چايان بىر خىل قەدىمىي بوغۇم پۇتلۇق ھايۋان بولۇپ، 800 خىلدىن ئارتۇق تۈرى بار، ئەڭ بۇرۇن 430 مىليون يىل ئىلگىرى پەيدا بولغان. بارلىق چايانلارنىڭ زەھىرى بار، لېكىن زەھىرىنىڭ كۈچى ئوخشاش بولمايدۇ.
بىئولوگىيە نۇقتىسىدىن قارىغاندا، چايان بىر خىل ئالاھىدە بوغۇم پۇتلۇق ھايۋان بولۇپ، نۇرغۇن ئۆزگىچە فىزىيولوگىيەلىك قۇرۇلما ۋە ياشاش ئۇسۇلىغا ئىگە. ئالدى بىلەن چايان بوغۇم پۇتلۇق ھايۋانلار تىپى، چايان قىسقۇچ ئەترىتىگە تەۋە بولۇپ، ئۆمۈچۈك، سالجا قاتارلىق ھايۋانلار بىلەن تۇغقانچىلىق مۇناسىۋىتى بار. ئۇلارنىڭ تەن شەكلى ئادەتتە روشەن ئىككى قىسىمغا بۆلۈنىدۇ، ئالدى قىسمىدا بىر جۈپ چوڭ قىسقۇچ پۇتى بولۇپ، ئوزۇقلۇق تۇتۇش ۋە ئۆزىنى قوغداشقا ئىشلىتىلىدۇ، ئارقا قىسمىدا ئۇزۇن ھەم بۆلەكلەرگە بۆلۈنگەن قۇيرۇق قىسمى بار، ئاخىرقى ئۇچىدا زەھەرلىك تىكىنى بار بولۇپ، زەھەر سۇيۇقلۇقى ئاجرىتىپ چىقىرالايدۇ. بۇ خىل تۈزۈلۈشى چاياننى ھەم ئولجىنى ئۈنۈملۈك تۇتالايدىغان، ھەم كۈشەندىلىرىدىن مۇداپىئەلىنەلەيدىغان قىلىدۇ.
چاياننىڭ ھاياتلىق دەۋرىيلىكى بىر قانچە مۇھىم باسقۇچنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، مەسىلەن، تېرە تاشلاش ۋە كۆپىيىش. تېرە تاشلاش مەزگىلىدە چايان ناھايىتى ئاجىز بولۇپ، ئارتۇقچە قوغداش ئارقىلىق ئوخشاش تۈردىكى ياكى باشقا ھايۋانلارنىڭ تۇتۇپ يېيىش خەتىرىنى ئازايتىشقا توغرا كېلىدۇ. كۆپىيىش مەزگىلىدە، بەزى چايان سورتلىرى ئۆزگىچە ھەرىكەت قىلىدۇ، مەسىلەن، چىشى ئۇرۇقلانغاندىن كېيىن ئەركىكىنى يەۋېتىشى مۇمكىن، بۇ خىل ھەرىكەت تەبىئەت دۇنياسىدا چىشىسىنىڭ ياشاش نىسبىتىنى ئاشۇرۇپ، كېيىنكى ئەۋلادلىرىنىڭ يېتىلىشىگە كاپالەتلىك قىلىدۇ.
ئەمدى چاياننىڭ ئادىتى ۋە مۇھىتقا ئۇيغۇنلىشىشچانلىقى ئۈستىدە توختىلىپ ئۆتەيلى. چايان كۆپىنچە كېچىدە ھەرىكەت قىلىدۇ، ئۆزىنىڭ ئېسىل نىقابلىنىش ماھارىتى ۋە ئۆتكۈر سەزگۈسىدىن پايدىلىنىپ ئوۋ ئوۋلايدۇ. ئۇلار يەر يۈزىدىكى ئىنتايىن كىچىك تەۋرىنىشنى ھېس قىلىپ، ئولجىنىڭ ئورنىنى توغرا تۇتالايدۇ. بۇ خىل ئوۋ ئوۋلاش ماھارىتى چاياننى ھاشارات، ئۆمۈچۈك، ھەتتا كىچىك تىپتىكى ئومۇرتقىلىق ھايۋانلاردىمۇ مۇۋەپپەقىيەتلىك ھالدا ئوزۇقلۇق ئىزدەش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلغان. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، چايانمۇ ئىنتايىن مۇھىم ئېكولوگىيە زەنجىرىنىڭ تەركىبىي قىسمى، ئۇلارنىڭ ئوزۇقلۇق تۇتۇش ھەرىكىتى بەزى زىيانداش ھاشاراتلارنىڭ سانىنى كونترول قىلىشقا پايدىلىق بولۇپ، ئېكولوگىيەلىك تەڭپۇڭلۇقنى ساقلاشتا بەلگىلىك رول ئوينايدۇ.
چايانمۇ ئەنئەنىۋىي ئۇيغۇر تېبابىتىدە دورا ماتېرىياللىرىنىڭ بىر قىسمى ھىساپلىنىدۇ.
قىسقىسى، چايان بىر خىل ئالاھىدە بوغۇم پۇتلۇق ھايۋان بولۇش سۈپىتى بىلەن، جانلىقلارنىڭ تەدرىجىي تەرەققىيات تارىخىدا مۇھىم ئورۇننى ئىگىلەپلا قالماستىن، بەلكى ئۇنىڭ ئۆزگىچە تۇرمۇش ئادىتى ۋە ئېكولوگىيەلىك رولىمۇ كىشىلەرنى مول تەتقىقات ماتېرىياللىرى بىلەن تەمىنلىگەن. مەيلى ئۇنىڭ توغرا تۇتۇپ يېيىش مېخانىزمى بولسۇن ياكى ئۇنىڭ تېببىي دورا ساھەسىدە قوللىنىلىشى بولسۇن، ھەممىسى چاياندىن ئىبارەت بۇ تۈرنىڭ كۆپ تەرەپلىمىلىكى ۋە مۇرەككەپلىكىنى نامايان قىلىپ بېرىدۇ.
تۈنۈگۈن كەچتىكى دىژورنىلىقتا، يېزىدىن كەلگەن بىر ئائىلىدىكى 8 ياشلىق قىزچاقنى، يۈك تاق ئىچىگە كىرىپ قالغان بىرتال چايان چېقىۋاپتۇ ۋە جىددىي قۇتقۇزۇش بۆلۈمىگە كېلىپتۇ. شەھەر ئىچىدىكى دوختۇرخانىلارغا ئىنتايىن ئاز كېلىدىغان بولغاچقا، تۈنۈگۈن دەماللىلىقتا قانداق قىلىشنى بىلەلمەي سەل ئالدى كەينى پايپىتەك بولۇپ كېتىپ قالدۇق. ئەمما بىمار ئەھۋالى ھازىرچە تۇراقلىق.
بۈگۈن ئوغلۇمغا چايان دىسەم، ئۇ نىمۇ دادا دەيدۇ؟ تۈركچە ئىسمىنى دىسەم ، ھە بىلىمەن دەيدۇ …………………….. گوگۇلدىن «چايان» دەپ ئىزدىسەم دەماللىلىقتا بىرەر نەرسە چىقمىدى. شۇڭا يۇقارقى مەزموننى قوشۇپ قويدۇم.