بۆرەك ئۈستى بېزى ئورنى ۋە تۈزۈلۈشى

بۆرەك ئۈستى بېزى: ھاياتلىقنى تەڭشەش رولى

بۆرەك ئۈستى بېزى ئىنسان بەدىنىدىكى كىچىك، ئەمما ئىنتايىن مۇھىم ئىچكى ئاجراتما بېزى بولۇپ، ھەر بىر بۆرەكنىڭ ئۈستىدە ئورۇنلاشقان. بۇ بەزنىڭ ئاساسلىق فۇنكسىيەسى ھورمون ئىشلەپچىقىرىش ئارقىلىق بەدەندىكى نۇرغۇن جانلىق فۇنكسىيەلەرنى، مەسىلەن، مېتابولىزىم، ئىممۇنىتېت سىستېمىسى، قاندىكى قەنت مىقدارى، قان بېسىمى ۋە بېسىمغا بولغان ئىنكاس قاتارلىقلارنى تەڭشەش. ئۇنىڭ مۇرەككەپ قۇرۇلمىسى ۋە ھورمونلىرى ھاياتلىقنى ساقلاپ قېلىشتا ئاچقۇچلۇق رول ئوينايدۇ.

بۆرەك ئۈستى بېزى ئىككى ئايرىم قىسىمدىن تەركىب تاپىدۇ: تاشقى پوستلاق قەۋىتى ۋە ئىچكى يىلىك قەۋىتى. بۇ ئىككى قىسىم ئوخشىمىغان ھورمونلارنى ئىشلەپچىقىرىدۇ، بۇ ھورمونلار بەدەندىكى ھەر خىل فۇنكسىيەلەرنى ماسلاشتۇرىدۇ. بۆرەك ئۈستى بېزىنىڭ فۇنكسىيەسىنى چۈشىنىش، ئۇنىڭ بەدەن ساغلاملىقىدىكى مۇھىملىقىنى تېخىمۇ ياخشى ھېس قىلىشىمىزغا ياردەم بېرىدۇ. بۇ ماقالىدە بىز بۆرەك ئۈستى بېزىنىڭ ئاناتومىيەسى ۋە ئۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك قان تومۇرلارنى تەپسىلىي كۆرسىتىپ ئۆتىمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

بۆرەك ئۈستى بېزى ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى قىسىملار:

1. بۆرەك ئۈستى بېزى (Adrenal Gland, 肾上腺)
   بۆرەك ئۈستى بېزى ھەر بىر بۆرەكنىڭ ئۈستىدە ئورۇنلاشقان كىچىك ئىچكى ئاجراتما بېزى. ئۇ تاشقى پوستلاق قەۋىتى ۋە ئىچكى يىلىك قەۋىتىدىن تۈزۈلگەن بولۇپ، ئوخشىمىغان ھورمونلارنى ئىشلەپچىقىرىش ئارقىلىق بەدەننىڭ ھەر خىل فۇنكسىيەلىرىنى تەڭشەيدۇ.
2. قىزىلئۆڭگەچ (Esophagus, 食管)
   قىزىلئۆڭگەچ ئېغىز بوشلۇقىدىن ئاشقازانغا يېمەكلىكلەرنى يەتكۈزۈپ بېرىدىغان مۇسكۇل نەيچىسىدۇر. ئۇ بۆرەك ئۈستى بېزىنىڭ يۇقىرى، ئوتتۇرا قىسمىغا يېقىن ئورۇنلاشقان.
3. دىئافراگما ئاستى ئارتېرىيىسى (Inferior Phrenic Artery, 膈下动脉)
   دىئافراگما ئاستى ئارتېرىيىسى ئائورتادىن ئايرىلىپ چىقىدىغان قان تومۇر بولۇپ، دىئافراگمىغا ۋە بۆرەك ئۈستى بېزىنىڭ يۇقىرى قىسمىغا قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
4. قورساق بوشلۇق غولى (Celiac Trunk, 腹腔干)
   قورساق بوشلۇق غولى ئائورتانىڭ قورساق قىسمىدىن ئايرىلىپ چىقىدىغان قىسقا، كەڭ ئارتېرىيە بولۇپ، ئاشقازان، جىگەر، تال ۋە باشقا قورساق ئەزالىرىغا قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
5. سول بۆرەك ئۈستى بېزى ۋېنىسى (Left Suprarenal Vein, 左肾上腺静脉)
   سول بۆرەك ئۈستى بېزى ۋېنىسى سول بۆرەك ئۈستى بېزىدىن قاننى يىغىپ، سول بۆرەك ۋېنىسىغا قۇيۇلىدۇ.
6. ئۈچەي بېغىش پەردە يۇقارقى ئارتېرىيىسى (Superior Mesenteric Artery, 肠系膜上动脉)
   ئۈچەي بېغىش پەردە يۇقارقى ئارتېرىيىسى قورساق ئائورتاسىدىن ئايرىلىپ چىقىدىغان يەنە بىر چوڭ ئارتېرىيە بولۇپ، ئۈچەينىڭ كۆپ قىسمىغا قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
7. سول بۆرەك (Left Kidney, 左肾)
   سول بۆرەك بەدەندىكى ئىككى بۆرەكنىڭ سول تەرەپكە جايلاشقىنى بولۇپ، قاننى سۈزۈش، سۈيدۈك ھاسىل قىلىش ۋە سۇ-تۇز تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلاش فۇنكسىيەسىنى ئىجرا قىلىدۇ.
8. بۆرەك ۋېنىسى (Renal Vein, 肾静脉)
   بۆرەك ۋېنىسى بۆرەكتىن قاندىكى زەھەرلىك ماددىلار سۈزۈلگەندىن كېيىن، تازىلانغان قاننى يىغىپ تۆۋەنكى كاۋاك ۋېنىسىغا يەتكۈزۈپ بېرىدۇ.
9. قورساق ئائورتاسى (Abdominal Aorta, 腹主动脉)
   قورساق ئائورتاسى يۈرەكتىن چىققان ئەڭ چوڭ ئارتېرىيە بولغان ئائورتانىڭ قورساق قىسمى بولۇپ، بەدەندىكى بارلىق قورساق ئەزالىرى ۋە تۆۋەنكى پۇتلارغا قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
10. تۆۋەنكى كاۋاك ۋېنىسى (Inferior Vena Cava, 下腔静脉)
    تۆۋەنكى كاۋاك ۋېنىسى بەدەننىڭ تۆۋەنكى قىسمىدىكى (قورساق، پۇت-قوللار) زەھەرلىك ماددىلارغا تولغان قاننى يىغىپ يۈرەككە قايتۇرىدىغان ئەڭ چوڭ ۋېنا.
11. بۆرەك ئارتېرىيىسى (Renal Artery, 肾动脉)
    بۆرەك ئارتېرىيىسى قورساق ئائورتاسىدىن ئايرىلىپ چىقىپ، بۆرەككە ئوكسىگېن ۋە ئوزۇقلۇققا باي قاننى يەتكۈزۈپ بېرىدۇ.
12. بۆرەك ئۈستى بېزى تۆۋەنكى ئارتېرىيىسى (Inferior Suprarenal Artery, 肾上腺下动脉)
    بۆرەك ئۈستى بېزى تۆۋەنكى ئارتېرىيىسى بۆرەك ئارتېرىيىسىدىن ئايرىلىپ چىقىپ، بۆرەك ئۈستى بېزىنىڭ تۆۋەنكى قىسمىغا قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
13. ئوڭ بۆرەك (Right Kidney, 右肾)
    ئوڭ بۆرەك بەدەندىكى ئىككى بۆرەكنىڭ ئوڭ تەرەپكە جايلاشقىنى بولۇپ، سول بۆرەك بىلەن ئوخشاش فۇنكسىيەلەرنى ئىجرا قىلىدۇ.
14. بۆرەك ئۈستى بېزى ئوتتۇرا ئارتېرىيىسى (Middle Suprarenal Artery, 肾上腺中动脉)
    بۆرەك ئۈستى بېزى ئوتتۇرا ئارتېرىيىسى قورساق ئائورتاسىدىن بىۋاسىتە ئايرىلىپ چىقىپ، بۆرەك ئۈستى بېزىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىغا قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
15. بۆرەك ئۈستى بېزى يۇقىرىقى ئارتېرىيىسى (Superior Suprarenal Artery, 肾上腺上动脉)
    بۆرەك ئۈستى بېزى يۇقىرىقى ئارتېرىيىسى دىئافراگما ئاستى ئارتېرىيىسىدىن ئايرىلىپ چىقىپ، بۆرەك ئۈستى بېزىنىڭ يۇقىرى قىسمىغا قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.

بۆرەك ئۈستى بېزى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇش

بۆرەك ئۈستى بېزى ئىنسان بەدىنىدىكى ئىككى بۆرەكنىڭ ئۈستىگە جايلاشقان بىر جۈپ كىچىك، ئۈچ بۇرجەك شەكىللىك ئىچكى ئاجراتما بېزىدۇر. ئۇ ئىككى ئاساسلىق قىسىمدىن تەركىب تاپىدۇ: تاشقى پوستلاق قەۋىتى (cortex) ۋە ئىچكى يىلىك قەۋىتى (medulla). پوستلاق قەۋىتى كورتىكوستېروئىد ھورمونلىرىنى، مەسىلەن، كورتىزول (بېسىمغا ئىنكاس قايتۇرۇش ۋە مېتابولىزىمغا مۇناسىۋەتلىك)، ئالدوتېستېرا (قان بېسىمى ۋە سۇ-تۇز تەڭپۇڭلۇقىنى تەڭشەش) ۋە ئاندروگېن (جىنسىي ھورمونلار) قاتارلىقلارنى ئىشلەپچىقىرىدۇ. يىلىك قەۋىتى بولسا ئادرېنالىن (epinephrine) ۋە نورئادرېنالىن (norepinephrine) قاتارلىق كاتېخولامىنلارنى ئىشلەپچىقىرىدۇ، بۇلار «جىددىي ئەھۋالدا جەڭ قىلىش ياكى قېچىش» (fight or flight) ئىنكاسىنى قوزغىتىدۇ. بۇ ھورمونلارنىڭ تەڭپۇڭلۇقى بەدەننىڭ نورمال فۇنكسىيەسىنى ساقلاشتا ئاچقۇچلۇق رول ئوينايدۇ.

ئومۇمىي تونۇشتۇرۇش

بۆرەك ئۈستى بېزى بەدەننىڭ ئەڭ مۇھىم ھورمون ئىشلەپچىقىرىش مەركەزلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇنىڭ ساغلاملىقى ئومۇمىي بەدەن ساغلاملىقى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم.

• ھورمون ئىشلەپچىقىرىش: بۆرەك ئۈستى بېزى كورتىزول، ئالدوتېستېرا، ئادرېنالىن ۋە نورئادرېنالىن قاتارلىق ھورمونلارنى ئىشلەپچىقىرىدۇ.
  • كورتىزول: بېسىمغا ئىنكاس قايتۇرۇش، قاندىكى قەنت مىقدارىنى تەڭشەش، مېتابولىزىم ۋە ئىممۇنىتېت سىستېمىسىغا تەسىر كۆرسىتىدۇ.
  • ئالدوتېستېرا: قان بېسىمى ۋە بەدەندىكى سۇ-تۇز (ناترىي ۋە كالىي) تەڭپۇڭلۇقىنى تەڭشەيدۇ.
  • ئادرېنالىن ۋە نورئادرېنالىن: «جىددىي ئەھۋالدا جەڭ قىلىش ياكى قېچىش» ئىنكاسىنى قوزغىتىپ، يۈرەك سوقۇشىنى تېزلىتىدۇ، قان بېسىمىنى ئاشۇرىدۇ ۋە ئېنېرگىيەنى سەرپ قىلىشقا ياردەم بېرىدۇ.
• مېتابولىزىمغا تەسىرى: بۆرەك ئۈستى بېزى ھورمونلىرى ياغ، ئاقسىل ۋە كاربون سۇ بىرىكمىلىرىنىڭ مېتابولىزمىدا مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• قان بېسىمىنى تەڭشەش: ئالدوتېستېرا ۋە ئادرېنالىن قاتارلىق ھورمونلار قان بېسىمىنى نورمال ھالەتتە ساقلاشتا ئاچقۇچلۇق ئەھمىيەتكە ئىگە.
• ئىممۇنىتېت سىستېمىسى: كورتىزول ئىممۇنىتېت سىستېمىسىغا تەسىر كۆرسىتىپ، ياللۇغ قايتۇرۇش رولىنى ئوينايدۇ.
• بۆرەك ئۈستى بېزى كېسەللىكلىرى:
  • كۇشىڭ سىندروومى (Cushing’s Syndrome): كورتىزولنىڭ ھەددىدىن زىيادە كۆپ ئىشلەپچىقىرىلىشىدىن كېلىپ چىقىدۇ.
  • ئاددىسون كېسەللىكى (Addison’s Disease): بۆرەك ئۈستى بېزىنىڭ ھورمون ئىشلەپچىقىرىش ئىقتىدارىنىڭ تۆۋەنلىشىدىن كېلىپ چىقىدۇ.
  • فېئوكروموسىتوما (Pheochromocytoma): بۆرەك ئۈستى بېزىنىڭ يىلىك قەۋىتىدىكى ئۆسمە بولۇپ، ئادرېنالىن ۋە نورئادرېنالىننىڭ ھەددىدىن زىيادە كۆپ ئاجرىتىلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• قان بىلەن تەمىنلىنىشى: بۆرەك ئۈستى بېزىنى ئۈچ ئاساسلىق ئارتېرىيە (يۇقىرىقى، ئوتتۇرا، تۆۋەنكى بۆرەك ئۈستى بېزى ئارتېرىيىلىرى) قان بىلەن تەمىنلەيدۇ، بۇمۇ ئۇنىڭ فۇنكسىيەسىنىڭ نورمال بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ.

بۆرەك ئۈستى بېزى بەدەننىڭ ھورمون سىستېمىسىدىكى مۇھىم بىر زەنجىر ھالقىسى بولۇپ، ئۇنىڭ ساغلاملىقىنى ئاسراش ھاياتىي كۈچنى ساقلاپ قېلىشتا ئاچقۇچلۇق رول ئوينايدۇ.