ئانتروپولوگىيە (ئىنسانشۇناسلىق) دېگەن نېمە؟ ئىنسانىيەتنى چوڭقۇر چۈشىنىش
ئانتروپولوگىيە، يەنى ئىنسانشۇناسلىق، ئىنسانىيەتنى سىستېمىلىق تەتقىق قىلىدىغان پەن بولۇپ، ئۇ ئىنسانلارنىڭ تەدرىجىي تەرەققىياتى، ئۆزىگە خاس ئالاھىدىلىكى، ھەمدە دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىكى ۋە تارىختىكى كۆپ خىل ئىجتىمائىي مەۋجۇتلۇق شەكىللىرىنى چۈشىنىشنى مەقسەت قىلىدۇ. بۇ پەن ئىنسانلارنىڭ بىئولوگىيەلىك، ئىجتىمائىي ۋە مەدەنىيەت جەھەتتىكى كۆپ خىللىقىنى تەتقىق قىلىش ئارقىلىق، بىزنىڭ كىملىكىمىز، قەيەردىن كەلگەنلىكىمىز ۋە قەيەرگە كېتىۋاتقانلىقىمىز ھەققىدىكى سوئاللارغا جاۋاب ئىزدەيدۇ.
بەزىدە «ئانتروپوتومىيە» دېگەن سۆز ئۇچراپ قېلىشى مۇمكىن، بۇ سۆز تارىختا ئىنسانلارنىڭ ئاناتومىيەسى ياكى يېرىپ تەكشۈرۈشنى كۆرسىتىدىغان كونا ئاتالغۇ بولۇپ، ھازىرقى زامان ئىنسانشۇناسلىقى بىلەن ئوخشىمايدۇ. ھازىرقى زامان ئىنسانشۇناسلىقى تېخىمۇ كەڭ دائىرىلىك بولۇپ، ئىنسانلارنىڭ جىسمانىي ۋە مەدەنىيەت جەھەتتىكى بارلىق تەرەپلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
ئىنسانشۇناسلىقنىڭ تۆت چوڭ تارمىقى
ئىنسانشۇناسلىق ئادەتتە تۆت چوڭ تارماققا ئايرىلىدۇ، ھەر بىر تارماق ئىنسان تەجرىبىسىنىڭ ئوخشىمىغان تەرەپلىرىنى تەتقىق قىلىدۇ:
- ئىجتىمائىي-مەدەنىيەت ئىنسانشۇناسلىقى (Sociocultural Anthropology): بۇ ساھە كىشىلەرنىڭ ئوخشىمىغان جەمئىيەتلەردە قانداق ياشايدىغانلىقىنى، ئۇلارنىڭ ئۆرپ-ئادەتلىرى، قىممەت قاراشلىرى، ئىجتىمائىي قۇرۇلمىلىرى ۋە دۇنيا قارىشىنى تەتقىق قىلىدۇ. ئۇلار مەدەنىيەتلەر ئارىسىدىكى ئوخشاشلىق ۋە پەرقلەرنى سېلىشتۇرۇش ئارقىلىق، ئىنسانلارنىڭ ئىجتىمائىي ھاياتىنىڭ قانۇنىيەتلىرىنى ئاچىدۇ.
- بىئولوگىيەلىك ئىنسانشۇناسلىق (Biological Anthropology): فىزىكىلىق ئىنسانشۇناسلىق دەپمۇ ئاتىلىدىغان بۇ ساھە، ئىنسانلارنىڭ بىئولوگىيەلىك تەدرىجىي تەرەققىياتى، گېنetik كۆپ خىللىقى، ھەمدە ئىنسانلار بىلەن باشقا جانلىقلارنىڭ مۇناسىۋىتىنى تەتقىق قىلىدۇ.[1][5] ئۇلار قەدىمكى ئىنسانلارنىڭ تاشقا ئايلانغان قالدۇقلىرىنى، ئىنسانلارنىڭ كېسەللىككە قارشى تۇرۇش ئىقتىدارىنى ۋە ھازىرقى زامان ئىنسانلىرىنىڭ مۇھىتقا ماسلىشىشچانلىقىنى تەتقىق قىلىدۇ.
- ئارخېئولوگىيە (Archaeology): ئارخېئولوگلار ئۆتمۈشتىكى ئىنسانلارنىڭ ھاياتىنى، ئۇلار قالدۇرۇپ كەتكەن ماددىي ئىزلار، مەسىلەن، قورال-سايمانلار، ساپال بۇيۇملار، ۋە بىناكارلىق خارابىلىرى ئارقىلىق تەتقىق قىلىدۇ. بۇ تەتقىقاتلار ئارقىلىق، قەدىمكى جەمئىيەتلەرنىڭ ئىقتىسادىي، ئىجتىمائىي ۋە سىياسىي قۇرۇلمىسىنى قايتا قۇرۇپ چىققىلى بولىدۇ.
- تىلشۇناسلىق ئىنسانشۇناسلىقى (Linguistic Anthropology): بۇ ساھە تىلنىڭ ئىنسانلارنىڭ ئىجتىمائىي ھاياتى ۋە مەدەنىيىتىگە قانداق تەسىر كۆرسىتىدىغانلىقىنى تەتقىق قىلىدۇ. تىلشۇناس ئىنسانشۇناسلار تىلنىڭ قانداق پەيدا بولغانلىقى، قانداق تەرەققىي قىلغانلىقى، ھەمدە كىشىلەرنىڭ دۇنيانى چۈشىنىشى ۋە ئۆز-ئارا ئالاقە قىلىشىدا قانداق رول ئوينايدىغانلىقىنى ئۆگىنىدۇ.
ئىنسانشۇناسلىقنىڭ ئەھمىيىتى
زامانىمىزدا ئىنسانشۇناسلىقنىڭ ئەھمىيىتى بارغانسېرى گەۋدىلەنمەكتە. ئۇ بىزگە:
- مەدەنىيەت كۆپ خىللىقىنى چۈشىنىش: دۇنياۋىلىشىش شارائىتىدا، ئوخشىمىغان مەدەنىيەت ئارقا كۆرۈنۈشىگە ئىگە كىشىلەر بىلەن ئالاقە قىلىش كۈنسېرى مۇھىم بولماقتا. ئىنسانشۇناسلىق بىزگە باشقا مەدەنىيەتلەرنى ھۆرمەت قىلىش ۋە چۈشىنىشكە ياردەم بېرىدۇ.
- ئىجتىمائىي مەسىلىلەرنى ھەل قىلىش: ئىنسانشۇناسلار نامراتلىق، تەڭسىزلىك، ۋە مۇھىت ئۆزگىرىشى قاتارلىق مۇرەككەپ ئىجتىمائىي مەسىلىلەرنى تەتقىق قىلىپ، ئۇلارنى ھەل قىلىشقا ياردەم بېرىدىغان ئەمەلىي تەكلىپلەرنى بېرەلەيدۇ.
- ئۆتمۈشنى چۈشىنىپ، كەلگۈسىگە يۈزلىنىش: ئۆتمۈشتىكى جەمئىيەتلەرنىڭ گۈللىنىشى ۋە يىمىرىلىشىنى تەتقىق قىلىش ئارقىلىق، بىز ھازىرقى جەمئىيىتىمىز دۇچ كېلىۋاتقان خىرىسلارغا تاقابىل تۇرۇش ئۈچۈن قىممەتلىك ساۋاقلارنى ئالالايمىز.
ئىنسانشۇناسلىق ئىنسانىيەتنىڭ ھېكايىسىنى سۆزلەپ بېرىدىغان، بىزنىڭ كىملىكىمىز ۋە ئىنسان بولۇشنىڭ مەنىسى ھەققىدە چوڭقۇر چۈشەنچە بېرىدىغان مۇھىم بىر پەن. ئۇ بىزگە ئۆزىمىزنى ۋە ئەتراپىمىزدىكى دۇنيانى تېخىمۇ ياخشى چۈشىنىشكە ياردەم بېرىدۇ.
