چىش تۈزۈلۈشى: ساغلام چىشلارنىڭ سىرى
چىشلىرىمىز كۈندىلىك تۇرمۇشىمىزدا ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئۇلار يېمەكلىكلەرنى چايناش، سۆزلەش ۋە كۈلۈمسىرەشنى ئاسانلاشتۇرىدۇ. چىشنىڭ ساغلاملىقى ئومۇمىي بەدەن ساغلاملىقى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك. چىشلىرىمىزنىڭ ئىچكى قۇرۇلمىسىنى چۈشىنىش، ئۇلارنى قانداق ئاسراش ۋە چىش كېسەللىكلىرىنىڭ ئالدىنى ئېلىشتا ئاچقۇچلۇق ئەھمىيەتكە ئىگە.
بۇ ماقالىدە بىز چىشنىڭ ئىنچىكە تۈزۈلۈشى، ئۇنى تەشكىل قىلغان ھەربىر قىسىمنىڭ فۇنكسىيەسى ۋە ئۇلارنىڭ بىر-بىرى بىلەن قانداق مۇناسىۋەتلىك ئىكەنلىكىنى چوڭقۇر تونۇشتۇرىمىز. چىشلىرىمىزنىڭ سىرتقى كۆرۈنۈشىدىن تارتىپ، ئەڭ ئىچكى يىلتىز قۇرۇلمىسىغىچە تەپسىلىي كۆرسىتىلىدۇ.
رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى
چىش تۈزۈلۈشىنىڭ ئاناتومىيەلىك كۆرۈنۈشى تىك كەسمە يۈزى تۈزۈلۈشلىرى
چىش ماددىسى (Dentin, 牙质)
چىش ماددىسى چىشنىڭ ئىمال ماددىسى ئاستىدىكى ئاساسلىق توقۇلمىلارنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇنى سېرىق رەڭدە كۆرىمىز. ئۇ سۆڭەككە ئوخشايدىغان قاتتىق، كالتسىيلانغان توقۇلما بولسىمۇ، لېكىن سۆڭەكتىن تېخىمۇ قاتتىقتۇر. چىش ماددىسى چىش ئىمال ماددىسىنى تىرەپ تۇرىدۇ ۋە چىش ئىلىكىگە تاشقى غىدىقلىغۇچىلارنى (مەسىلەن، سوغۇق، ئىسسىق) ئۆتكۈزۈشچانلىقى بىلەن يەتكۈزىدۇ. ئۇنىڭدا ناھايىتى كىچىك نەيچىلەر بولۇپ، بۇ نەيچىلەر چىش ئىلىكىدىكى تىرىك ھۈجەيرىلەر بىلەن باغلانغان.
ئىمال ماددىسى (Enamel, 釉质)
ئىمال ماددىسى چىشنىڭ ئەڭ سىرتقى قىسمىنى قاپلاپ تۇرىدىغان، بەدەندىكى ئەڭ قاتتىق توقۇلما. ئۇ چىشنى چايناش جەريانىدا بولىدىغان خىمىيىلىك ۋە مېخانىكىلىق زەربىلەردىن قوغدايدۇ. ئۇنىڭ قۇرۇلمىسى كىرىستالغا ئوخشاش بولۇپ، ئاساسلىقى ھىدروكسىياپاتىت مىنېرال ماددىسىدىن تەشكىل تاپىدۇ. ئۇ چىشنى چىرىشتىن ساقلايدىغان ئاساسلىق توساق. ئىمال ماددىسى زەخمىلەنسە ياكى چىرىسە، ئۇ ئۆزلۈكىدىن ئەسلىگە كېلەلمەيدۇ، شۇڭا ئۇنى ئاسراش ئىنتايىن مۇھىم.
چىش بوشلۇقى (Pulp Cavity, 牙腔)
چىش بوشلۇقى چىشنىڭ ئىچكى قىسمىغا جايلاشقان بوشلۇق بولۇپ، چىش تاجىسى ۋە يىلتىزىغا سوزۇلغان. ئۇ يۇمشاق توقۇلما، قان تومۇرلار، نېرۋىلار ۋە لىمفا تومۇرلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ بوشلۇق چىشقا ئوزۇقلۇق يەتكۈزۈش ۋە ھېس قىلىش ئىقتىدارىنى تەمىنلەيدۇ. ئۇ چىش ماددىسىنىڭ شەكىللىنىشىگىمۇ قاتنىشىدۇ.
چىش ئىلىكى (Dental Pulp, 牙髓)
چىش ئىلىكى چىش بوشلۇقىنىڭ ئىچىدە يۇمشاق توقۇلمىلار توپى بولۇپ، ئۇ قان تومۇرلار، نېرۋىلار، لىمفا تومۇرلىرى ۋە ئۇلاش توقۇلمىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇ چىشقا ئوزۇقلۇق يەتكۈزۈپ، چىش ماددىسىنى شەكىللەندۈرىدۇ ۋە رېمونت قىلىدۇ. چىش ئىلىكى چىشقا ئاغرىق، تېمپېراتۇرا قاتارلىق سىگناللارنى يەتكۈزۈش ئارقىلىق سەزگۈرلۈكنى تەمىنلەيدۇ.
چىش ئەتراپى پەردىسى (Periodontal Membrane, 牙周膜)
چىش ئەتراپى پەردىسى چىش يىلتىزى بىلەن ئېڭەك سۆڭىكى ئوتتۇرىسىدىكى يۇمشاق توقۇلما بولۇپ، چىشنى ئېڭەك سۆڭىكىگە مۇستەھكەم باغلاپ بېرىدۇ. ئۇ چىشقا بېسىم كۈچىنى يېنىكلىتىش ۋە چىشنىڭ ئېڭەك سۆڭىكىدە سەل ھەرىكەتلىنىشىگە يول قويۇش رولىنى ئوينايدۇ. ئۇنىڭدا يەنە نېرۋا ئۇچلىرى بولۇپ، چىشنىڭ چايناش بېسىمىنى ھېس قىلىش ئىقتىدارىنى تەمىنلەيدۇ.
چىش يىلتىز نەيچىسى (Root Canal, 牙根管)
چىش يىلتىز نەيچىسى چىش يىلتىزى ئىچىدىكى تار يول بولۇپ، چىش ئىلىكىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ ۋە ئېڭەك سۆڭىكىگە تۇتىشىدۇ. بۇ نەيچە چىش يىلتىز ئۇچى تۈشۈكى ئارقىلىق قان تومۇرلىرى ۋە نېرۋىلارنىڭ چىش ئىلىكىگە كىرىشىنى تەمىنلەيدۇ. ئەگەر چىش چىرىپ ياكى زەخمىلەنگەندە چىش ئىلىكى ياللۇغلىنىپ، چىش يىلتىز نەيچىسىنى داۋالاشقا توغرا كېلىشى مۇمكىن.
يېپىشتۇرغۇچى ماددا (Cementum, 粘合质)
يېپىشتۇرغۇچى ماددا چىش يىلتىزىنىڭ سىرتقى يۈزىنى قاپلايدىغان سۆڭەككە ئوخشايدىغان قاتتىق توقۇلما. ئۇ چىش ئەتراپى پەردىسىنى چىش يىلتىزىغا باغلايدۇ ۋە چىشنى ئېڭەك سۆڭىكىگە مۇستەھكەم جايلىشىشقا ياردەم بېرىدۇ. ئۇ چىش ئەينىكىگە ئوخشاش مىنېرال ماددىلاردىن تەركىب تاپقان بولسىمۇ، لېكىن ئىمال ماددىسىدىن يۇمشاقراق.
چىش يىلتىز ئۇچى تۆشۈكى (Apical Foramen, 牙根尖孔)
چىش يىلتىز ئۇچى تۆشۈكى چىش يىلتىزىنىڭ ئەڭ ئۇچىدىكى كىچىك تۈشۈك بولۇپ، بۇ ئارقىلىق قان تومۇرلار، نېرۋىلار ۋە لىمفا تومۇرلىرى چىش ئىلىكى بوشلۇقىغا كىرىدۇ ياكى چىقىدۇ. بۇ تۆشۈك چىش ئىلىكىنىڭ ئېڭەك سۆڭىكىدىكى سىستېمىغا ئۇلىنىشىنى تەمىنلەيدۇ، چىشنىڭ ئوزۇقلىنىشى ۋە ھېس قىلىش ئىقتىدارىنى ساقلايدۇ.
چىش تاجىسى (Crown of tooth, 牙冠)
چىش تاجىسى چىشنىڭ ئېغىز بوشلۇقىدا كۆرۈنۈپ تۇرىدىغان قىسمى بولۇپ، ئادەتتە ئىمال ماددىسى بىلەن قاپلانغان. ئۇ يېمەكلىكلەرنى چايناش، چىشلەش ۋە يۇتۇشقا ياردەم بېرىدۇ. چىش تاجىسى ھەر بىر چىشنىڭ ئالاھىدە شەكلىنى بەلگىلەيدۇ. مەسىلەن، ئالدى چىشلار چىشلەش ئۈچۈن ياسالغان بولسا، ئارقا چىشلار چايناش ئۈچۈن چوڭراق ۋە يۈزى تېخىمۇ كەڭ بولىدۇ.
چىش مىلىكى (Gingiva, 牙龈)
چىش مىلىكى (ياكى چىش ئېتى) چىشلارنى ئېڭەك سۆڭىكىگە مۇستەھكەملەپ تۇرىدىغان ۋە ئۇلارنى قوغدايدىغان يۇمشاق، ھال رەڭلىك توقۇلما. ئۇ چىشنىڭ ئاستىدىكى سۆڭەك ۋە يىلتىزنى باكتېرىيەلەردىن قوغدايدۇ. ساغلام چىش مىلىكى چىشنىڭ ساغلاملىقى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم. چىش مىلىكى ياللۇغى ياكى كېسەللىكلىرى چىشنىڭ چۈشۈپ كېتىشىگە سەۋەب بولۇشى مۇمكىن.
چىش بوينى (Neck of tooth, 牙颈)
چىش بوينى چىش تاجىسى بىلەن چىش يىلتىزى ئوتتۇرىسىدىكى تار رايون بولۇپ، چىش مىلىكى بىلەن قاپلانغان بولىدۇ. بۇ يەر چىش ئېمالى بىلەن يېپىشتۇرغۇچى ماددىنىڭ ئۇچۇرۇشۇش نۇقتىسى. چىش بوينى نازۇك رايون بولۇپ، ئۇنى ياخشى تازىلىمىسا چىرىش ياكى سەزگۈرلۈك پەيدا بولۇشى مۇمكىن. چىش چوتكىلاش جەريانىدا بۇ رايونغا دىققەت قىلىش كېرەك.
چىش يىلتىزى (Root of tooth, 牙根)
چىش يىلتىزى چىشنىڭ ئېڭەك سۆڭىكى ئىچىگە كۆمۈلۈپ تۇرىدىغان قىسمى بولۇپ، چىشنى مۇستەھكەم تۇتۇپ تۇرىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق فۇنكسىيەسى چىشنى ئېڭەك سۆڭىكىگە مۇستەھكەم ئورۇنلاشتۇرۇش ۋە چايناش كۈچىنى ئېڭەك سۆڭىكىگە تارقىتىش. چىش يىلتىزىنىڭ شەكلى ۋە سانى چىشنىڭ تۈرىگە قاراپ ئوخشاش بولمايدۇ. مەسىلەن، ئالدى چىشلارنىڭ بىر يىلتىزى بولسا، ئارقا چىشلارنىڭ ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن كۆپ يىلتىزى بولۇشى مۇمكىن.
تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكى (Mandible, 下颌骨)
تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكى باشنىڭ ئەڭ چوڭ ۋە ئەڭ كۈچلۈك سۆڭىكى بولۇپ، ئاستى چىشلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇ ئېغىزنى ئېچىش-يۇمۇش، چايناش، سۆزلەش قاتارلىق ھەرىكەتلەرنى كونترول قىلىدۇ. چىشلار تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكىدىكى ئالاھىدە ئويۇقلارغا مۇستەھكەم ئورۇنلاشتۇرۇلغان بولىدۇ. تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ ساغلاملىقى چىشنىڭ مۇستەھكەم تۇرۇشى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم.
ئومۇمىي مەزمۇن تونۇشتۇرۇش
چىش تۈزۈلۈشى ۋە ساغلاملىقى ھەر بىر كىشىنىڭ ئومۇمىي سالامەتلىكىدە ئاچقۇچلۇق رول ئوينايدۇ. چىشلىرىمىز پەقەت يېمەكلىك چايناش رولىنىلا ئويناپ قالماستىن، بەلكى سۆزلەش، كۈلۈمسىرەش ۋە يۈز تۈزۈلۈشىنى شەكىللەندۈرۈشتىمۇ مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. چىشنىڭ ئىنچىكە تۈزۈلۈشىنى چۈشىنىش، چىش كېسەللىكلىرىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە داۋالاشتا ئاساس بىلەن تەمىنلەيدۇ.
چىشنىڭ ئاساسلىق قۇرۇلما قىسىملىرى:
-
- چىش تاجىسى: ئېغىزدا كۆرۈنىدىغان قىسمى.
- چىش يىلتىزى: ئېڭەك سۆڭىكى ئىچىگە كۆمۈلگەن قىسمى.
- چىش بوينى: تاج بىلەن يىلتىزنى تۇتاشتۇرىدىغان قىسمى.
-
چىش توقۇلمىلىرى:
- ئىمال ماددىسى: بەدەندىكى ئەڭ قاتتىق توقۇلما، چىشنىڭ سىرتقى قەۋىتىنى قوغدايدۇ.
- چىش ماددىسى: ئىمال ماددىسىنىڭ ئاستىدىكى سۆڭەككە ئوخشاش توقۇلما، سەزگۈرلۈكنى يەتكۈزىدۇ.
- چىش ئىلىكى: چىشنىڭ جانلىق قىسمى، نېرۋىلار، قان تومۇرلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
- يېپىشتۇرغۇچى ماددا: چىش يىلتىزىنى قاپلاپ، چىشنى ئېڭەك سۆڭىكىگە باغلايدۇ.
چىش كېسەللىكلىرى دۇنيادا ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان كېسەللىكلەر قاتارىغا كىرىدۇ. چىش چىرىش، چىش مىلىكى ياللۇغى ۋە چىش ئەتراپى كېسەللىكلىرى ئەڭ كۆپ كۆرۈلىدىغان چىش مەسىلىلىرىدۇر. بۇ كېسەللىكلەرنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن، كۈندىلىك ئېغىز بوشلۇقى تازىلىقىغا ئەھمىيەت بېرىش، چىش چوتكىلاش ۋە چىش يىپى ئىشلىتىش، شۇنداقلا دائىملىق چىش دوختۇرىغا كۆرۈنۈش ئىنتايىن مۇھىم.
چىش تازىلىقىنىڭ ئومۇمىي ساغلاملىققا بولغان تەسىرى ناھايىتى چوڭ. مەسىلەن، چىش ئەتراپى كېسەللىكلىرى دىئابېت، يۈرەك كېسەللىكلىرى ۋە سەكتە قاتارلىق سىستېمىلىق كېسەللىكلەر بىلەن باغلانغان. شۇڭا، چىشلىرىمىزنى ياخشى ئاسراش پۈتۈن بەدىنىمىزنى ئاسرىغانغا باراۋەر. چىش دوختۇرىنىڭ تەۋسىيەسى بويىچە فلۇئورىد تەركىبلىك چىش پاستىسى ئىشلىتىش، ساغلام يېمەك-ئىچمەك ئادىتىنى يېتىلدۈرۈش ۋە شېكەرلىك يېمەكلىكلەرنى ئازايتىش ئارقىلىق چىش ساغلاملىقىنى ياخشىلاشقا بولىدۇ.
ئاخىرىدا، چىشنىڭ مۇرەككەپ تۈزۈلۈشىنى چۈشىنىش بىزگە ئۆزىمىزنىڭ چىشلىرىغا تېخىمۇ ياخشى كۆڭۈل بۆلۈشكە ياردەم بېرىدۇ. ھەر بىر قىسمىنىڭ ئۆزىگە خاس فۇنكسىيەسى بولۇپ، بۇ قىسىملار بىرلىكتە چىشلىرىمىزنىڭ ساغلام ۋە فۇنكسىيەلىك بولۇشىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ. چىش ساغلاملىقىغا ئەھمىيەت بېرىش ئارقىلىق، بىز تېخىمۇ پارلاق كۈلۈمسىرەش ۋە تېخىمۇ ساغلام تۇرمۇشقا ئېرىشەلەيمىز.
