چوڭ مېڭە ئارتېرىيىلىرىنىڭ پوستلاق شېخى ۋە مەركەز شېخى ئاناتومىيەسى

چوڭ مېڭە ئارتېرىيەلىرىنىڭ ئاناتومىيەسى: پوستلاق ۋە مەركىزىي شاخلارنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

چوڭ مېڭىنىڭ قان بىلەن تەمىنلىنىشى ئىنتايىن ئىنچىكە ۋە ئىككى چوڭ سىستېمىغا بۆلۈنىدۇ: بىرى، مېڭە يۈزىدىكى پوستلاق قەۋىتىنى تەمىنلەيدىغان پوستلاق شاخلىرى؛ يەنە بىرى، مېڭىنىڭ چوڭقۇر قىسمىدىكى يادرولار ۋە ئاق ماددا يوللىرىنى تەمىنلەيدىغان مەركىزىي شاخلار. بۇ ئىككى خىل قان تەمىنلەش تورى گەرچە ئوخشاش چوڭ ئارتېرىيەلەردىن (مەسىلەن، ئوتتۇرا مېڭە ئارتېرىيەسى) كەلسىمۇ، ئۇلارنىڭ تەمىنلەش دائىرىسى، ئاناتومىيەلىك ئالاھىدىلىكى ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى پۈتۈنلەي ئوخشىمايدۇ. پوستلاق شاخلىرى مېڭە يۈزىدە كەڭ تارقالغان بولۇپ، ئۆزئارا مول ياندوش ئايلىنىشقا ئىگە، شۇڭا بىر كىچىك شاخچە توسۇلۇپ قالسىمۇ، باشقا شاخچىلار قىسمەن تولۇقلاپ بېرەلەيدۇ.

بۇنىڭغا سېلىشتۇرغاندا، مەركىزىي شاخلار (ياكى تەشكىللىگۈچى ئارتېرىيەلەر) مېڭىنىڭ چوڭقۇر قىسمىغا تىك سىڭىپ كىرىدىغان «ئاخىرقى ئارتېرىيەلەر» ھېسابلىنىدۇ، يەنى ئۇلارنىڭ ئۆزئارا ياندوش ئايلىنىشى ئىنتايىن ئاز. شۇڭلاشقا، بۇ كىچىك تومۇرلارنىڭ بىرى توسۇلۇپ قالسا، ئۇ تەمىنلەيدىغان كىچىك دائىرىدىكى مېڭە توقۇلمىسىدا ئاسانلا قان يېتىشمەسلىكتىن نېكروزلىنىش يۈز بېرىدۇ، بۇ كلىنىكىدا «لاكۇنار سەكتە» دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ ماقالىدە، چوڭ مېڭە ئوتتۇرا ئارتېرىيەسىنى مىسال قىلىش ئارقىلىق، پوستلاق ۋە مەركىزىي شاخلارنىڭ ئاناتومىيەلىك قۇرۇلمىسى ۋە ئۇلارنىڭ كلىنىكىلىق دىئاگنوزدىكى مۇھىم رولى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

چوڭ مېڭە ئارتېرىيىلىرىنىڭ پوستلاق شېخى ۋە مەركەز شېخى
(Cortical and Central Branches of the Cerebral Arteries, 大脑动脉皮质支和中央支)

چوڭ مېڭە ئارتېرىيەلىرى ئاساسلىقى پوستلاق شېخى ۋە مەركەز شېخىدىن ئىبارەت ئىككى چوڭ تۈرگە بۆلۈنىدۇ. پوستلاق شاخلىرى چوڭ ئارتېرىيەلەرنىڭ مېڭە يۈزىدىكى داۋامى بولۇپ، مېڭە ئېرىقچىلىرىنى بويلاپ تارقىلىپ، مېڭە پوستلاق قەۋىتى (كۈل رەڭ ماددا) ۋە ئۇنىڭ ئاستىدىكى يۈزەكى ئاق ماددىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. مەركەز شېخى (تەشكىللىگۈچى ياكى گانگلىيون شاخلىرى دەپمۇ ئاتىلىدۇ) بولسا چوڭ ئارتېرىيەلەرنىڭ مېڭە تۈۋىدىكى بۆلىكىدىن بىۋاسىتە چىقىپ، مېڭىنىڭ چوڭقۇر قىسمىغا تىك سىڭىپ كىرىپ، ئاساسىي گانگلىيون، تالامۇس ۋە ئىچكى خالتا قاتارلىق ھاياتىي مۇھىم قۇرۇلمىلارنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. بۇ ئىككى سىستېمىنىڭ ئاناتومىيەلىك پەرقى سەكتىنىڭ ئوخشىمىغان تىپلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان ئاساسلىق سەۋەب ھېسابلىنىدۇ.

• پوستلاق شاخلىرى (Cortical branches, 皮质支)
  بۇ شاخلار چوڭ مېڭە ئارتېرىيەلىرىنىڭ مېڭە يۈزىدىكى داۋامى بولۇپ، مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ كەڭ رايونلىرىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇلارنىڭ توسۇلۇشى ھەرىكەت، سەزگۈ، تىل ۋە كۆرۈش قاتارلىق يۇقىرى دەرىجىلىك مېڭە فۇنكسىيەلىرىنىڭ بۇزۇلۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• ئالدى سىرتقى تەرەپ مەركەز ئارتېرىيىسى (Anterolateral central arteries / Lenticulostriate arteries, 前外侧中央动脉)
  بۇ بىر گۇرۇپپا ئىنچىكە، چوڭقۇرغا سىڭىپ كىرىدىغان ئارتېرىيەلەر بولۇپ، ئاساسلىقى چوڭ مېڭە ئوتتۇرا ئارتېرىيەسىنىڭ باشلىنىش قىسمىدىن چىقىدۇ. ئۇلار «سەكتە ئارتېرىيەسى» دەپمۇ ئاتىلىدۇ، چۈنكى ئۇلار يۇقىرى قان بېسىمى سەۋەبىدىن ئاسانلا توسۇلۇپ قېلىپ، لاكۇنار سەكتىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• ئىچكى تەرەپ شېخى (Medial branch, 内侧支)
  بۇ ئالدى سىرتقى تەرەپ مەركەز ئارتېرىيىسىنىڭ ئىچكى تەرەپكە يۆنەلگەن شاخچىلىرىنى كۆرسىتىدۇ. ئۇلار ئاساسلىقى ئاق شارچىنىڭ ئىچكى قىسمى ۋە ئىچكى خالتانىڭ ئالدى پۇتىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• سىرتقى تەرەپ شېخى (Lateral branch, 外侧支)
  بۇ ئالدى سىرتقى تەرەپ مەركەز ئارتېرىيىسىنىڭ سىرتقى تەرەپكە يۆنەلگەن شاخچىلىرىنى كۆرسىتىدۇ. ئۇلار ئاساسلىقى پوست (putamen)، ئاق شارچىنىڭ سىرتقى قىسمى ۋە ئىچكى خالتانىڭ ئارقا پۇتىنىڭ بىر قىسمىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• چوڭ مېڭە ئوتتۇرا ئارتېرىيىسى (Middle Cerebral Artery – MCA, 大脑中动脉)
  چوڭ مېڭىنى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان ئۈچ چوڭ ئارتېرىيەنىڭ ئەڭ چوڭى. ئۇ مېڭىنىڭ سىرتقى يۈزىنى تەمىنلەيدىغان پوستلاق شاخلىرىنى ھەمدە چوڭقۇر قۇرۇلمىلارنى تەمىنلەيدىغان مەركىزىي شاخلارنى (مەسىلەن، ئالدى سىرتقى تەرەپ مەركەز ئارتېرىيىسى) چىقىرىدۇ.
• ئىچكى خالتا (Internal capsule, 内囊)
  بۇ چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى بىلەن مېڭە غولى، يۇلۇن ئارىسىدا ئۇچۇر يوللايدىغان ئىنتايىن قويۇقلاشقان ئاق ماددا تالالىرىنىڭ دەستىسى. ئۇنىڭ كىچىككىنە بىر قىسمىنىڭ زەخىملىنىشىمۇ پۈتۈن بەدەننىڭ قارشى تەرىپىدە ئېغىر دەرىجىدىكى پالەچلىكنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• پوست (Putamen, 壳)
  ئاساسىي گانگلىيوننىڭ بىر قىسمى بولۇپ، ھەرىكەتنى تەڭشەش، ئادەت خاراكتېرلىك ھەرىكەتلەرنى ئۆگىنىش ۋە كونترول قىلىشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئۇ ئالدى سىرتقى تەرەپ مەركەز ئارتېرىيىسى تەرىپىدىن قان بىلەن تەمىنلىنىدۇ.
• ئىچكى تەرەپ ئاق شارچە (Globus pallidus internus, 内侧苍白球)
  ئاساسىي گانگلىيوننىڭ ئاساسلىق چىقىرىش يادروسى بولۇپ، ھەرىكەتنى تورمۇزلاش ۋە كونترول قىلىشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. ئۇنىڭ فۇنكسىيەسىنىڭ بۇزۇلۇشى پاركىنسون كېسەللىكىگە ئوخشاش ھەرىكەت توسالغۇلىرىنى پەيدا قىلىدۇ.
• سىرتقى تەرەپ ئاق شارچە (Globus pallidus externus, 外侧苍白球)
  ئاساسىي گانگلىيوننىڭ ۋاسىتىلىك يولىدىكى مۇھىم بىر قۇرۇلما. ئۇ ھەرىكەتنى ئىنچىكە تەڭشەشكە قاتنىشىدۇ.
• دۈمبە تەرەپ دۆڭچە مېڭە (Dorsal thalamus, 背侧丘脑)
  تالامۇسنىڭ ئاساسلىق قىسمى بولۇپ، بەدەننىڭ بارلىق سەزگۈ ئۇچۇرلىرىنى (پۇراشتىن باشقا) قوبۇل قىلىپ، چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىگە يەتكۈزىدىغان «ئۇچۇر ئالماشتۇرۇش پونكىتى». ئۇ يەنە ئاڭ، ئۇيقۇ ۋە ھوشيارلىقنى ساقلاشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• قۇيرۇقسىمان يادرو (Caudate nucleus, 尾状核)
  ئاساسىي گانگلىيوننىڭ يەنە بىر مۇھىم تەركىبىي قىسمى بولۇپ، C شەكىللىك قۇرۇلمىغا ئىگە. ئۇ ھەرىكەتنى پىلانلاش، ئۆگىنىش، ئەستە تۇتۇش ۋە مۇكاپاتلاش مېخانىزمى قاتارلىق يۇقىرى دەرىجىلىك بىلىش پائالىيەتلىرىگە قاتنىشىدۇ.

خۇلاسە ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

چوڭ مېڭە ئارتېرىيەلىرىنىڭ پوستلاق ۋە مەركىزىي شاخلىرىنى پەرقلەندۈرۈش نېرۋا كېسەللىكلىرى، بولۇپمۇ مېڭە قان تومۇر كېسەللىكلىرىگە دىئاگنوز قويۇشتا ئىنتايىن مۇھىم. بۇ ئىككى خىل قان تەمىنلەش سىستېمىسىنىڭ توسۇلۇشىدىن كېلىپ چىققان كلىنىكىلىق ئالامەتلەر ئوخشاش بولمايدۇ.

پوستلاق شاخلىرىنىڭ توسۇلۇشى ئادەتتە كەڭ دائىرىلىك مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ زەخىملىنىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بۇ خىل سەكتىلەر كۆپىنچە يۈرەكتىن كەلگەن قان ئۇيۇمى ياكى چوڭ تومۇرلارنىڭ ئاتېروسكلېروزى سەۋەبىدىن يۈز بېرىدۇ. ئۇنىڭ كلىنىكىلىق ئىپادىسى مۇرەككەپ بولۇپ، تۆۋەندىكىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ:

• قارشى تەرەپ بەدەننىڭ پالەچ بولۇشى (Hemiplegia) ۋە سەزگۈ يوقىتىش (Hemianesthesia)
• تىل توسالغۇسى (Aphasia): سول مېڭە يېرىم شارى زەخىملەنگەندە كۆرۈلىدۇ (مەسىلەن، بروكا ياكى ۋېرنىك ئافازىيەسى).
• بوشلۇق تۇيغۇسىنىڭ بۇزۇلۇشى (Hemispatial neglect): ئوڭ مېڭە يېرىم شارى زەخىملەنگەندە كۆرۈلىدۇ.
• كۆرۈش مەيدانىنىڭ كەمتۈك بولۇشى (Homonymous hemianopsia)

ئەمما مەركىزىي شاخلارنىڭ، بولۇپمۇ ئالدى سىرتقى تەرەپ مەركەز ئارتېرىيىسىنىڭ توسۇلۇشى لاكۇنار سەكتە (Lacunar stroke) دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ خىل سەكتە ئادەتتە ئۇزۇن يىللىق يۇقىرى قان بېسىمى ۋە دىئابېت كېسەللىكى سەۋەبىدىن كىچىك قان تومۇرلارنىڭ تېمى قېلىنلىشىپ، توسۇلۇپ قېلىشىدىن كېلىپ چىقىدۇ. زەخىملىنىش دائىرىسى كىچىك (ئادەتتە دىئامېتىرى 1.5 سانتىمېتىردىن كىچىك)، لېكىن ئورنى ھالقىلىق بولغاچقا، ئالاھىدە كلىنىكىلىق ئالامەتلەرنى پەيدا قىلىدۇ:

• ساپ ھەرىكەتلىك پالەچلىك (Pure motor hemiparesis): ئىچكى خالتانىڭ ئارقا پۇتى زەخىملەنگەندە كۆرۈلىدۇ، بىمارنىڭ يۈز، قول ۋە پۇتىدا ئوخشاش دەرىجىدە ئاجىزلىق كۆرۈلىدۇ، ئەمما سەزگۈسى نورمال بولىدۇ.
• ساپ سەزگۈلۈك سەكتە (Pure sensory stroke): تالامۇس زەخىملەنگەندە كۆرۈلىدۇ، بىماردا پالەچلىك بولمايدۇ، لېكىن قارشى تەرەپ بەدەندە سەزگۈ يوقىلىدۇ ياكى غەلىتە سېزىم پەيدا بولىدۇ.
• ھەرىكەت تەڭپۇڭسىزلىقى-پالەچلىك ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى (Ataxic hemiparesis): كۆۋرۈك مېڭە ياكى ئىچكى خالتا زەخىملەنگەندە كۆرۈلىدۇ.
• ئەپسىز قول-تىل ئېغىرلىشىش ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى (Dysarthria-clumsy hand syndrome)

قىسقىسى، مېڭە ئارتېرىيەلىرىنىڭ پوستلاق ۋە مەركىزىي شاخلىرىنىڭ ئاناتومىيەسىنى ۋە ئۇلار تەمىنلەيدىغان رايونلارنى ئېنىق بىلىش، سەكتىنىڭ سەۋەبى، ئورنى ۋە كېيىنكى ئەھۋالىغا توغرا ھۆكۈم قىلىش، شۇنداقلا ئەڭ مۇۋاپىق داۋالاش ئۇسۇلىنى تاللاشنىڭ ئاساسىدۇر.