مېڭە دەل ئوتتۇرا ۋاشاقسىمان كەسمە يۈزى ئاناتومىيىسى

مېڭىنىڭ مەركىزىگە سەپەر: دەل ئوتتۇرا ۋاشاقسىمان كەسمىسىنىڭ ئاناتومىيەلىك سىرى

ئىنسان مېڭىسى ئۆز-ئارا گىرەلىشىپ كەتكەن مىلياردلىغان نېرۋا ھۈجەيرىلىرىدىن تەركىب تاپقان، ھاياتلىقنىڭ ئەڭ مۇرەككەپ قۇرۇلمىسىدۇر. ئۇنىڭ سىرتقى يۈزىدىكى بۈدرە ۋە ئېرىقچىلەر بىزگە تونۇشلۇق بولسىمۇ، مېڭىنىڭ ھەقىقىي سىرى ئۇنىڭ چوڭقۇر قاتلىمىغا يوشۇرۇنغان. بۇ سىرلارنى ئېچىشنىڭ ئەڭ ياخشى ئۇسۇللىرىنىڭ بىرى دەل مېڭىنى ئوتتۇرا سىزىقىدىن تىك يۆنىلىشتە كېسىپ، ئۇنىڭ ئىچكى قۇرۇلمىسىنى كۆزىتىش، يەنى «دەل ئوتتۇرا ۋاشاقسىمان كەسمىسى» (Midsagittal section) نى تەھلىل قىلىشتۇر. بۇ كۆرۈنۈش بىزگە ئىككى مېڭە يېرىم شارىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان قۇرۇلمىلار، ھاياتلىقنىڭ تۈپكى مەركىزى بولغان مېڭە غولى ۋە ھېسسىياتىمىزنى باشقۇرىدىغان لىمفا سىستېمىسىنىڭ يادرولۇق قىسىملىرىنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

بۇ ماقالىدە، بىز مېڭىنىڭ دەل ئوتتۇرا ۋاشاقسىمان كەسمىسىدىكى ھەر بىر ئاناتومىيەلىك قۇرۇلمىنى رەسىمگە بىرلەشتۈرۈپ، سىستېمىلىق ھالدا تونۇشتۇرۇپ ئۆتىمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

مېڭە دەل ئوتتۇرا ۋاشاقسىمان كەسمىسى
(Midsagittal section of the brain, 脑正中矢状断)

بۇ كۆرۈنۈش مېڭىنى سول ۋە ئوڭ يېرىم شارغا ئايرىيدىغان ئوتتۇرا تەكشىلىك بويىچە كېسىلگەندە ھاسىل بولغان ئاناتومىيەلىك كۆرۈنۈشنى كۆرسىتىدۇ. ئۇ مېڭىنىڭ ئۈستۈنكى پوستلاق قەۋىتى، چوڭقۇر يادرولار، مېڭە غولى ۋە كىچىك مېڭە ئوتتۇرىسىدىكى ئورۇن مۇناسىۋىتىنى چۈشىنىشتىكى ئەڭ مۇھىم كۆزنەك ھېسابلىنىدۇ. بۇ كەسمىدە، ئىككى يېرىم شارنى تۇتاشتۇرغۇچى قاداق تەن، ھېسسىيات بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئېزما بۈدرە، سېزىم ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزگۈچى دۆڭچە مېڭە ۋە ھاياتلىقنى ساقلىغۇچى مېڭە غولى قاتارلىق ھالقىلىق قۇرۇلمىلارنىڭ ھەممىسىنى بىرلا ۋاقىتتا كۆرگىلى بولىدۇ.

ھەر بىر قۇرۇلمىنىڭ تەپسىلىي چۈشەندۈرۈلۈشى

• مەركىزىي يان كىچىك ياپراق (Paracentral Lobule, 中央旁小叶)
  چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ ئىچكى يۈزىدە بولۇپ، پۇت ۋە تۆۋەنكى ئەزالارنىڭ ھەرىكىتى ۋە سېزىمىنى كونترول قىلىدىغان ھەرىكەت ۋە سېزىم پوستلاق قەۋىتىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
• دۆڭچە مېڭە ئارىلىق ئۇلانمىسى (Interthalamic Adhesion, 丘脑间粘合)
  3-مېڭە قېرىنچىسىنىڭ ئىچىدە، ئىككى تەرەپتىكى دۆڭچە مېڭىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان كۈلرەڭ ماددا قۇرۇلمىسى. ئۇ ھەممە ئادەمدە بولماسلىقىمۇ مۇمكىن.
• 3-مېڭە قېرىنچە تومۇرلۇق چىگىشى (Choroid Plexus of the Third Ventricle, 第三脑室脉络丛)
  3-مېڭە قېرىنچىسىنىڭ ئۆگزىسىگە جايلاشقان بولۇپ، مېڭە-ئومۇرتقا سۇيۇقلۇقى (CSF) نى ئىشلەپچىقىرىدىغان ئالاھىدە قان تومۇر تورىدۇر.
• ئارقا بىرلەشمە (Posterior Commissure, 后连合)
  ئوتتۇرا مېڭىنىڭ ئۈستىدە، چىلغوزا تەننىڭ ئاستىدا جايلاشقان نېرۋا تالالىرى دەستىسى. ئۇ كۆز قارىچۇقىنىڭ نۇرغا بولغان ئىنكاسى قاتارلىق فۇنكسىيەلەرگە قاتنىشىدۇ.
• چوققا – گەجگە ئېرىقچىسى (Parieto-occipital Sulcus, 顶枕沟)
  چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ ئىچكى يۈزىدە چوققا ياپرىقى بىلەن گەجگە ياپرىقىنى ئايرىپ تۇرىدىغان چوڭقۇر ئېرىقچە.
• قاداق تەن قۇيرۇق قىسمى (Splenium of Corpus Callosum, 胼胝体压部)
  قاداق تەننىڭ ئەڭ كەينىدىكى قېلىن قىسمى. ئۇ ئىككى مېڭە يېرىم شارىنىڭ گەجگە ياپرىقىنى (كۆرۈش مەركىزى) ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدۇ.
• شىناسىمان ياپراق (Cuneus, 楔叶)
  گەجگە ياپرىقىنىڭ ئىچكى يۈزىگە جايلاشقان شىنا شەكىللىك رايون. ئۇ ئاساسلىقى دەسلەپكى كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىشقا قاتنىشىدۇ.
• چىلغوزا تەن (Pineal Gland, 松果体)
  3-مېڭە قېرىنچىسىنىڭ كەينىگە جايلاشقان كىچىك ئىچكى سېكرېتسىيە بېزى. ئۇ ئۇيقۇ-ئويغىنىش دەۋرىيلىكىنى تەڭشەيدىغان مېلاتونىن ھورمۇنىنى ئىشلەپچىقىرىدۇ.
• ئوشۇقسىمان ئېرىقچە (Calcarine Sulcus, 距状沟)
  گەجگە ياپرىقىنىڭ ئىچكى يۈزىگە جايلاشقان بولۇپ، دەسلەپكى كۆرۈش پوستلاق قەۋىتى ئۇنىڭ ئەتراپىغا جايلاشقان.
• تىلسىمان بۈدرە (Lingual Gyrus, 舌回)
  گەجگە ياپرىقىنىڭ ئىچكى يۈزىدە بولۇپ، كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى، بولۇپمۇ رەڭ ۋە يۈزلەرنى تونۇشقا ياردەم بېرىدۇ.
• قاپقاق تاختا (Tectal Plate, 顶盖板)
  ئوتتۇرا مېڭىنىڭ كەينى قىسمى بولۇپ، ئۈستۈنكى ۋە تۆۋەنكى دۆڭچىلەردىن تەركىب تاپىدۇ. ئۇلار كۆرۈش ۋە ئاڭلاش رېفلېكسلىرىنى باشقۇرىدۇ.
• تۆۋەنكى دۆڭچە مېڭە ئېرىقچىسى (Hypothalamic Sulcus, 下丘脑沟)
  3-مېڭە قېرىنچىسىنىڭ يان تېمىدا بولۇپ، ئۈستىدىكى دۆڭچە مېڭە (تالامۇس) بىلەن ئاستىدىكى تۆۋەنكى دۆڭچە مېڭە (گىپوتالامۇس) نى ئايرىپ تۇرىدۇ.
• ئوتتۇرا مېڭە سۇيۇقلۇق نەيچىسى (Cerebral Aqueduct, 中脑水管)
  ئوتتۇرا مېڭىدىن ئۆتىدىغان تار نەيچە بولۇپ، 3-مېڭە قېرىنچىسى بىلەن 4-مېڭە قېرىنچىسىنى تۇتاشتۇرۇپ، مېڭە-ئومۇرتقا سۇيۇقلۇقىنىڭ ئېقىشىغا يول ئېچىپ بېرىدۇ.
• 4- مېڭە قېرىنچە تومۇرلۇق چىگىشى (Choroid Plexus of the Fourth Ventricle, 第四脑室脉络丛)
  4-مېڭە قېرىنچىسىنىڭ ئىچىدە بولۇپ، مېڭە-ئومۇرتقا سۇيۇقلۇقى ئىشلەپچىقىرىشقا مەسئۇل.
• 4- مېڭە قېرىنچە ئوتتۇرا تۆشۈكى (Median Aperture / Foramen of Magendie, 第四脑室正中孔)
  4-مېڭە قېرىنچىسىنىڭ ئوتتۇرا سىزىقىدىكى تۆشۈك. ئۇ مېڭە-ئومۇرتقا سۇيۇقلۇقىنىڭ قېرىنچىلار سىستېمىسىدىن سىرتقى تور پەردە ئاستى بوشلۇقىغا ئېقىپ چىقىشىغا يول قويىدۇ.
• مەركىزىي نەيچە (Central Canal, 中央管)
  ئومۇرتقا ئارىلىق نېرۋىنىڭ مەركىزىدىن ئۆتىدىغان ئىنچىكە نەيچە بولۇپ، مېڭە-ئومۇرتقا سۇيۇقلۇقى بىلەن تولغان.
• ئۇزۇنچاق مېڭە (Medulla Oblongata, 延髓)
  مېڭە غولىنىڭ ئەڭ تۆۋەنكى قىسمى بولۇپ، نەپەس ئېلىش، يۈرەك سوقۇشى ۋە قان بېسىمى قاتارلىق ھاياتلىق ئۈچۈن زۆرۈر بولغان ئاپتوماتىك فۇنكسىيەلەرنى كونترول قىلىدۇ.
• چوڭ مېڭە پۇتى (Cerebral Peduncle, 大脑脚)
  ئوتتۇرا مېڭىنىڭ ئالدىنقى قىسمى بولۇپ، چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى بىلەن مېڭە غولى ۋە ئومۇرتقا ئارىلىق نېرۋىنى تۇتاشتۇرىدىغان نېرۋا يوللىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
• كۆۋرۈك مېڭە (Pons, 脑桥)
  مېڭە غولىنىڭ ئوتتۇرا قىسمى بولۇپ، چوڭ مېڭە بىلەن كىچىك مېڭىنى تۇتاشتۇرىدۇ ۋە نەپەس ئېلىش، ئۇيقۇ قاتارلىق فۇنكسىيەلەرگە قاتنىشىدۇ.
• كۆزنى ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋا (Oculomotor Nerve [CN III], 动眼神经)
  ئوتتۇرا مېڭىدىن چىقىدىغان بۇ نېرۋا كۆز ئالمىسىنىڭ كۆپ قىسىم مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىدۇ.
• ئەمچەكسىمان تەن (Mammillary Body, 乳头体)
  گىپوتالامۇسنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، ئەستە تۇتۇش، بولۇپمۇ ئەسلىمىلەرنى ئەسلەش جەريانىدا مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• ھىپوفىز / مېڭە ئاستى بېزى (Pituitary Gland, 垂体)
  گىپوتالامۇسنىڭ ئاستىغا ئېسىلىپ تۇرىدىغان بولۇپ، پۈتۈن بەدەننىڭ ئىچكى سېكرېتسىيە سىستېمىسىنى باشقۇرىدىغان «ئاساسىي بەز» ھېسابلىنىدۇ.
• ۋارونكا (Infundibulum, 漏斗)
  گىپوتالامۇسنى ھىپوفىز بېزى بىلەن تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان ساپچە شەكىللىك قۇرۇلما.
• كۆرۈش قايچىلاشمىسى (Optic Chiasm, 视交叉)
  ئىككى كۆزدىن كەلگەن كۆرۈش نېرۋىلىرىنىڭ قىسمەن ھالدا كېسىشىپ ئۆتىدىغان جايى. بۇ قۇرۇلما ئىككى كۆزلۈك كۆرۈش (binocular vision) ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم.
• ئاخىرقى تاختا (Lamina Terminalis, 终板)
  نېرۋا نەيچىسىنىڭ ئەڭ ئالدىنقى ئۇچىنىڭ قالدۇقى بولۇپ، 3-مېڭە قېرىنچىسىنىڭ ئالدىنقى تېمىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• قاداق تەن ئاستى رايونى (Subcallosal Area, 胼胝体下区)
  قاداق تەن ئاغزىنىڭ تۆۋەنكى قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، ھۇزۇرلىنىش ۋە روھلىنىش قاتارلىق ھېسسىيات جەريانلىرىغا قاتنىشىدۇ.
• ئالدى بىرلەشمە (Anterior Commissure, 前连合)
  ئىككى مېڭە يېرىم شارىنىڭ چىكە ياپراقلىرىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدىغان نېرۋا تالالىرى دەستىسى.
• ئاخىرقى تاختا يان بۈدرىسى (Paraterminal Gyrus, 终板旁回)
  قاداق تەن ئاستى رايونىنىڭ ئالدىدا بولۇپ، لىمفا سىستېمىسىنىڭ بىر قىسمى ھېسابلىنىدۇ.
• قاداق تەن ئاغزى (Rostrum of Corpus Callosum, 胼胝体嘴)
  قاداق تەننىڭ ئەڭ ئالدىنقى ۋە ئەڭ نېپىز قىسمى.
• قاداق تەن تىزى (Genu of Corpus Callosum, 胼胝体膝)
  قاداق تەننىڭ ئالدىنقى، ئېگىلگەن قىسمى بولۇپ، ئىككى مېڭە يېرىم شارىنىڭ پىشانە ياپراقلىرىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدۇ.
• قېرىنچا ئارىلىق تۆشۈكى (Interventricular Foramen, 室间孔)
  يان مېڭە قېرىنچىسى بىلەن 3-مېڭە قېرىنچىسىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان تۆشۈك.
• سۈزۈك پاسىل (Septum Pellucidum, 透明隔)
  قاداق تەن بىلەن گۈمبەز ئارىسىغا جايلاشقان نېپىز پەردە بولۇپ، ئىككى يان مېڭە قېرىنچىسىنى ئايرىپ تۇرىدۇ.
• گۈمبەز (Fornix, 穹窿)
  لىمفا سىستېمىسىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى بولۇپ، سەقەنقۇر (hippocampus) دىن چىققان ئۇچۇرلارنى ئەمچەكسىمان تەنگە يەتكۈزىدۇ.
• ئېزما بۈدرە (Cingulate Gyrus, 扣带回)
  قاداق تەننىڭ ئۈستىنى ئوراپ تۇرىدىغان لىمفا سىستېمىسىنىڭ بىر قىسمى. ئۇ ھېسسىيات، ئۆگىنىش ۋە ئەستە تۇتۇش قاتارلىق فۇنكسىيەلەرگە قاتنىشىدۇ.
• ئېزما ئېرىقچە (Cingulate Sulcus, 扣带沟)
  ئېزما بۈدرىنى پىشانە ۋە چوققا ياپراقلىرىدىن ئايرىپ تۇرىدىغان ئېرىقچە.
• قاداق تەن غولى (Trunk of Corpus Callosum, 胼胝体干)
  قاداق تەننىڭ ئاساسلىق قىسمى بولۇپ، ئىككى مېڭە يېرىم شارىنىڭ كەڭ ساھەلىرىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدۇ.

مېڭىنىڭ دەل ئوتتۇرا ۋاشاقسىمان كەسمىسى بىزگە مېڭىنىڭ قانچىلىك تەرتىپلىك ۋە ئۆز-ئارا زىچ باغلانغان بىر سىستېما ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. بۇ كۆرۈنۈش ئارقىلىق، بىز ئوخشىمىغان قۇرۇلمىلارنىڭ قانداق ھەمكارلىشىپ، ئىنساننىڭ مۇرەككەپ پىسخىكىلىق پائالىيەتلىرىنى ئىشقا ئاشۇرىدىغانلىقىنى چۈشىنەلەيمىز. مەسىلەن، قاداق تەن ئىككى يېرىم شار ئوتتۇرىسىدىكى ئۇچۇر كۆۋرۈكى بولسا، مېڭە غولى مېڭە بىلەن بەدەن ئوتتۇرىسىدىكى ھالقىلىق تۈگۈن ھېسابلىنىدۇ. دۆڭچە مېڭە ۋە تۆۋەنكى دۆڭچە مېڭە (تالامۇس ۋە گىپوتالامۇس) سېزىم ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزۈش ۋە بەدەننىڭ ئىچكى مۇھىت مۇقىملىقىنى ساقلاشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.

بۇ كەسمىنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتىمۇ ئىنتايىن يۇقىرى. دوختۇرلار ماگنىتلىق رېزونانس تەسۋىرى (MRI) ئارقىلىق مېڭىنىڭ بۇ كەسمىسىنى كۆزىتىش ئارقىلىق نۇرغۇن كېسەللىكلەرگە دىئاگنوز قويايدۇ.

• سۇ مېڭە (Hydrocephalus): مېڭە قېرىنچىلىرىنىڭ (بولۇپمۇ 3- ۋە 4- قېرىنچىلار) ۋە ئوتتۇرا مېڭە سۇيۇقلۇق نەيچىسىنىڭ كېڭىيىپ كەتكەنلىكىنى بىۋاسىتە كۆرگىلى بولىدۇ.
• ئۆسمىلەر: چىلغوزا تەن ئۆسمىسى، ھىپوفىز ئۆسمىسى ياكى مېڭە غولى ئۆسمىسى قاتارلىق ئوتتۇرا سىزىققا يېقىن ئۆسمىلەرنى ئېنىقلاپ، ئۇلارنىڭ ئەتراپتىكى قۇرۇلمىلارغا بولغان بېسىمىنى باھالىغىلى بولىدۇ.
• تۇغما تەرەققىيات نورمالسىزلىقى: قاداق تەننىڭ تۇغما يوقلۇقى (agenesis of the corpus callosum) ياكى كىچىك مېڭىنىڭ تەرەققىياتىدىكى نورمالسىزلىقلارغا ئوخشاش ئەھۋاللارنى ئاسانلا بايقىغىلى بولىدۇ.
• ئىنسۇلت (مېڭە قان تومۇر كېسىلى): مېڭە غولى ياكى دۆڭچە مېڭىنى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان قان تومۇرلارنىڭ توسۇلۇپ قېلىشىدىن كېلىپ چىققان زەخىملىنىش ئورنىنى بېكىتكىلى بولىدۇ.

قىسقىسى، مېڭىنىڭ دەل ئوتتۇرا ۋاشاقسىمان كەسمىسى پەقەت بىر ئاناتومىيەلىك رەسىملا ئەمەس، بەلكى ئاڭ، ھېسسىيات، ئەستە تۇتۇش ۋە ھاياتلىقنىڭ ئاساسىي فۇنكسىيەلىرىنىڭ قانداق تەشكىللەنگەنلىكىنى چۈشىنىشتىكى فۇنكسىيەلىك خەرىتىدۇر. ئۇنىڭدىكى ھەر بىر قۇرۇلما ئۆز ئورنىدا بولۇپ، بىر-بىرى بىلەن ماسلىشىپ، بىزنىڭ كىملىكىمىزنى بەلگىلەيدۇ.