نېگىز يادرو ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

ئىنسان مېڭىسىنىڭ سىرتقى پوستلاق قەۋىتى تەپەككۇر ۋە ئاڭنى باشقۇرسا، ئۇنىڭ چوڭقۇر قاتلىمىغا جايلاشقان بىر توپ يادرولار گەۋدىمىزنىڭ ھەر بىر ھەرىكىتىنى ئىنچىكە ۋە راۋان ھالدا تەڭشەپ تۇرىدۇ. بۇ يادرولار توپلىمى «نېگىز يادرو» ياكى تېخىمۇ كەسپىي ئاتالغۇدا «نېگىز نېرۋا تۈگۈنچىسى» (Basal Ganglia) دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇلار ھەرىكەتنى باشلاش، كونترول قىلىش، كېرەكسىز ھەرىكەتلەرنى تورمۇزلاش ۋە ئاپتوماتىك ھەرىكەتلەرنى (مەسىلەن، مېڭىش ياكى ۋېلىسىپىت مىنىش) ئۆگىنىشتە ھالقىلىق رول ئوينايدىغان «يوشۇرۇن رېژىسسور» غا ئوخشايدۇ.

بۇ ماقالىدە، بىز چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ چوڭقۇر قاتلىمىدىكى بۇ مۇھىم قۇرۇلمىلارنىڭ ئاناتومىيەسىنى ۋە ئۇلارنىڭ ئۆزئارا مۇناسىۋىتىنى رەسىم ئارقىلىق ئايدىڭلاشتۇرىمىز. قۇيرۇقسىمان يادرودىن تارتىپ پۇرچاقسىمان يادروغىچە، ھەر بىر تەركىبىي قىسىمنىڭ ئورنى ۋە فۇنكسىيەسىنى تونۇشتۇرۇش ئارقىلىق، ھەرىكىتىمىزنىڭ ئارقىسىدىكى مۇرەككەپ نېرۋا مېخانىزمىنى چۈشىنىش ئۈچۈن بىر كۆزنەك ئاچىمىز. بۇ قۇرۇلمىلارنىڭ فۇنكسىيەسىنىڭ بۇزۇلۇشى پاركىنسون ۋە خانتىڭتون قاتارلىق نېرۋا سىستېمىسى كېسەللىكلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان بولغاچقا، ئۇلارنى چۈشىنىش كلىنىكىلىق داۋالاشتا ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

ئاساسلىق قۇرۇلما تونۇشتۇرۇشى

نېگىز يادرو (Basal Ganglia, 基底核)

نېگىز يادرو ياكى نېگىز نېرۋا تۈگۈنچىلەر چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ چوڭقۇر قاتلىمىغا، ئاق ماددا ئىچىگە جايلاشقان بىر توپ ئۆزئارا باغلانغان كۈلرەڭ ماددا يادرولىرىنىڭ ئومۇمىي نامىدۇر. ئۇلار بىۋاسىتە ھەرىكەتنى پەيدا قىلمىسىمۇ، چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن كەلگەن ھەرىكەت پىلانىنى قوبۇل قىلىپ، ئۇنى «ساپلاشتۇرۇپ» ۋە تەڭشەپ، ئاندىن دۆڭچە مېڭە ئارقىلىق قايتىدىن پوستلاق قەۋىتىگە يەتكۈزۈش ئارقىلىق ھەرىكەتنىڭ راۋان، ماس ۋە مەقسەتلىك بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ. بۇ يادرولار توپلىمى ئاساسلىقى قۇيرۇقسىمان يادرو، پۇرچاقسىمان يادرو (پوست ۋە ئاق شارچىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ)، قارا ماددا ۋە تالامۇس ئاستى يادروسى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

ھەر بىر قۇرۇلمىنىڭ تەپسىلىي چۈشەندۈرۈلۈشى

• دۈمبە تەرەپ دۆڭچە مېڭە (Dorsal Thalamus, 背侧丘脑)
  گەرچە دۆڭچە مېڭە نېگىز نېرۋا تۈگۈنچىلەرنىڭ بىۋاسىتە تەركىبىي قىسمى بولمىسىمۇ، ئۇ فۇنكسىيە جەھەتتە ئايرىلماس بىر گەۋدە. نېگىز نېرۋا تۈگۈنچىدە بىر تەرەپ قىلىنغان ھەرىكەت ئۇچۇرلىرى دۆڭچە مېڭە ئارقىلىق قايتىدىن چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىگە يەتكۈزۈلۈپ، ھەرىكەت ئايلانمىسىنى تاماملايدۇ.
• قۇيرۇقسىمان يادرو قۇيرۇقى (Tail of Caudate Nucleus, 尾状核尾)
  قۇيرۇقسىمان يادرونىڭ ئەڭ ئارقا، ئىنچىكە قىسمى بولۇپ، چىكە ياپرىقىنىڭ ئىچىگە سوزۇلۇپ، ئۆرۈك مېغىز تەنچىسىگە يېقىن جايدا ئاخىرلىشىدۇ. ئۇ ھېسسىيات ۋە ئەستە تۇتۇش بىلەن مۇناسىۋەتلىك ھەرىكەتلەرنى تەڭشەشكە قاتنىشىدۇ.
• ئۆرۈك مېغىز تەنچە (Amygdala, 杏仁体)
  چىكە ياپرىقىنىڭ چوڭقۇر قىسمىغا، قۇيرۇقسىمان يادرو قۇيرۇقىنىڭ ئۇچىغا جايلاشقان بادام شەكىللىك يادرو. ئۇ ئاساسلىقى ھېسسىياتنى (بولۇپمۇ قورقۇنچ ۋە ھۇزۇرلىنىشنى) بىر تەرەپ قىلىدىغان مەركەز بولۇپ، نېگىز نېرۋا تۈگۈنچىلەر بىلەن ھەمكارلىشىپ، ھېسسىياتلىق ھەرىكەتلەرگە تەسىر كۆرسىتىدۇ.
• پۇرچاقسىمان يادرو (Lentiform Nucleus, 豆状核)
  پۇرچاققا ئوخشايدىغان بۇ يادرو نېگىز نېرۋا تۈگۈنچىلەرنىڭ يادرولۇق قىسمى بولۇپ، سىرتقى پوست (putamen) ۋە ئىچكى ئاق شارچە (globus pallidus) دىن تەركىب تاپقان. ئۇ ھەرىكەتنى تەڭشەشتىكى ئۇچۇرلارنى بىر تەرەپ قىلىدىغان مۇھىم مەركەز ھېسابلىنىدۇ.
• قۇيرۇقسىمان يادرو بېشى (Head of Caudate Nucleus, 尾状核头)
  قۇيرۇقسىمان يادرونىڭ ئەڭ ئالدىنقى، چوڭ ۋە يۇمىلاق قىسمى بولۇپ، يان مېڭە قېرىنچىسىنىڭ ئالدىنقى مۈڭگۈزىنىڭ يان تېمىنى ھاسىل قىلىدۇ. ئۇ ھەرىكەتنى پىلانلاش، ئۆگىنىش ۋە ئادەت شەكىللەندۈرۈش قاتارلىق يۇقىرى دەرىجىلىك بىلىش فۇنكسىيەلىرىدە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• قۇيرۇقسىمان يادرو تېنى (Body of Caudate Nucleus, 尾状核体)
  قۇيرۇقسىمان يادرونىڭ باش قىسمى بىلەن قۇيرۇق قىسمىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان ئۇزۇن، تار قىسمى. ئۇ دۆڭچە مېڭىنىڭ ئۈستىدە، ئۇنىڭ ئەگمىسى بويىچە ماڭىدۇ.

نېگىز نېرۋا تۈگۈنچىسىلارنىڭ فۇنكسىيەسى ئىنتايىن مۇرەككەپ بولۇپ، ئۇنى ئادەتتە بىر قاتار ئۆزئارا تەسىر كۆرسىتىدىغان «نېرۋا ئايلانمىلىرى» ئارقىلىق چۈشىنىمىز. بۇنىڭ ئىچىدە ئەڭ مۇھىمى ھەرىكەت ئايلانمىسى بولۇپ، ئۇ ئىككى ئاساسلىق يولنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ: بىۋاسىتە يول (Direct pathway) ۋە ۋاسىتىلىك يول (Indirect pathway). بۇ ئىككى يول ئۆزئارا قارشى، ئەمما بىر-بىرىنى تولۇقلايدىغان رول ئوينايدۇ.

• بىۋاسىتە يول: بۇ يول ئاكتىپلانغاندا، دۆڭچە مېڭىگە بولغان تورمۇزلاش كۈچىنى ئاجىزلىتىدۇ. نەتىجىدە، دۆڭچە مېڭە چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىنى غىدىقلاپ، مەقسەتلىك ھەرىكەتلەرنىڭ باشلىنىشىغا ۋە ئىجرا قىلىنىشىغا تۈرتكە بولىدۇ. قىسقىسى، بۇ يول «گاز پېدالى» غا ئوخشايدۇ.
• ۋاسىتىلىك يول: بۇ يول ئاكتىپلانغاندا، دۆڭچە مېڭىگە بولغان تورمۇزلاش كۈچىنى ئاشۇرىدۇ. بۇنىڭ بىلەن چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ غىدىقلىنىشى ئاجىزلاپ، كېرەكسىز ياكى رىقابەتچى ھەرىكەتلەر تورمۇزلىنىدۇ. قىسقىسى، بۇ يول «تورمۇز» غا ئوخشايدۇ.

ساغلام مېڭىدە، بۇ ئىككى يولنىڭ ئۆزئارا ماسلىشىشى ۋە تەڭپۇڭلۇقى ھەرىكەتنىڭ راۋان ۋە توغرا بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ. ئەمما، بۇ سىستېمىدا مەسىلە كۆرۈلگەندە، ئېغىر ھەرىكەت قالايمىقانچىلىقى كېلىپ چىقىدۇ. بۇنىڭ ئىككى تىپىك مىسالى:

1. پاركىنسون كېسىلى (Parkinson’s Disease): بۇ كېسەللىكتە، نېگىز نېرۋا تۈگۈنچىلەرگە دوپامىن (dopamine) نېرۋا يەتكۈزگۈچىسىنى تەمىنلەيدىغان قارا ماددا (substantia nigra) دىكى نېرۋونلار ئۆلۈپ كېتىدۇ. دوپامىننىڭ كەمچىل بولۇشى بىۋاسىتە يولنىڭ پائالىيىتىنى ئاجىزلىتىپ، ۋاسىتىلىك يولنىڭ پائالىيىتىنى كۈچەيتىۋېتىدۇ. نەتىجىدە، «گاز پېدالى» بېسىلماي، «تورمۇز» بېسىلىپ قېلىپ، بىمارلاردا ھەرىكەتنىڭ ئاستىلىشى (bradykinesia)، مۇسكۇللارنىڭ قېتىشى (rigidity) ۋە تىنىچ ھالەتتىكى تىترەش (resting tremor) قاتارلىق ئالامەتلەر كۆرۈلىدۇ.
2. خانتىڭتون كېسىلى (Huntington’s Disease): بۇ ئىرسىيەت خاراكتېرلىك كېسەللىكتە، قۇيرۇقسىمان يادرو ۋە پوستتىكى ۋاسىتىلىك يولغا قاتنىشىدىغان نېرۋونلار ئاساسلىقى بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرايدۇ. بۇنىڭ بىلەن «تورمۇز» ئىشتىن چىقىپ، كېرەكسىز ھەرىكەتلەرنى تورمۇزلىغىلى بولماي قېلىپ، بىمارلاردا ئىختىيارسىز، ئۇسسۇلغا ئوخشاش ھەرىكەتلەر (chorea) كۆرۈلىدۇ.

نېگىز نېرۋا تۈگۈنچىلەرنىڭ فۇنكسىيەسى پەقەت ھەرىكەتنى كونترول قىلىش بىلەنلا چەكلەنمەيدۇ، ئۇ يەنە ئادەت شەكىللەندۈرۈش، ماھارەت ئۆگىنىش (procedural learning)، مۇكاپاتلاش مېخانىزمى ۋە ھېسسىياتنى تەڭشەش قاتارلىق يۇقىرى دەرىجىلىك بىلىش پائالىيەتلىرىگىمۇ قاتنىشىدۇ. شۇڭلاشقا، بۇ چوڭقۇر يادرولارنىڭ سىرىنى ئېچىش نېرۋا ئىلمىدىكى ئەڭ مۇھىم ۋە قىزىقارلىق تەتقىقات يۆنىلىشلىرىنىڭ بىرى بولۇپ كەلمەكتە.