سۆڭەك ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

سۆڭەك ئىنسانلارنىڭ ھەرىكەت سىستېمىسىدىكى مۇھىم تەركىبىي قىسىم بولۇپ، ئۇ تىرەك بولۇش، قوغداش، ھەرىكەتلىنىش ۋە مېتابولىزمغا قاتنىشىشتەك كۆپ خىل فۇنكسىيەلەرنى ئۈستىگە ئالىدۇ. مېدىتسىنا خادىملىرى ۋە ئوقۇغۇچىلار ئۈچۈن، يېڭى سۆڭەكنىڭ ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشىنى چوڭقۇر چۈشىنىش كلىنىكىلىق دىئاگنوز قويۇش، داۋالاش پىلانى تۈزۈش ۋە ئوپېراتسىيە لايىھەلەشتە ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدۇ. بۇ ماقالىدە، سۆڭەكنىڭ ماكروسكوپىك ۋە مىكروسكوپىك تۈزۈلۈشلىرى رەسىملەرگە بىرلەشتۈرۈلۈپ، ئۇنىڭ ھەر بىر قىسمىنىڭ فۇنكسىيەسى ۋە كلىنىكىلىق مۇناسىۋىتى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەىلمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

سۆڭەكنىڭ ئاساسلىق تۈزۈلۈشلىرىنى تونۇشتۇرۇش

يېڭى سۆڭەكنىڭ تۈزۈلۈشى ( 新鲜骨的构造, Structure of Fresh Bone )

• بوغۇم كۆمۈرچىكى (Articular Cartilage, 关节软骨)
  بوغۇم كۆمۈرچىكى سۆڭەكلەرنىڭ بوغۇم يۈزىنى قاپلاپ تۇرىدىغان سىلىق، ئاق رەڭلىك توقۇلما. ئۇنىڭ ئاساسلىق رولى ھەرىكەت جەريانىدا سۈركىلىشنى ئازايتىپ، بوغۇملارنىڭ جانلىق ھەرىكەتلىنىشىگە كاپالەتلىك قىلىش ۋە تاشقى زەربىلەرنى بۇففېرلاش.
• بوغۇم خالتىسى (Articular Capsule, 关节囊)
  بوغۇم خالتىسى بوغۇمنى پۈتۈنلەي ئوراپ تۇرىدىغان تالالىق بىرىكتۈرگۈچى توقۇلمىدىن تەركىب تاپقان خالتىسىمان تۈزۈلمە. ئۇ بوغۇمنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلاپ، بوغۇم بوشلۇقىنى پېچەتلەيدۇ ھەمدە سىنوۋىئال سۇيۇقلۇقنىڭ ئاجرىلىپ چىقىشى ئارقىلىق بوغۇمنى سىلىقلايدۇ.
• سۆڭەك پەردىسى (Periosteum, 骨膜)
  سۆڭەك پەردىسى سۆڭەكنىڭ بوغۇم كۆمۈرچىكىدىن باشقا بارلىق يۈزىنى قاپلاپ تۇرىدىغان قوش قەۋەتلىك پەردە. ئۇ سۆڭەكنى قان بىلەن تەمىنلەش، نېرۋا تۇيغۇسى بىلەن تەمىنلەش، شۇنداقلا سۆڭەكنىڭ ئۆسۈشى ۋە سۇنۇقتىن كېيىن ئەسلىگە كېلىشىدە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.
• يىلىك (Bone Marrow, 骨髓)
  يىلىك سۆڭەكنىڭ ئىچكى بوشلۇقىنى تولدۇرۇپ تۇرىدىغان يۇمشاق، غەلۋىرسىمان توقۇلما. ئۇ قىزىل يىلىك ۋە سېرىق يىلىك دەپ ئىككىگە بۆلۈنىدىغان بولۇپ، قىزىل يىلىك قان ھۈجەيرىلىرىنى (قىزىل قان ھۈجەيرىسى، ئاق قان ھۈجەيرىسى ۋە قان پىلاستىنكىلىرى) ئىشلەپچىقىرىدىغان مۇھىم ئورگان.

يۇقىرى بىلەك يۇقىرى ئۇچىنىڭ تاجىسىمان كەسمە يۈزى ( 肱骨上端冠状切面, Coronal section of the upper end of the humerus )

• سۆڭەك ئېپىفىز سىزىقى (Epiphyseal Line, 骨骺线)
  سۆڭەك ئېپىفىز سىزىقى ، بەزىدە ئۆسۈش سىزىقى دەپمۇ ئاتايدۇ.  قۇرامىغا يەتكەنلەردە ئۇزۇن سۆڭەكنىڭ ئېپىفىز (سۆڭەك ئۇچى) بىلەن دىئافىزى (سۆڭەك غولى) ئارىسىدا قالغان ئېپىفىز تاختىسىنىڭ قالدۇقى.ئۇ سۆڭەكنىڭ ئۇزۇنىسىغا ئۆسۈشىنىڭ توختىغانلىقىنىڭ بەلگىسى بولۇپ، بالىلاردا بۇ ئورۇندا ئۆسۈش تاختىسى (ئېپىفىز كۆمۈرچىكى) بولىدۇ.
• سۆڭەك شالاڭ ماددىسى (Spongy Bone, 骨松质)
  يەنە كانسېللوز سۆڭەك دەپمۇ ئاتىلىدىغان بۇ تۈزۈلمە، سۆڭەكنىڭ ئىچكى قىسمىغا، بولۇپمۇ ئۇزۇن سۆڭەكلەرنىڭ ئۇچى ۋە ياپىلاق سۆڭەكلەرنىڭ ئىچكى قىسمىغا جايلاشقان. ئۇ تورسىمان تۈزۈلۈشتىكى سۆڭەك تىرەكچىلىرىدىن (trabeculae) تەركىب تاپقان بولۇپ، سۆڭەكنىڭ ئېغىرلىقىنى يېنىكلىتىش بىلەن بىرگە، كۆپ يۆنىلىشلىك بېسىمغا بەرداشلىق بېرىدۇ ۋە قىزىل يىلىكنى ساقلايدۇ.
• سۆڭەك زىچ ماددىسى (Compact Bone, 骨密质)
  زىچ سۆڭەك دەپمۇ ئاتىلىدىغان بۇ تۈزۈلمە، بارلىق سۆڭەكلەرنىڭ سىرتقى قاتتىق قەۋىتىنى ھاسىل قىلىدۇ ۋە سۆڭەككە ئاساسلىق تىرەك كۈچى ۋە قوغداشنى تەمىنلەيدۇ. ئۇ ئوستېئون (Haversian System) دەپ ئاتىلىدىغان زىچ ئورۇنلاشقان تۈزۈلمە بىرلىكلىرىدىن تەركىب تاپقان بولۇپ، سۆڭەكنىڭ ئېغىرلىق كۆتۈرۈش ۋە بېسىمغا قارشى تۇرۇش ئىقتىدارىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ.

يوتا سۆڭەك يۇقىرى ئۇچىنىڭ تاجىسىمان كەسمە يۈزى ( 股骨上段冠状切面, Coronal section of the upper part of the femur )

بۇ رەسىمدىمۇ سۆڭەك زىچ ماددىسى ، سۆڭەك شالاڭ ماددىسى ، ئېپىفىز سىزىق قايتا بېرىلگەن.

ئومۇرتقا تېنىنىڭ تاجىسىمان كەسمە يۈزى ( 椎体冠状切面, Coronal section of the vertebral body )

بۇ رەسىمدە سۆڭەك شالاڭ ماددىسىلا كۆرۈنمەكتە.

ياپىلاق سۆڭەكنىڭ كەسمە يۈزى ( 扁骨断面, Cross-section of a flat bone )

• سىرتقى تاختا (Outer Table, 外板)
  بۇ باش سۆڭىكى قاتارلىق ياپىلاق سۆڭەكلەرنىڭ سىرتقى قەۋىتىدىكى زىچ سۆڭەك قەۋىتىنى كۆرسىتىدۇ. ئۇ تېخىمۇ قېلىن ۋە پۇختا بولۇپ، مېڭىنى تاشقى زەربىدىن قوغداشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• تاختا توسىقى (Diploë, 板障)
  تاختا توسىقى باش سۆڭىكى قاتارلىق ياپىلاق سۆڭەكلەرنىڭ ئىچكى ۋە سىرتقى زىچ سۆڭەك تاختىلىرى ئارىسىدىكى شالاڭ سۆڭەك قەۋىتىدۇر. ئۇنىڭ ئىچىدە مول قىزىل يىلىك بولۇپ، قان ئىشلەپچىقىرىش فۇنكسىيەسىگە ئىگە ھەمدە سۆڭەكنىڭ ئېغىرلىقىنى يېنىكلىتىدۇ.
• ئىچكى تاختا (Inner Table, 内板)
  بۇ باش سۆڭىكى قاتارلىق ياپىلاق سۆڭەكلەرنىڭ ئىچكى قەۋىتىدىكى زىچ سۆڭەك قەۋىتىنى كۆرسىتىدۇ. سىرتقى تاختىغا قارىغاندا نېپىز ۋە تېخىمۇ نازۇك بولۇپ، مېڭە پەردىسىگە يېقىن تۇرىدۇ.

سۆڭەك تۈزۈلۈشىنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

سۆڭەكنىڭ تۈزۈلۈشى ۋە فۇنكسىيەسىنى چۈشىنىش نۇرغۇن كېسەللىكلەرنى دىئاگنوز قىلىش ۋە داۋالاشنىڭ ئاساسى. مەسىلەن، سۆڭەك شالاڭلىشىش كېسەللىكىدە، سۆڭەك زىچ ماددىسى نېپىزلەپ، شالاڭ ماددىنىڭ تىرەكچىلىرى ئۈزۈلۈپ، سۆڭەكنىڭ سۇنۇش خەۋپىنى زور دەرىجىدە ئاشۇرىدۇ. بۇ خىل ئەھۋالدا، ئومۇرتقا تېنى ۋە يوتا سۆڭىكىنىڭ يۇقىرى ئۇچى قاتارلىق شالاڭ سۆڭەك كۆپ بولغان جايلاردا پىرىسلانغان سۇنۇقلار كۆپ ئۇچرايدۇ.

بالىلار ۋە ياش-ئۆسمۈرلەردە، ئېپىفىز ئۆسۈش تاختىسىنىڭ زەخىملىنىشى سۆڭەكنىڭ نورمال ئۆسۈشىگە تەسىر يەتكۈزۈپ، سۆڭەكنىڭ قىسقا ياكى ئەگرى-توقا بولۇپ قېلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن. شۇڭلاشقا، ئۆسۈش تاختىسىغا چېتىشلىق سۇنۇقلارنى داۋالاشتا ئالاھىدە ئېھتىيات قىلىش ۋە ئۇزۇن مۇددەت كۆزىتىش تەلەپ قىلىنىدۇ. ئېپىفىز سىزىقىنىڭ شەكىللىنىشى سۆڭەك يېشىنى باھالاشتىكى مۇھىم رېنتگېنولوگىيىلىك بەلگە ھېسابلىنىدۇ.

سۆڭەك پەردىسى قان تومۇر ۋە نېرۋىلارغا ئىنتايىن باي بولۇپ، سۆڭەك سۇنغاندا قاتتىق ئاغرىق پەيدا قىلىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئۇنىڭ ئىچكى قەۋىتىدىكى سۆڭەك شەكىللەندۈرگۈچى ھۈجەيرىلەر (osteoblasts) سۇنۇقنىڭ ئەسلىگە كېلىشىدە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ، بۇ ھۈجەيرىلەر يېڭى سۆڭەك توقۇلمىسى (callus) ھاسىل قىلىپ، سۇنۇق ئۇچلىرىنى بىرىكتۈرىدۇ.

باش سۆڭىكى قاتارلىق ياپىلاق سۆڭەكلەرنىڭ ئۆزگىچە «ساندىۋىچ» شەكىللىك تۈزۈلمىسى (زىچ-شالاڭ-زىچ) مېڭىنى قوغداشتا ئۈنۈملۈك مېخانىكىلىق ئەۋزەللىككە ئىگە. تاشقى كۈچ تەسىرىدە سىرتقى تاختا سۇنغان تەقدىردىمۇ، ئوتتۇرىدىكى تاختا توسىقى (diploë) زەربىنى تارقىتىۋېتىپ، ئىچكى تاختىنىڭ پۈتۈنلۈكىنى ساقلاپ قېلىشى مۇمكىن، بۇ ئارقىلىق مېڭىنىڭ بىۋاسىتە زەخىملىنىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.

خۇلاسە

خۇلاسىلىغاندا، سۆڭەك تاشقى كۆرۈنۈشتە ئاددىي كۆرۈنگىنى بىلەن، ئۇنىڭ ئىچكى تۈزۈلۈشى ئىنتايىن مۇرەككەپ ۋە ئىنچىكە بولۇپ، ھەر بىر قىسمى ئۆزىگە خاس فۇنكسىيەنى ئۈستىگە ئالغان. زىچ سۆڭەك، شالاڭ سۆڭەك، سۆڭەك پەردىسى ۋە يىلىك قاتارلىق تۈزۈلمىلەر ئۆزئارا ماسلىشىپ، سۆڭەكنىڭ مېخانىكىلىق ۋە بىئولوگىيىلىك فۇنكسىيەلىرىنى تاماملايدۇ. بۇ تۈزۈلمىلەرنى چوڭقۇر چۈشىنىش، سۆڭەك كېسەللىكلىرىنىڭ پاتولوگىيىلىك ئۆزگىرىشلىرىنى ئانالىز قىلىش ۋە مۇۋاپىق داۋالاش تەدبىرلىرىنى قوللىنىشتا ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.