سۆڭەك باغلىنىشى تۈرلىرى ۋە تۈزۈلۈشى

سۆڭەك سىستېمىسىدا، سۆڭەكلەر ئۆزئارا بوغۇملار ئارقىلىق بىرلىشىپ، ئىنسان بەدەن ئىسكىلىت رامكىسىنى ھاسىل قىلىدۇ ھەمدە كۆپ خىل مۇرەككەپ ھەرىكەتلەرنى ئىشقا ئاشۇرىدۇ. بوغۇم ياكى سۆڭەك باغلىنىشى ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق سۆڭەكنىڭ ئۆزئارا تۇتىشىدىغان جايىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ باغلىنىشلار تۈزۈلۈشى ۋە فۇنكسىيەسىگە ئاساسەن ئوخشىمىغان تۈرلەرگە ئايرىلىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەىلمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

بوغۇم ۋە باغلىنىش تۈزۈلۈشلىرىنى تونۇشتۇرۇش

• بوغۇم (Joint, 关节)
  بوغۇم سۆڭەكلەرنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرۇپ، ھەرىكەتكە كاپالەتلىك قىلىدىغان ئاساسلىق تۈزۈلمە. ئۇ سۆڭەكلەرنىڭ ھەرىكەت دائىرىسى ۋە يۆنىلىشىنى بەلگىلەيدۇ، شۇنداقلا زەربىنى بۇففېرلاش رولىنى ئوينايدۇ.
• داس سۆڭەك مۇجۇق كالپۇكى (Acetabular Labrum, 髋臼唇)
  بۇ داس سۆڭىكىنىڭ مۇجۇق ئويمىنى (acetabulum) چۆرىدەپ تۇرىدىغان تالالىق كۆمۈرچەك ھالقىسى. ئۇ يوتا سۆڭىكى بېشى بىلەن بولغان ئۇچرىشىش يۈزىنى چوڭقۇرلاشتۇرۇپ، يانپاش بوغۇمىنىڭ مۇقىملىقىنى ئاشۇرىدۇ.
• بوغۇم كۆمۈرچىكى (Articular Cartilage, 关节软骨)
  بوغۇم كۆمۈرچىكى بوغۇم ھاسىل قىلغۇچى سۆڭەك يۈزىنى قاپلاپ تۇرىدىغان سىلىق، گىئالىن كۆمۈرچىكىدۇر. ئۇنىڭ ئاساسلىق رولى ھەرىكەت جەريانىدا سۈركىلىشنى ئەڭ تۆۋەن چەككە چۈشۈرۈپ، بوغۇمنىڭ راۋان ھەرىكەتلىنىشىگە ياردەم بېرىش.
• بوغۇم بوشلۇقى (Joint Cavity, 关节腔)
  بۇ بوغۇم خالتىسى بىلەن بوغۇم كۆمۈرچىكى ئارىسىدىكى پېچەتلەنگەن بوشلۇق. ئۇنىڭ ئىچىدە ئاز مىقداردىكى بوغۇم سۇيۇقلۇق بولۇپ، بوغۇمنى سىلىقلاش ۋە ئوزۇقلاندۇرۇش رولىنى ئوينايدۇ.
• يوتا سۆڭەك بېشى تارىمۇشى (Ligament of the head of the femur, 股骨头韧带)
  بۇ يانپاش بوغۇمىنىڭ ئىچىگە جايلاشقان تارىمۇش بولۇپ، يوتا سۆڭىكى بېشىدىكى ئويمىدىن داس سۆڭىكى مۇجۇق ئويمىنىغا تۇتىشىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق فۇنكسىيەسى يوتا سۆڭىكى بېشىنى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان كىچىك ئارتېرىيەنى ئۆتكۈزۈش.
• تالالىق قەۋىتى (Fibrous Layer, 纤维层)
  بۇ بوغۇم خالتىسىنىڭ سىرتقى قەۋىتى بولۇپ، زىچ تالالىق بىرىكتۈرگۈچى توقۇلمىدىن تەركىب تاپقان. ئۇ بوغۇمنى مېخانىكىلىق جەھەتتىن قوغداپ، ئۇنىڭ مۇقىملىقىنى كۈچەيتىدۇ.
• سىلىقلاشتۇرغۇچى پەردە قەۋىتى (Synovial Membrane, 滑膜层)
  بۇ بوغۇم خالتىسىنىڭ ئىچكى يۈزىنى قاپلاپ تۇرىدىغان نېپىز پەردە بولۇپ، بوغۇم پەردە دەپمۇ ئاتىلىدۇ. ئۇ بوغۇم سۇيۇقلۇقنى ئاجرىتىپ چىقىرىپ، بوغۇمنى سىلىقلاش ۋە بوغۇم كۆمۈرچىكىنى ئوزۇقلاندۇرۇشقا مەسئۇل.
• ۋاشاقسىمان چاك (Sagittal Suture, 矢状缝)
  بۇ باش سۆڭىكىنىڭ ئۈستى قىسمىدا، ئىككى تەپە سۆڭىكىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان تالالىق باغلىنىش. بوۋاقلاردا بۇ چاك تېخى بىرىكمىگەن بولۇپ، چوڭ بولغانچە تەدرىجىي سۆڭەكلىشىپ، ھەرىكەتسىز باغلىنىشقا ئايلىنىدۇ.
• تالالىق باغلىنىش (Fibrous Joint, 纤维连结)
  بۇ سۆڭەكلەرنىڭ زىچ تالالىق بىرىكتۈرگۈچى توقۇلما ئارقىلىق بىۋاسىتە تۇتىشىدىغان باغلىنىش شەكلى. باش سۆڭەك چاكلىرىغا ئوخشاش، بۇ تىپتىكى بوغۇملار ئادەتتە ھەرىكەت قىلمايدۇ ياكى ئازراقلا ھەرىكەت قىلىدۇ.
• كۆمۈرچەكلىك باغلىنىش (Cartilaginous Joint, 软骨连结)
  بۇ سۆڭەكلەرنىڭ كۆمۈرچەك (گىئالىن ياكى تالالىق كۆمۈرچەك) ئارقىلىق تۇتىشىدىغان باغلىنىش شەكلى. ئومۇرتقا ئارىلىق دىسكىسى بۇنىڭ تىپىك مىسالى بولۇپ، ئۇ مەلۇم دەرىجىدە ھەرىكەت ۋە ئېلاستىكىلىققا ئىگە.
• ئالدى قايچىلاشما تارىمۇش (Anterior Cruciate Ligament (ACL), 前交叉韧带)
  بۇ تىز بوغۇمى ئىچىدىكى ھالقىلىق تارىمۇش بولۇپ، يوتا سۆڭىكىدىن باشلىنىپ، چوڭ كەمىك سۆڭىكىنىڭ ئالدى تەرىپىگە تۇتىشىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق رولى چوڭ كەمىك سۆڭىكىنىڭ ئالدىغا نورمىدىن ئاشۇرۇپ سىيرىلىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش.
• قاناتسىمان پۈرمە (Alar Folds, 翼状襞)
  بۇ تىز بوغۇمىدىكى سىنوۋىئال پەردىنىڭ مايلىق توقۇلمىلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان پۈرمىسى. ئۇلار تىز بوغۇمى ھەرىكەت قىلغاندا بوشلۇقنى تولدۇرۇپ، سىنوۋىئال سۇيۇقلۇقنىڭ تارقىلىشىغا ياردەم بېرىدۇ.
• يان پاقالچەك تەرەپ قوشۇمچە تارىمۇشى (Fibular Collateral Ligament (LCL), 腓侧副韧带)
  بۇ تىز بوغۇمىنىڭ سىرتقى تەرىپىگە جايلاشقان تارىمۇش بولۇپ، يوتا سۆڭىكىنىڭ سىرتقى دۆڭچىسىدىن كىچىك كەمىك سۆڭىكىنىڭ بېشىغا تۇتىشىدۇ. ئۇ تىز بوغۇمىنىڭ ئىچىگە قاراپ ھەددىدىن زىيادە ئېگىلىپ كېتىشىنى (varus stress) چەكلەيدۇ.
• سىرتقى تەرەپ يېرىم ئايسىمان تاختا (Lateral Meniscus, 外侧半月板)
  بۇ تىز بوغۇمىنىڭ سىرتقى تەرىپىدىكى C شەكىللىك تالالىق كۆمۈرچەك ياستۇقچىسى. ئۇ يوتا سۆڭىكى بىلەن چوڭ كەمىك سۆڭىكى ئارىسىدىكى بېسىمنى تارقىتىپ، بوغۇمنىڭ مۇقىملىقىنى ئاشۇرىدۇ ۋە زەربىنى سۈمۈرىدۇ.
• سۆڭەكلىك بىرلىشىش (Bony Union/Synostosis, 骨性结合)
  بۇ ئەسلىدە ئايرىم تۇرغان ئىككى سۆڭەكنىڭ ئۆسۈپ يېتىلىش جەريانىدا ئۆزئارا بىرىكىپ، بىر پۈتۈن سۆڭەككە ئايلىنىشىنى كۆرسىتىدۇ. مەسىلەن، قۇرامىغا يەتكەندىن كېيىن باش سۆڭەك چاكلىرىنىڭ بىرىكىپ كېتىشى بۇنىڭغا مىسال بولالايدۇ.

سۆڭەك باغلىنىشىنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

سۆڭەك باغلىنىشى تۈزۈلمىسىنىڭ پۇختىلىقى ۋە فۇنكسىيەسىنىڭ نورمال بولۇشى تەنھەرىكەت ۋە كۈندىلىك تۇرمۇش ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم. بوغۇملارنى تۈزۈلۈشىگە ئاساسەن تالالىق، كۆمۈرچەكلىك ۋە سىنوۋىئال بوغۇم دەپ ئۈچ چوڭ تۈرگە ئايرىشقا بولىدۇ. تالالىق باغلىنىشلار (مەسىلەن، باش سۆڭەك چاكلىرى) ئاساسەن ھەرىكەت قىلمايدۇ ۋە مۇقىم تىرەك رولىنى ئوينايدۇ. كۆمۈرچەكلىك باغلىنىشلار (مەسىلەن، ئومۇرتقا ئارىلىق بوغۇملىرى) ئازراق ھەرىكەتكە يول قويىدۇ ھەمدە ئېلاستىكىلىققا ئىگە.

ئىنسان بەدىنىدىكى كۆپ قىسىم بوغۇملار سىنوۋىئال بوغۇملارغا كىرىدۇ، مەسىلەن، يانپاش ۋە تىز بوغۇمى. بۇ بوغۇملارنىڭ ھەرىكەت دائىرىسى كەڭ بولۇپ، تۈزۈلۈشىمۇ مۇرەككەپ كېلىدۇ، ئۇلار بوغۇم خالتىسى، بوغۇم بوشلۇقى، سىنوۋىئال سۇيۇقلۇق ۋە بوغۇم كۆمۈرچىكى قاتارلىق ئاساسلىق قۇرۇلمىلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ تۈزۈلمىلەرنىڭ ھەر قانداق بىرى زەخىملەنگەندە ياكى كېسەللىككە گىرىپتار بولغاندا، بوغۇم فۇنكسىيەسىگە تەسىر يېتىدۇ. مەسىلەن، تىز بوغۇمىدىكى ئالدى قايچىلاشما تارىمۇشنىڭ (ACL) ئۈزۈلۈپ كېتىشى ياكى يېرىم ئايسىمان تاختىنىڭ يىرتىلىشى تەنھەرىكەتچىلەردە كۆپ ئۇچرايدىغان زەخىملىنىش بولۇپ، ئېغىر بولغاندا ئوپېراتسىيە قىلىشقا توغرا كېلىدۇ.

بوغۇم ياللۇغى قاتارلىق كېسەللىكلەر بىۋاسىتە بوغۇم كۆمۈرچىكىنى ۋە بوغۇم پەردىنى بۇزىدۇ، بۇ ئاغرىق، ئىششىق ۋە ھەرىكەتنىڭ چەكلىنىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. شۇڭلاشقا، كلىنىكىدا، بوغۇم ئاناتومىيەسىنى توغرا چۈشىنىش، MRI ۋە رېنتگېن قاتارلىق تەكشۈرۈش ۋاسىتىلىرى ئارقىلىق زەخىملىنىشنىڭ ئورنى ۋە دەرىجىسىنى ئېنىقلاپ، ئۈنۈملۈك داۋالاش پىلانى تۈزۈشنىڭ ئالدىنقى شەرتى ھېسابلىنىدۇ.