يۈرەك چېتىلىشچان ئاغرىشنىڭ رېفلىكىس يولى ئاناتومىيىسى

يۈرەك چېتىلىشچان ئاغرىقىنىڭ نېرۋا مېخانىزمى ۋە رېفلىكىس يولى

يۈرەك چېتىلىشچان ئاغرىقى (Referred cardiac pain) كلىنىكىدا كۆپ ئۇچرايدىغان مۇھىم ئالامەت بولۇپ، يۈرەك قان تومۇر كېسەللىكلىرى، بولۇپمۇ يۈرەك مۇسكۇلى قان يېتىشمەسلىك ۋە يۈرەك مۇسكۇلى تىقىلمىسى قاتارلىқ ئەھۋاللاردا يۈز بېرىدۇ. بۇ خىل ئاغرىقنىڭ ئالاھىدىلىكى شۇكى، ئاغرىقنىڭ مەنبەسى يۈرەكتە بولسىمۇ، بىمارلار ئاغرىقنى كۆكرەك قىسمى، سول مۈرە، قولنىڭ ئىچكى تەرىپى، ھەتتا بويۇن ۋە ئېڭەك قاتارلىق يۈرەكتىن يىراق بولغان بەدەن يۈزىدە ھېس قىلىدۇ. بۇ ھادىسە نېرۋا سىستېمىسىنىڭ مۇرەككەپ رېفلىكىس يولى ئارقىلىق شەكىللىنىدۇ.

بۇ جەرياننىڭ فىزىئولوگىيەلىك ئاساسى ئىچكى ئەزالاردىن كەلگەن ئاغرىق سىگناللىرى بىلەن بەدەن يۈزىدىن كەلگەن ئاغرىق سىگناللىرىنىڭ يۇلۇننىڭ ئوخشاش بۆلىكىدە بىرلىشىشى ۋە چوڭ مېڭىنىڭ بۇ سىگناللارنى خاتا چۈشىنىشىدىن ئىبارەت. بۇ رەسىم دەل مۇشۇ رېفلىكىس يولىنى، يەنى ئاغرىق سىگنالىنىڭ يۈرەكتىن باشلىنىپ، يۇلۇن ئارقىلىق مېڭىگە يەتكۈزۈلۈپ، ئاخىرىدا تېرىدە ھېس قىلىنىش جەريانىنى ئېنىق ۋە روشەن كۆرسىتىپ بېرىدۇ. بۇ مېخانىزىمنى چۈشىنىش يۈرەك كېسەللىكلىرىگە ۋاقتىدا دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاشتا ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

يۈرەك چېتىلىشچان ئاغرىشنىڭ رېفلىكىس يولى
(Reflex pathway of referred cardiac pain, 心脏牵涉性痛反射途径)

بۇ رېفلىكىس يولى يۈرەك مۇسكۇلى قان بىلەن تەمىنلەنمەي، ئوكسىگېن يېتىشمىگەندە (ischemia) ئىچكى ئەزا كىرگۈچى نېرۋا تالالىرىنىڭ غىدىقلىنىشىدىن باشلىنىدۇ. بۇ ئاغرىق سىگناللىرى سىمپاتىك نېرۋىلار بىلەن بىللە يۇلۇننىڭ T1-T5 بۆلەكلىرىگە يېتىپ بېرىپ، يىلىمسىمان ماددىدىكى ئىككىنچى دەرىجىلىك نورونلار بىلەن سىناپس ھاسىل قىلىدۇ. مۇھىم نۇقتا شۇكى، كۆكرەك ۋە قول تېرىسىدىن كەلگەن تېرە كىرگۈچى نېرۋا تالالىرىمۇ دەل مۇشۇ ئىككىنچى دەرىجىلىك نورونلارغا ئۇلىنىدۇ. بۇ سەۋەبتىن، ئىككى خىل مەنبەدىن كەلگەن سىگناللار بىرلىشىپ كەتكەچكە، يۇلۇن-دۆڭچە مېڭە يان تۇتامى ئارقىلىق يۇقىرىغا ئۆرلەيدىغان ئاغرىق ئۇچۇرىنىڭ ئەسلى مەنبەسىنى ئېنىق ئايرىش تەسلىشىدۇ. نەتىجىدە، چوڭ مېڭە دائىم تېرىدىن كەلگەن سىگناللارنى قوبۇل قىلىشقا كۆنگەن بولغاچقا، يۈرەكتىن كەلگەن بۇ ئاغرىقنى خاتا ھالدا ئوخشاش نېرۋا بۆلىكى تەمىنلەيدىغان تېرە رايونىدىن (يەنى كۆكرەك، مۈرە ۋە قولدىن) كەلگەن دەپ چۈشىنىپ، چېتىلىشچان ئاغرىقنى پەيدا قىلىدۇ.

رەسىمدىكى ھەر بىر قىسىمنىڭ تونۇشتۇرۇلۇشى:

• تېرە رايونى (Dermatome, 皮肤区)
  بۇ مەلۇم بىر يۇلۇن نېرۋىسى تەرىپىدىن تەمىنلىنىدىغان تېرىنىڭ ئالاھىدە رايونىنى كۆرسىتىدۇ. يۈرەكتىن كەلگەن ئاغرىق سىگنالى T1-T5 يۇلۇن نېرۋىلىرىغا مۇناسىۋەتلىك تېرە رايونلىرىدا (مەسىلەن، كۆكرەك ۋە قولنىڭ ئىچكى قىسمى) ھېس قىلىنىدۇ.
• ئىچكى ئەزا كىرگۈچى تالاسى: T1-T5 (Visceral afferent fibers: T1-T5, 内脏传入纤维：胸段1-5)
  بۇلار يۈرەككە ئوخشاش ئىچكى ئەزالاردىن ئاغرىق، بېسىم قاتارلىق سېزىم ئۇچۇرلىرىنى يۇلۇنغا يەتكۈزىدىغان سېزىمچان نېرۋا تالالىرىدۇر. يۈرەك مۇناسىۋەتلىك ئاغرىق سىگناللىرى ئاساسلىقى يۇلۇننىڭ كۆكرەك بۆلىكىدىكى 1-دىن 5-گىچە بولغان بۆلەكلەرگە كىرىدۇ.
• يىلىمسىمان ماددا (Substantia gelatinosa, 胶状质)
  بۇ يۇلۇننىڭ كۈل رەڭ ماددىسىنىڭ ئارقا مۈڭگۈزىگە جايلاشقان بولۇپ، ئاغرىق سىگناللىرىنى قوبۇل قىلىش ۋە دەسلەپكى قەدەمدە بىر تەرەپ قىلىشتىكى مۇھىم مەركەز ھېسابلىنىدۇ. ئىچكى ئەزا ۋە تېرىدىن كەلگەن نېرۋا تالالىرى دەل مۇشۇ جايدا ئۇچرىشىپ، سىناپس ھاسىل قىلىدۇ.
• يۇلۇن – دۆڭچە مېڭە يان تۇتامى (Lateral spinothalamic tract, 脊髓丘脑侧束)
  بۇ يۇلۇندىن چوڭ مېڭىنىڭ دۆڭچە مېڭە (thalamus) قىسمىغا ئاغرىق ۋە تېمپېراتۇرا سىگناللىرىنى يەتكۈزىدىغان ئاساسلىق يۇقىرىلايدىغان نېرۋا يولىدۇر. يىلىمسىمان ماددىدا بىر تەرەپ قىلىنغان ئاغرىق ئۇچۇرى مۇشۇ يول ئارقىلىق مېڭىگە يەتكۈزۈلۈپ، ئاغرىق سېزىمى شەكىللىنىدۇ.
• تېرە كىرگۈچى تالاسى: T1-T5 (Somatic afferent fibers: T1-T5, 皮肤传入纤维：胸段1-5)
  بۇلار تېرىدىن ئاغرىق، تېگىشىش ۋە تېمپېراتۇرا قاتارلىق سېزىملارنى يۇلۇنغا يەتكۈزىدىغان نېرۋا تالالىرىدۇر. بۇ تالالار يۇلۇننىڭ T1-T5 بۆلەكلىرىگە ئىچكى ئەزا كىرگۈچى تالالىرى بىلەن ئوخشاش ئورۇندا كىرىدىغان بولغاچقا، چېتىلىشچان ئاغرىقنىڭ شەكىللىنىشىگە سەۋەب بولىدۇ.
• كۆكرەك بۆلىكى (T1-T5) (Thoracic segments T1-T5, 胸段T1-T5)
  بۇ يۇلۇننىڭ كۆكرەك قەپىسىگە توغرا كېلىدىغان قىسمى بولۇپ، T1 دىن T5 گىچە بولغان بۆلەكلەر يۈرەك، ئۆپكە، شۇنداقلا كۆكرەك ۋە قولنىڭ ئۈستۈنكى قىسمىدىن كەلگەن سېزىم ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىدىغان مۇھىم مەركەزدۇر.

يۈرەك چېتىلىشچان ئاغرىقىنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى ۋە مېخانىزمى

يۈرەك چېتىلىشچان ئاغرىقى پەقەت بىر خىل سېزىملا بولۇپ قالماستىن، بەلكى يوشۇرۇن يۈرەك كېسەللىكلىرىدىن بېشارەت بېرىدىغان ھاياتلىق سىگنالىدۇر. ئۇنىڭ نېرۋا مېخانىزمىنى چۈشىنىش، دوختۇرلارنىڭ كېسەللىككە توغرا دىئاگنوز قويۇشىغا ياردەم بېرىدۇ. بۇ ھادىسىنىڭ ئاساسلىق نەزەرىيەسى «بىرىكىش-پرويېكسىيە نەزەرىيەسى» (Convergence-Projection Theory) دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ نەزەرىيە ئىچكى ئەزا ۋە بەدەن يۈزىدىن كەلگەن سېزىمچان نېرۋا تالالىرىنىڭ يۇلۇننىڭ ئارقا مۈڭگۈزىدىكى ئوخشاش بىر يول نورونىغا (projection neuron) بىرىكىدىغانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ.

يۈرەكتىكى قان يېتىشمەسلىك ياكى زەخىملىنىش ئاغرىق سىگنالىنى قوزغاتقاندا، بۇ سىگناللار T1-T5 دەرىجىلىك يۇلۇن بۆلەكلىرىگە كىرىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، كۆكرەك، سول مۈرە ۋە قولنىڭ ئىچكى تەرىپىدىكى تېرىلەردىن كەلگەن سېزىم سىگناللىرىمۇ دەل مۇشۇ بۆلەكلەرگە كىرىدۇ. چوڭ مېڭە بۇ بىرىككەن سىگنالنى قوبۇل قىلغاندا، ئۇنى كۆپ ئۇچرايدىغان ۋە ئورنى ئېنىق بولغان تېرە رايونىدىن كەلگەن دەپ «خاتا» چۈشىنىدۇ. بۇ خۇددى ئىككى ئوخشىمىغان يەردىن كەلگەن تېلېفون لىنىيەسىنىڭ بىر ئورتاق لىنىيەگە ئۇلىنىپ قېلىشىغا ئوخشايدۇ، قوبۇللىغۇچى قايسى لىنىيەدىن كەلگەنلىكىنى ئايرىيالمايدۇ.

بۇ رېفلىكىس يولىنىڭ كونكرېت قەدەملىرىنى تۆۋەندىكىدەك خۇلاسىلەشكە بولىدۇ:

• قوزغىلىش: يۈرەك مۇسكۇلىغا ئوكسىگېن يېتىشمەسلىك سەۋەبىدىن ئاغرىق رېتسېپتورلىرى (nociceptors) قوزغىلىدۇ.
• يەتكۈزۈش: ئاغرىق سىگنالى ئىچكى ئەزا كىرگۈچى نېرۋا تالالىرى ئارقىلىق يۇلۇننىڭ T1-T5 بۆلەكلىرىگە يەتكۈزۈلىدۇ.
• بىرىكىش: يۇلۇننىڭ يىلىمسىمان ماددىسىدا، بۇ سىگناللار تېرە كىرگۈچى تالالىرىدىن كەلگەن سىگناللار بىلەن ئوخشاش ئىككىنچى دەرىجىلىك نورونلارغا ئۇلىنىدۇ.
• يۇقىرىلاش: بىرىككەن سىگنال يۇلۇن-دۆڭچە مېڭە يان تۇتامى ئارقىلىق چوڭ مېڭىنىڭ سېزىم مەركىزىگە يەتكۈزۈلىدۇ.
• چۈشەندۈرۈش: چوڭ مېڭە ئاغرىقنىڭ مەنبەسىنى تېرە رايونى دەپ خاتا چۈشىنىپ، كۆكرەك، قول ياكى بويۇندا ئاغرىق ھېسسىياتىنى پەيدا قىلىدۇ.

شۇڭلاشقا، كۆكرەك قىسمىدا سەۋەبسىز ئاغرىق، بېسىلىش ياكى بىئاراملىق ھېس قىلغاندا، بولۇپمۇ بۇ ئاغرىق سول قول ياكى مۈرىگە تارالسا، بۇنى ئادەتتىكى مۇسكۇل ئاغرىقى دەپ قارىماي، دەرھال دوختۇرغا كۆرۈنۈش ئىنتايىن مۇھىم. چۈنكى بۇ بەلكىم يۈرەكنىڭ ئەۋەتىۋاتقان جىددىي ياردەم سىگنالى بولۇشى مۇمكىن. بۇ نېرۋا يولىنى بىلىش ھەممە ئادەم ئۈچۈن زۆرۈر بولغان ساغلاملىق ساۋاتىدۇر.