يۇتقۇنچاق ۋە تىل مۇسكۇللىرىنىڭ ئاناتومىيىسى

يۇتقۇنچاق ۋە تىل مۇسكۇللىرىنىڭ ئاناتومىيىسى: سۆزلەش ۋە يۇتۇشنىڭ مۇرەككەپ مېخانىزمى

يۇتقۇنچاق ۋە تىل ئىنسانلارنىڭ ھاياتىي پائالىيەتلىرىدە ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدىغان ئىككى ھالقىلىق ئەزا. يۇتقۇنچاق ھەم نەپەسلىنىش ھەم ھەزىم قىلىش يولىنىڭ ئورتاق يولى بولۇش سۈپىتى بىلەن، ھاۋا ۋە يېمەكلىكنىڭ ئۆز يولىغا توغرا كىرىشىگە كاپالەتلىك قىلىدۇ. تىل بولسا تەم بىلىش، سۆزلەش، چايناش ۋە يۇتۇش قاتارلىق كۆپ خىل ئىقتىدارلارنى ئۆتەيدىغان ئىنتايىن جانلىق مۇسكۇللۇق ئەزا. بۇ ئىككى ئەزانىڭ نورمال ئىقتىدارى ئۇلارنى تەشكىل قىلغان مۇرەككەپ مۇسكۇللار توپىنىڭ ئۆزئارا ماسلىشىپ، تەرتىپلىك ھەرىكەت قىلىشىغا باغلىق.

بۇ مۇسكۇللارنىڭ ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسىنى، باشلىنىش ۋە ئاخىرلىشىش نۇقتىسىنى، شۇنداقلا نېرۋا تەمىناتىنى چۈشىنىش يۇتۇش قىيىنلىشىش (دىسفاگىيە)، سۆزلەش توسالغۇسى (دىزئارتىرىيە) قاتارلىق كېسەللىكلەرگە دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاشتا ئىنتايىن مۇھىم. بۇ ماقالىدە، بىز يۇتقۇنچاق مۇسكۇللىرى ۋە تىلنىڭ تاشقى مۇسكۇللىرىنىڭ يان تەرەپتىن كۆرۈنۈشىگە ئاساسلىنىپ، بۇ رايوندىكى ھەر بىر مۇسكۇل ۋە مۇناسىۋەتلىك قۇرۇल्مىلارنى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇپ، ئۇلارنىڭ يۇتۇش ۋە سۆزلەش جەريانىدىكى ئورتاق رولىنى شەرھلەپ ئۆتىمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

يۇتقۇنچاق مۇسكۇلى ۋە تىل سىرتقى مۇسكۇللىرى يان تەرەپ يۈزىدىن كۆرۈنۈش
(Muscles of the Pharynx and Extrinsic Muscles of the Tongue, Lateral View / 咽肌和舌外肌侧面观)

بۇ ئاناتومىيىلىك كۆرۈنۈش يۇتۇش ۋە سۆزلەش جەريانىغا قاتنىشىدىغان ئاساسلىق مۇسكۇللارنىڭ ئۆزئارا مۇناسىۋىتىنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ. يان تەرەپتىن كۆزىتىش ئارقىلىق، يۇتقۇنچاقنىڭ قورىغۇچى ۋە كۆتۈرگۈچى مۇسكۇللىرىنىڭ قانداق قىلىپ بىرلىكتە ھەرىكەت قىلىپ يېمەكلىكنى قىزىلئۆڭگەچكە ئىتتىرىدىغانلىقىنى چۈشەنگىلى بولىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، تىلنىڭ تاشقى مۇسكۇللىرىنىڭ تىل سۆڭىكى، ئىڭەك سۆڭىكى ۋە باش سۆڭىكىنىڭ باشقا قۇرۇلمىلىرىغا قانداق تۇتىشىدىغانلىقى ۋە بۇ ئارقىلىق تىلنىڭ ئورنىنى ئۆزگەرتىپ، يېمەكلىكنى شەكىللەندۈرۈش ۋە تاۋۇش چىقىرىشقا قانداق ياردەم بېرىدىغانلىقىنى كۆرگىلى بولىدۇ. بۇ كۆرۈنۈش بۇ ئىككى فۇنكسىيەلىك مۇسكۇللار توپىنىڭ بىر پۈتۈن سىستېما سۈپىتىدە قانداق ئىشلەيدىغانلىقىنى چۈشىنىشنىڭ ئاچقۇچىدۇر.

تاڭلاي يەلكىنىنى كەرگۈچى مۇسكۇل (Tensor Veli Palatini Muscle / 腭帆张肌)
بۇ مۇسكۇل يۇمشاق تاڭلاينى تارتىپ، يۇتقاندا ۋە ئېمىگەندە بۇرۇن-يۇتقۇنچاق بوشلۇقىنى ئېچىش ۋە تاقاشقا ياردەم بېرىدۇ. ئۇ يەنە يېۋستاخى نەيچىسىنى ئېچىش ئارقىلىق ئوتتۇرا قۇلاقتىكى بېسىمنى تەڭشەيدۇ.

تاڭلاي يەلكىنىنى كۆتۈرگۈچى مۇسكۇل (Levator Veli Palatini Muscle / 腭帆提肌)
بۇ مۇسكۇل يۇمشاق تاڭلاينى يۇقىرىغا ۋە ئارقىغا كۆتۈرۈپ، يۇتقاندا يېمەكلىكنىڭ بۇرۇن بوشلۇقىغا قايتىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.

بىگىزسىمان ئۆسۈك (Styloid Process / 茎突)
چىكە سۆڭىكىدىن تۆۋەنگە قاراپ سوزۇلغان نېپىز، ئۇچلۇق سۆڭەك ئۆسۈك. ئۇ بىر قانچە مۇھىم مۇسكۇل (مەسىلەن، بىگىزسىمان تىل، بىگىزسىمان يۇتقۇنچاق، بىگىزسىمان تىل سۆڭەك مۇسكۇللىرى) ۋە تارىمۇشلارنىڭ باشلىنىش نۇقتىسى.

يۇتقۇنچاق يۇقارىقى قورۇغۇچى مۇسكۇل (Superior Pharyngeal Constrictor Muscle / 咽上缩肌)
يۇتقۇنچاق قورىغۇچى مۇسكۇللىرىنىڭ ئەڭ يۇقىرىدىكىسى بولۇپ، يۇتۇش جەريانىدا قىسقىراپ، يېمەكلىكنى تۆۋەنگە ئىتتىرىشنىڭ بىرىنچى قەدىمىنى باشلايدۇ.

بىگىزسىمان ئۆسۈك تىل مۇسكۇلى (Styloglossus Muscle / 茎突舌肌)
تىلنىڭ تاشقى مۇسكۇللىرىنىڭ بىرى بولۇپ، تىلنى يۇقىرىغا ۋە ئارقىغا تارتىپ، يۇتۇشنى باشلاشقا ياردەم بېرىدۇ.

بىگىزسىمان ئۆسۈك يۇتقۇنچاق مۇسكۇلى (Stylopharyngeus Muscle / 茎突咽肌)
يۇتقۇنچاقنى يۇقىرىغا كۆتۈرىدىغان ۋە كېڭەيتىدىغان مۇسكۇل بولۇپ، يۇتۇش جەريانىدا يېمەكلىك لوكىسىنىڭ ئۆتۈشىگە يول ئېچىپ بېرىدۇ.

بىگىزسىمان ئۆسۈك تىل سۆڭەك تارىمۇشى (Stylohyoid Ligament / 茎突舌骨韧带)
بىگىزسىمان ئۆسۈك بىلەن تىل سۆڭىكىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان تالالىق تارىمۇش.

يۇتقۇنچاق ئوتتۇرا قورىغۇچى مۇسكۇلى (Middle Pharyngeal Constrictor Muscle / 咽中缩肌)
يۇقىرىقى ۋە تۆۋەنكى قورىغۇچى مۇسكۇللار ئارىسىغا جايلاشقان بولۇپ، يۇتۇش جەريانىدا دولقۇنسىمان قىسقىراپ يېمەكلىكنى داۋاملىق تۆۋەنگە ئىتتىرىدۇ.

تىل سۆڭەك تىل مۇسكۇلى (Hyoglossus Muscle / 舌骨舌肌)
تىل سۆڭىكىدىن باشلىنىپ تىلغا تۇتىشىدىغان تەكشى مۇسكۇل بولۇپ، قىسقार्غاندا تىلنى تۆۋەنگە ۋە ئارقىغا باستۇرىدۇ.

قالقانسىمان كۆمۈرچەك تىل سۆڭەك پەردىسى (Thyrohyoid Membrane / 甲状舌骨膜)
قالقانسىمان كۆمۈرچەكنىڭ يۇقىرىقى گىرۋىكى بىلەن تىل سۆڭىكىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان كەڭ، تالالىق پەردە.

يۇتقۇنچاق تۆۋەنكى قورىغۇچى مۇسكۇل (Inferior Pharyngeal Constrictor Muscle / 咽下缩肌)
يۇتقۇنچاق قورىغۇچى مۇسكۇللىرىنىڭ ئەڭ چوڭى ۋە ئەڭ كۈچلۈكى بولۇپ، يېمەكلىكنى يۇتقۇنچاقتىن قىزىلئۆڭگەچكە ئىتتىرىدىغان ئاخىرقى ھەرىكەتنى ئىشقا ئاشۇرىدۇ.

قىزىلئۆڭگەچ (Esophagus / 食管)
يۇتقۇنچاقنى ئاشقازانغا تۇتاشتۇرىدىغان مۇسكۇللۇق نەيچە بولۇپ، يېمەكلىكنى دولقۇنسىمان ھەرىكەت (پېرستالتىكا) ئارقىلىق ئاشقازانغا يەتكۈزىدۇ.

كاناي (Trachea / 气管)
كېكىرتەكنى ئۆپكىگە تۇتاشتۇرىدىغان ھاۋا يولى بولۇپ، نەپەسلىنىشتە ھاۋا ئالماشتۇرۇشنىڭ ئاساسلىق يولى ھېسابلىنىدۇ.

ھالقا قالقان مۇسكۇلى (Cricothyroid Muscle / 环甲肌)
بۇ مۇسكۇل ئاۋاز پەردىلىرىنى تارتىپ، ئاۋازنىڭ يۇقىرى-تۆۋەنلىكىنى تەڭشەيدۇ.

قالقانسىمان كۆمۈرچەك (Thyroid Cartilage / 甲状软骨)
كېكىرتەكتىكى ئەڭ چوڭ كۆمۈرچەك بولۇپ، ئادەمنىڭ بوغۇزىدىكى «بوغۇز تۈگۈنى»نى ھاسىل قىلىدۇ ۋە ئاۋاز پەردىلىرىنى قوغدايدۇ.

قالقانسىمان كۆمۈرچەك تىل سۆڭەك مۇسكۇلى (Thyrohyoid Muscle / 甲状舌骨肌)
قالقانسىمان كۆمۈرچەكنى يۇقىرىغا كۆتۈرىدۇ ياكى تىل سۆڭىكىنى تۆۋەنگە باستۇرىدۇ.

تۆۋەنكى ئىڭەك تىل سۆڭەك مۇسكۇلى (Mylohyoid Muscle / 下颌舌骨肌)
ئېغىز بوشلۇقىنىڭ ئاستىنقى قەۋىتىنى ھاسىل قىلىدىغان مۇسكۇل بولۇپ، تىلنى كۆتۈرۈش ۋە يۇتۇشقا ياردەم بېرىدۇ.

ئىڭەك تىل سۆڭەك مۇسكۇلى (Geniohyoid Muscle / 颏舌骨肌)
ئىڭەك سۆڭىكىدىن تىل سۆڭىكىگە تۇتىشىدىغان بۇ مۇسكۇل تىل سۆڭىكىنى ئالدىغا ۋە يۇقىرىغا تارتىدۇ.

ئىڭەك تىل مۇسكۇلى (Genioglossus Muscle / 颏舌肌)
تىلنىڭ ئاساسلىق تاشقى مۇسكۇلى بولۇپ، تىلنى ئالدىغا چىقىرىش، تۆۋەنگە چۈشۈرۈش ۋە يان تەرەپكە ھەرىكەتلەندۈرۈشتە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.

تىل (Tongue / 舌)
سۆزلەش، چايناش، يۇتۇش ۋە تەم بىلىشتە مۇھىم رول ئوينايدىغان كۈچلۈك مۇسكۇللۇق ئەزا.

يۇقىرىقى ئىڭەك سۆڭەك (Maxilla / 上颌骨)
يۈز سۆڭىكىنىڭ مەركىزىگە جايلاشقان بولۇپ، يۇقىرىقى چىشلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ ۋە ئېغىز بوشلۇقىنىڭ ئۆگزىسىنى ھاسىل قىلىدۇ.

قوۋۇز مۇسكۇلى (Buccinator Muscle / 颊肌)
يۈزنىڭ يان تەرىپىدىكى ئاساسلىق مۇسكۇل بولۇپ، چايناش جەريانىدا يېمەكلىكنى چىشلار ئارىسىدا ساقلايدۇ ۋە پۈۋلەش ھەرىكىتىگە قاتنىشىدۇ.

قانات ئۆسۈك تۆۋەندىكى ئىڭەك چاكى (Pterygomandibular Raphe / 翼突下颌缝)
قوۋۇز مۇسكۇلى بىلەن يۇتقۇنچاق يۇقىرىقى قورىغۇچى مۇسكۇلىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان تالالىق بەلۋاغ.

قانات ئۆسۈك سىرتقى تاختىسى (Lateral Pterygoid Plate / 翼突外侧板)
باش سۆڭىكىنىڭ پاقالچاق سۆڭىكىدىكى قۇرۇلما بولۇپ، چايناش مۇسكۇللىرىنىڭ تۇتىشىش نۇقتىسى ھېسابلىنىدۇ.

يۇتۇش ۋە سۆزلەشنىڭ ماسلاشقان مېخانىزمى

يۇتقۇنچاق ۋە تىل مۇسكۇللىرىنىڭ بىرلىكتە ئىشلىشى ئىنتايىن نازۇك ۋە ماسلاشقان جەرياندۇر. بۇ مۇسكۇللارنىڭ ھەر بىرىنىڭ ئۆز رولى بولۇپ، ئۇلارنىڭ ھەرىكىتى مېڭە غولى تەرىپىدىن قاتتىق كونترول قىلىنىدۇ. بۇ ماسلىشىشنىڭ نەتىجىسىدە، بىز بىخەتەر ھالدا يۇتۇش ۋە ئېنىق ھالدا سۆزلەش ئىقتىدارىغا ئىگە بولىمىز.

يۇتۇش جەريانى (Deglutition):
يۇتۇش ئۈچ باسقۇچقا ئايرىلىدۇ، بۇ جەرياندا يۇقىرىدا تونۇشتۇرۇلغان مۇسكۇللار ئاچقۇچلۇق رول ئوينايدۇ:

• ئېغىز بوشلۇقى باسقۇچى (ئىختىيارىي): تىلنىڭ تاشقى ۋە ئىچكى مۇسكۇللىرى يېمەكلىكنى يۇتۇشقا تەييار بولغان يېمەكلىك لوكىسىغا ئايلاندۇرىدۇ. ئاندىن تىل لوكىنى يۇمشاق تاڭلايغا قارىتىپ ئارقىغا ئىتتىرىدۇ.
• يۇتقۇنچاق باسقۇچى (ئىختىيارسىز): يېمەكلىك لوكىسى يۇتقۇنچاققا كىرگەندە، بىر قاتار رېفلېكىسلەر قوزغىلىدۇ. تاڭلاي يەلكىنىنى كۆتۈرگۈچى مۇسكۇل يۇمشاق تاڭلاينى كۆتۈرۈپ بۇرۇن بوشلۇقىنى تاقايدۇ. بىگىزسىمان يۇتقۇنچاق قاتارلىق مۇسكۇللار يۇتقۇنچاقنى كۆتۈرىدۇ، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا يۇتقۇنچاق قورىغۇچى مۇسكۇللىرى (يۇقىرى، ئوتتۇرا، تۆۋەن) تەرتىپ بويىچە قىسقىراپ، يېمەكلىكنى قىزىلئۆڭگەچكە ئىتتىرىدۇ.
• قىزىلئۆڭگەچ باسقۇچى (ئىختىيارسىز): يېمەكلىك لوكىسى قىزىلئۆڭگەچكە كىرگەندىن كېيىن، قىزىلئۆڭگەچنىڭ مۇسكۇللىرى دولقۇنسىمان قىسقىراپ، يېمەكلىكنى ئاشقازانغا يەتكۈزىدۇ.

سۆزلەش جەريانى (Phonation and Articulation):
سۆزلەش ئاۋاز چىقىرىش ۋە تاۋۇش چىقىرىشتىن ئىبارەت ئىككى قىسىمنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. يۇتقۇنچاق ۋە تىل بۇ جەرياننىڭ ھەر ئىككىلىسىگە قاتنىشىدۇ. يۇتقۇنچاق مۇسكۇللىرى يۇتقۇنچاق بوشلۇقىنىڭ شەكلىنى ئۆزگەرتىپ، ئاۋازنىڭ رېزونانسىنى (ياڭرىشىنى) كونترول قىلىدۇ. تىل بولسا ئەڭ مۇھىم تاۋۇش چىقىرىش ئەزاسى بولۇپ، ئۇنىڭ ئىڭەك تىل مۇسكۇلى، بىگىزسىمان تىل مۇسكۇلى قاتارلىق تاشقى مۇسكۇللىرى تىلنىڭ ئورنىنى ئۆزگەرتىپ، ئوخشىمىغان سوزۇق ۋە ئۈزۈك تاۋۇشلارنى ھاسىل قىلىدۇ.

خۇلاسىلىگەندە، يۇتقۇنچاق ۋە تىل مۇسكۇللىرى ئاددىي بىر مۇسكۇللار توپى ئەمەس، بەلكى ئىنسانلارنىڭ ھاياتىنى ساقلاش ۋە ئالاقە قىلىشىدىكى ئەڭ ئاساسلىق ئىقتىدارلارنى ئىشقا ئاشۇرىدىغان مۇرەككەپ بىئومېخانىكىلىق سىستېمىدۇر. ئۇلارنىڭ ئاناتومىيىسىنى چوڭقۇر چۈشىنىش، ئۇلارنىڭ ئىقتىدارى بۇزۇلغاندا كېلىپ چىققان كېسەللىكلەرنى داۋالاش ۋە بىمارلارنىڭ تۇرمۇش سۈپىتىنى يۇقىرى كۆتۈرۈشتە ھەل قىلغۇچ ئەھمىيەتكە ئىگە.