يۈز نېرۋىسىنىڭ چېكە سۆڭىكى ئىچىدىكى تارماق شاخلىرى ئاناتومىيىسى

يۈز نېرۋىسى (يەتتىنچى جۈپ مېڭە نېرۋىسى, CN VII) يۈز ئىپادىلىرىمىزنى جانلاندۇرىدىغان, تەم بىلىش سېزىمىمىزنى يەتكۈزىدىغان ۋە ياش-شۆلگەيلىرىمىزنىڭ ئاجرىلىپ چىقىشىنى كونترول قىلىدىغان ئىنتايىن مۇرەككەپ بىر نېرۋا. ئۇ مېڭە غولىدىن باشلىنىپ يۈز قىسمىغا يېتىپ بارغۇچە ئۇزۇن, ئەگرى-بۈگرى ۋە خەتەرلىك بىر سەپەرنى باشتىن كەچۈرىدۇ. بۇ سەپەرنىڭ ئىچىدىكى ئەڭ ھالقىلىق ۋە ئەڭ نازۇك بۆلەك دەل ئۇنىڭ چېكە سۆڭىكىنىڭ تاشلىق قىسمى ئىچىدىكى سۆڭەك نەيچىسى — يۈز نېرۋا نەيچىسىدىن ئۆتىدىغان قىسمىدۇر.

بۇ تار سۆڭەكلىك يول يۈز نېرۋىسىنى سىرتقى زەربىدىن مەلۇم دەرىجىدە قوغدىغان بىلەن, شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ئۇنى ئاسانلا زەخىملىنىدىغان قىلىپ قويىدۇ. ياللۇغلىنىش, ئىششىق ياكى زەخىملىنىش سەۋەبىدىن نېرۋا ئازراقلا كۆپسە, بۇ كېڭىيىشكە يول قويمايدىغان سۆڭەك نەيچە ئىچىدە قىسىلىپ قېلىپ, ئۇنىڭ فۇنكسىيەسىنىڭ بۇزۇلۇشىنى, يەنى يۈز پالەچلىكىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بۇ ماقالىدە, يۈز نېرۋىسىنىڭ چېكە سۆڭىكى ئىچىدىكى بۇ ھالقىلىق بۆلىكى, ئۇنىڭ مۇھىم تارماق شاخلىرى ۋە ئۇلارنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

يۈز نېرۋىسىنىڭ چېكە سۆڭىكى ئىچىدىكى تارماق شاخلىرى
(Branches of the Facial Nerve in the Temporal Bone, 面神经在颞骨的分支)

يۈز نېرۋىسى مېڭە غولىدىن چىققاندىن كېيىن, ئىچكى قۇلاق يولى ئارقىلىق چېكە سۆڭىكىنىڭ تاشلىق قىسمىغا كىرىدۇ ۋە «يۈز نېرۋا نەيچىسى» دەپ ئاتىلىدىغان Z شەكىللىك سۆڭەكلىك يولنى بويلاپ ماڭىدۇ. بۇ جەرياندا ئۇ ئۆتكۈر بۇرۇلۇش ھاسىل قىلىپ, تىزسىمان نېرۋا تۈگۈنىنى شەكىللەندۈرىدۇ, ئاندىن ياش ئاجرىتىش, ئاڭلاش سەزگۈرلىكىنى تەڭشەش ۋە تەم سېزىمى قاتارلىق مۇھىم فۇنكسىيەلەرگە مەسئۇل بولغان بىر قانچە تارماق شاخنى چىقىرىدۇ. ئاخىرىدا, ئۇ بىگىز-شورىغۇچسىمان تۆشۈكى ئارقىلىق باش سۆڭەكتىن چىقىپ, يۈز قىسمىدىكى ئىپادە مۇسكۇللىرىغا تارقىلىدۇ. بۇ بۆلەكنىڭ ئاناتومىيەسىنى ئېنىق بىلىش يۈز پالەچلىكىنىڭ سەۋەبى ۋە زەخىملىنىش ئورنىنى ئېنىقلاشتا ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.

• سەندەل سۆڭەك (Incus, 砧骨)
  ئوتتۇرا قۇلاقتىكى ئۈچ دانە ئاڭلاش سۆڭىكىنىڭ بىرى بولۇپ, بولقا سۆڭەك بىلەن ئۆزەڭگە سۆڭىكىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدۇ. ئۇ يۈز نېرۋىسىنىڭ ناغرا بۆلىكى بىلەن يېقىن قوشنىدارچىلىقتا بولىدۇ.
• بولقا سۆڭەك (Malleus, 锤骨)
  بۇ ئوتتۇرا قۇلاقتىكى تۇنجى ئاڭلاش سۆڭىكى بولۇپ, ناغرا پەردىسىگە بېكىنىپ تۇرىدۇ. ناغرا تانىپى نېرۋىسى ئۇنىڭ بويۇن قىسمىنىڭ ئىچكى تەرىپىدىن ئۆتىدۇ.
• تىزسىمان نېرۋا تۈگۈنى (Geniculate Ganglion, 膝神经节)
  يۈز نېرۋىسىنىڭ يۈز نېرۋا نەيچىسى ئىچىدە ئۆتكۈر بۇرۇلۇش ھاسىل قىلغان جايىغا جايلاشقان سەزگۈلۈك نېرۋا تۈگۈنى. ئۇ تەم سېزىمى ۋە قۇلاق سۇپىسىنىڭ سېزىمىگە مەسئۇل نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ تېنىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
• تاشلىق چوڭ نېرۋا (Greater Petrosal Nerve, 岩大神经)
  تىزسىمان نېرۋا تۈگۈنىدىن چىقىدىغان پاراسیمپاتىك شاخچە. ئۇ ياش بېزى, بۇرۇن بوشلۇقى ۋە تاڭلايدىكى بەزلەرنىڭ سۇيۇقلۇق ئاجرىتىشىنى كونترول قىلىدۇ.
• تۇمشۇق (Promontory of middle ear, 岬)
  ئوتتۇرا قۇلاق بوشلۇقىنىڭ ئىچكى تېمىدىكى قۇلۇلىنىڭ تۈۋى قىسمى ھاسىل قىلغان سۆڭەك دۆڭچىسى. يۈز نېرۋىسى ئۇنىڭ يېنىدىن ئۆتىدۇ.
• ناغرا تانىپى (Chorda Tympani, 鼓索)
  يۈز نېرۋىسىنىڭ باش سۆڭەكتىن چىقىشتىن بۇرۇنقى ئەڭ ئاخىرقى شاخچىسى. ئۇ ئوتتۇرا قۇلاق بوشلۇقىدىن ئۆتۈپ, تىلنىڭ ئالدىنقى ئۈچتىن ئىككى قىسمىنىڭ تەم سېزىمىنى يەتكۈزىدۇ ۋە شۆلگەي بەزلىرىنى كونترول قىلىدۇ.
• بىس ئۆسۈك (Styloid Process, 茎突)
  چېكە سۆڭىكىنىڭ ئاستىغا قاراپ چىقىپ تۇرغان ئىنچىكە, بىسقا ئوخشايدىغان سۆڭەك ئۆسۈكى. يۈز نېرۋىسى ئۇنىڭ يېنىدىن ئۆتۈپ باش سۆڭەكتىن چىقىدۇ.
• شورىغۇچسىمان ئۆسۈك (Mastoid Process, 乳突)
  چېكە سۆڭىكىنىڭ قۇلاق ئارقىسىدىكى چوڭ سۆڭەك دۆڭچىسى. يۈز نېرۋىسىنىڭ تىك بۆلىكى ئۇنىڭ ئىچىدىن ئۆتىدۇ.
• يۈز نېرۋىسى (Facial Nerve, CN VII, 面神经)
  يەتتىنچى جۈپ مېڭە نېرۋىسى بولۇپ, يۈز ئىپادىلىرى, تەم سېزىمى ۋە بەز ئاجرىتىشنى كونترول قىلىدۇ.
• ئەمچەكسىمان ئۆسۈك كانايچىلىرى (Mastoid Air Cells, 乳突小房)
  شورىغۇچسىمان ئۆسۈك ئىچىدىكى ھاۋا بىلەن تولغان كىچىك بوشلۇقلار. ئوتتۇرا قۇلاق ياللۇغى بۇ يەرگە ئاسانلا تارقىلىپ, يۈز نېرۋىسىغا تەسىر كۆرسىتىشى مۇمكىن.
• يۈز نېرۋا نەيچىسى (Facial Canal, 面神经管)
  يۈز نېرۋىسى چېكە سۆڭىكى ئىچىدە ماڭىدىغان تار, Z شەكىللىك سۆڭەكلىك يول.
• ئۆزەڭگى سۆڭەك مۇسكۇلى (Stapedius Muscle, 镫骨肌)
  بەدەندىكى ئەڭ كىچىك سىزىقلىق مۇسكۇل بولۇپ, ئۆزەڭگە سۆڭىكىگە بېكىنىدۇ. يۈز نېرۋىسىدىن چىققان كىچىك شاخچە ئۇنى كونترول قىلىپ, كۈچلۈك ئاۋازلاردىن ئىچكى قۇلاقنى قوغدايدۇ.

خۇلاسە ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

يۈز نېرۋىسىنىڭ چېكە سۆڭىكى ئىچىدىكى مۇرەككەپ ئاناتومىيەسى ئۇنىڭ نۇرغۇن كلىنىكىلىق ئەھۋاللار بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولۇشىنى بەلگىلىگەن. بۇ تار سۆڭەكلىك يول ئىچىدىكى ھەر قانداق بىر كېسەللىك ئۆزگىرىشى يۈز نېرۋىسىنىڭ فۇنكسىيەسىگە بىۋاسىتە تەسىر كۆرسىتىدۇ.

زەخىملىنىش ئورنىنى ئېنىقلاش: دوختۇرلار بىماردا كۆرۈلگەن ئالامەتلەرگە ئاساسەن يۈز نېرۋىسىنىڭ زەخىملەنگەن ئورنىنى يۇقىرى دەرىجىدە توغرا مۆلچەرلىيەلەيدۇ. بۇ «ئورۇنغا قاراپ دىئاگنوز قويۇش» (topodiagnosis) دەپ ئاتىلىدۇ:

• ئەگەر زەخىملىنىش تىزسىمان تۈگۈندىن يۇقىرى بولسا: بىماردا يۈز پالەچلىكى بىلەن بىللە, ياش ئاجرىتىشنىڭ ئازىيىشى, ئاڭلاشنىڭ ئۆتكۈرلىشىپ كېتىشى (hyperacusis) ۋە تەم سېزىمىنىڭ يوقىلىشى كۆرۈلىدۇ.
• ئەگەر زەخىملىنىش تىزسىمان تۈگۈن بىلەن ئۆزەڭگە مۇسكۇلى نېرۋىسى ئارىلىقىدا بولسا: ياش ئاجرىتىش نورمال بولىدۇ, ئەمما يۇقىرىقى باشقا ئۈچ ئالامەت مەۋجۇت بولىدۇ.
• ئەگەر زەخىملىنىش ناغرا تانىپىدىن يۇقىرى, ئەمما ئۆزەڭگە مۇسكۇلى نېرۋىسىدىن تۆۋەن بولسا: ياش ئاجرىتىش ۋە ئاڭلاش نورمال بولىدۇ, ئەمما يۈز پالەچلىكى ۋە تەم سېزىمى يوقىلىش كۆرۈلىدۇ.
• ئەگەر زەخىملىنىش باش سۆڭەكتىن چىققاندىن كېيىن بولسا (مەسىلەن, گۈرەن بەز ئىچىدە): پەقەت يۈز پالەچلىكىلا كۆرۈلىدۇ, ياش, ئاڭلاش ۋە تەم سېزىمى نورمال بولىدۇ.

بۇنىڭدىن باشقا, تۆۋەندىكىدەك كېسەللىكلەر يۈز نېرۋىسىنىڭ چېكە سۆڭىكى ئىچىدىكى بۆلىكىگە بىۋاسىتە تەسىر كۆرسىتىدۇ:

• بېل پالەچلىكى (Bell’s Palsy): بۇ يۈز نېرۋىسىنىڭ يۈز نېرۋا نەيچىسى ئىچىدە ياللۇغلىنىپ ئىششىشىدىن كېلىپ چىققان دەپ قارىلىدۇ.
• رامساي خانت ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى (Ramsay Hunt Syndrome): بەلباغسىمان قاپارتما ۋىرۇسى تىزسىمان نېرۋا تۈگۈنىنى يۇقۇملاندۇرغاندا, يۈز پالەچلىكى, قۇلاقتا ئۆتكۈر ئاغرىق ۋە قاپارتمىلار پەيدا بولىدۇ.
• ئوتتۇرا قۇلاق ياللۇغى ۋە شورىغۇچسىمان ئۆسۈك ياللۇغى (Otitis media and Mastoiditis): ئېغىر دەرىجىدىكى يۇقۇملىنىش يۈز نېرۋا نەيچىسىنىڭ نېپىز سۆڭەك تېمىنى يەپ, نېرۋىنى زەخىملەندۈرۈشى مۇمكىن.
• چېكە سۆڭىكى سۇنۇقى (Temporal Bone Fracture): باشقا كۈچلۈك زەربە يەتكەندە, چېكە سۆڭىكى سۇنۇپ, يۈز نېرۋا نەيچىسىنى بىۋاسىتە زەخىملەندۈرۈپ, يۈز پالەچلىكىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

خۇلاسىلىغاندا, يۈز نېرۋىسىنىڭ چېكە سۆڭىكى ئىچىدىكى سەپىرى گەرچە قىسقا بولسىمۇ, ئۇنىڭ فۇنكسىيەسى ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى ئىنتايىن زور. بۇ رايوننىڭ ئاناتومىيەسىنى چوڭقۇر ئىگىلەش قۇلاق-بۇرۇن-كېكىردەك دوختۇرلىرى, نېرۋا كېسەللىكلىرى دوختۇرلىرى ۋە نېرۋا تاشقى كېسەللىكلەر دوختۇرلىرى ئۈچۈن زۆرۈر بولغان تۈپ بىلىم ھېسابلىنىدۇ.