يۈز ۋە تىلدىكى پالەچلىك كۆرۈنۈشى

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

نېرۋا پالەچلىكىنىڭ تۈرلىرى ۋە كلىنىكىلىق ئىپادىلىرى

1. يۈز نېرۋىسىنىڭ پالەچلىنىشى (Facial Nerve Palsy, 面神经瘫)

يۈز نېرۋىسى (7-جۈپ مېڭە نېرۋىسى) يۈزىمىزدىكى بارلىق ئىپادىلەش مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىشقا مەسئۇل. ئۇنىڭ پالەچلىنىشى زەخىملىنىشنىڭ ئورنىغا ئاساسەن ئىككى چوڭ تۈرگە بۆلۈنىدۇ: يادرودىن يۇقىرىقى (مەركىزىي) ۋە يادرودىن تۆۋەنكى (چەتكى) پالەچلىنىش. بۇ ئىككىسىنىڭ ئەڭ مۇھىم پەرقى پېشانە مۇسكۇللىرىنىڭ فۇنكسىيەسىنىڭ ساقلىنىپ قالغان-قالمىغانلىقىدا ئىپادىلىنىدۇ. بۇ پەرقلەش مېڭە قان تومۇر كېسەللىكلىرى (مەسىلەن، سەكتە) بىلەن بېل پالچى (Bell’s palsy) قاتارلىق كېسەللىكلەرنى ئۆزئارا پەرقلەندۈرۈشتە ئىنتايىن مۇھىم.

• يادرودىن يۇقارىقى پالەچلىنىش (Supranuclear Palsy, 核上瘫)
  بۇ مەركىزىي پالەچلىك دەپمۇ ئاتىلىدۇ، زەخىملىنىش چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى بىلەن مېڭە غولىدىكى يۈز نېرۋا يادروسى ئارىسىدىكى يولدا (يۇقىرى دەرىجىلىك ھەرىكەت نېرۋونى) يۈز بېرىدۇ. كلىنىكىدا، بىمارنىڭ زەخىملەنگەن تەرەپكە قارشى تەرەپتىكى يۈزىنىڭ تۆۋەنكى قىسمى (ئاغزىنىڭ ئەتراپى) پالەچلىنىدۇ، ئەمما پېشانىسىنى تۈرەلەيدۇ ۋە كۆزىنى قىسالايدۇ، چۈنكى پېشانىنى كونترول قىلىدىغان يادرو قىسمى ئىككى تەرەپ چوڭ مېڭىدىن كونتروللۇق قوبۇل قىلىدۇ.
• يادرودىن تۆۋەنكى پالەچلىنىش (Infranuclear Palsy, 核下瘫)
  بۇ چەتكى پالەچلىك دەپمۇ ئاتىلىدۇ، زەخىملىنىش يۈز نېرۋا يادروسىنىڭ ئۆزىدە ياكى يادرودىن چىققاندىن كېيىنكى نېرۋا غولىدا (تۆۋەن دەرىجىلىك ھەرىكەت نېرۋونى) يۈز بېرىدۇ. بۇ خىل ئەھۋالدا، زەخىملەنگەن تەرەپتىكى يۈزنىڭ پۈتۈن يېرىمى (پېشانە، كۆز ۋە ئېغىزنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ) پالەچلىنىدۇ، بىمار پېشانىسىنى تۈرەلمەيدۇ، كۆزىنى تولۇق يۇمالمايدۇ، ئېغىزى بىر تەرەپكە قىيىشىپ قالىدۇ.

2. تىل ئاستى نېرۋىسىنىڭ پالەچلىنىشى (Hypoglossal Nerve Palsy, 舌下神经瘫)

تىل ئاستى نېرۋىسى (12-جۈپ مېڭە نېرۋىسى) تىل مۇسكۇللىرىنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىپ، سۆزلەش، چايناش ۋە يۇتۇش قاتارلىق فۇنكسىيەلەرنى ئىشقا ئاشۇرىدۇ. ئۇنىڭ پالەچلىنىشىمۇ زەخىملىنىشنىڭ ئورنىغا ئاساسەن يادرودىن يۇقىرىقى ۋە تۆۋەنكى دەپ ئىككى تۈرگە ئايرىلىدۇ. دىئاگنوز قويۇشتا، بىمارنىڭ تىلىنى چىقارغاندا قايسى تەرەپكە قىيىشىپ قېلىشى زەخىملىنىش ئورنىنى ئېنىقلاشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. بۇ كۆپىنچە مېڭە غولىدىكى كېسەللىك ئۆزگىرىشلىرىنى ئېنىقلاشتا مۇھىم يىپ ئۇچى بىلەن تەمىنلەيدۇ.

• يادرودىن يۇقارىقى پالەچلىنىش (Supranuclear Palsy, 核上瘫)
  بۇ خىل مەركىزىي پالەچلىكتە، زەخىملىنىش چوڭ مېڭە بىلەن تىل ئاستى نېرۋا يادروسى ئارىسىدىكى يولدا يۈز بېرىدۇ. بىمار تىلىنى چىقارغاندا، تىلنىڭ ئۇچى زەخىملەنگەن مېڭە تەرىپىگە قارشى تەرەپكە قىيىشىپ قالىدۇ، چۈنكى ساغلام تەرەپتىكى مۇسكۇللار تىلنى ئىتتىرىدۇ.
• يادرودىن تۆۋەنكى پالەچلىنىش (Infranuclear Palsy, 核下瘫)
  بۇ خىل چەتكى پالەچلىكتە، زەخىملىنىش تىل ئاستى نېرۋا يادروسىدا ياكى نېرۋا غولىدا يۈز بېرىدۇ. بىمار تىلىنى چىقارغاندا، تىلنىڭ ئۇچى زەخىملەنگەن نېرۋا تەرىپىگە ئوخشاش تەرەپكە قىيىشىپ قالىدۇ، چۈنكى شۇ تەرەپتىكى تىل مۇسكۇللىرى ئاجىزلاپ، قارشى تەرەپتىكى ساغلام مۇسكۇللار تىلنى ئاجىز تەرەپكە ئىتتىرىدۇ، ھەمدە ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشىگە ئەگىشىپ تىلدا مۇسكۇل يىگىلەش ۋە تارتىشىش كۆرۈلۈشى مۇمكىن.

نېرۋا پالەچلىكىنىڭ دىئاگنوزى ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

يۈز ۋە تىل ئاستى نېرۋىسى پالەچلىكىنىڭ تۈرىنى توغرا پەرقلەندۈرۈش نېرۋا كېسەللىكلىرى دىئاگنوزىدىكى مۇھىم بىر قەدەم. دوختۇرلار ئاددىي فىزىكىلىق تەكشۈرۈشلەر، مەسىلэн بىمارغا پېشانىسىنى تۈرۈش، كۆزىنى قىسىش، چىشىنى كۆرسىتىش ۋە تىلىنى چىقىرىش قاتارلىق ھەرىكەتلەرنى قىلدۇرۇش ئارقىلىق، زەخىملىنىشنىڭ مەركىزىي ياكى چەتكى ئىكەنلىكىنى تېزدىن ئېنىقلاپ چىقالايدۇ.

مەركىزىي (يادرودىن يۇقىرى) پالەچلىكنىڭ سەۋەبلىرى كۆپىنچە مېڭە ئىچىدىكى مەسىلىلەر بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولىدۇ:

• مېڭىگە قان چۈشۈش ياكى مېڭە تىقىلمىسى (سەكتە)
• چوڭ مېڭە ئۆسمىسى
• چېچىلىشچان قاتتىقلىشىش كېسىلى (Multiple Sclerosis)
• مېڭىنىڭ زەخىملىنىشى

چەتكى (يادرودىن تۆۋەنكى) پالەچلىكنىڭ سەۋەبلىرى كۆپ خىل بولۇپ، نېرۋا يادروسى ياكى نېرۋا غولىغا چېتىلىدۇ:

• يۈز نېرۋىسى ئۈچۈن: بېل پالچى (Bell’s palsy)، ۋىرۇسلۇق يۇقۇملىنىش (مەسىلەن، بەلۋاغسىمان ئۇچۇق)، ئوتتۇرا قۇلاق ياللۇغى، باش سۆڭەك سۇنۇشى.
• تىل ئاستى نېرۋىسى ئۈچۈن: مېڭە غولىدىكى سەكتە ياكى ئۆسمە، بويۇن قىسمىدىكى ئوپېراتسىيە ياكى زەخىملىنىش، نېرۋا سىستېمىسىنىڭ چېكىنىش خاراكتېرلىك كېسەللىكلىرى.

خۇلاسىلاپ ئېيتقاندا، يۈز ۋە تىلدىكى مۇسكۇللارنىڭ ھەرىكەت ئىقتىدارىنى كۆزىتىش ئارقىلىق، نېرۋا سىستېمىسىدىكى زەخىملىنىشنىڭ ئورنىنى ئېنىقلاشقا بولىدۇ. مەركىزىي پالەچلىك چوڭ مېڭىدىكى بىر مەسىلىدىن دېرەك بەرسە، چەتكى پالەچلىك نېرۋا يادروسى ياكى نېرۋىنىڭ ئۆزىدىكى بىر مەسىلىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. بۇ ئاددىي ئەمما ئۈنۈملۈك كلىنىكىلىق پەرقلەندۈرۈش، كېيىنكى تەكشۈرۈش ۋە داۋالاش پىلانىنى تۈزۈشتە ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدۇ.