دەلىز نېرۋا يادروسىنىڭ ئاساسلىق چاشما تالالىرى ئاناتومىيىسى

تەڭپۇڭلۇق سېزىمىنىڭ سىرلىرى: دەلىز نېرۋا يادروسىنىڭ ئاساسلىق نېرۋا يوللىرى

ئىنسان بەدىنىنىڭ تەڭپۇڭلۇقنى ساقلىشى، بوشلۇقتىكى ئورنىنى ھېس قىلىشى ۋە باش ھەرىكەت قىلغاندا كۆرۈش لىنىيەسىنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلىشى ئىنتايىن مۇرەككەپ ۋە ئىنچىكە بىر نېرۋا تەڭشەش جەريانىغا تايىنىدۇ. بۇ جەرياننىڭ يادروسى دەل دەلىز سىستېمىسى (Vestibular system) دۇر. ئىچكى قۇلاقنىڭ چوڭقۇر قىسمىغا جايلاشقان دەلىز ئەزاسى باش ھەرىكىتى ھەققىدىكى ئۇچۇرلارنى قوبۇل قىلىپ، ئۇنى نېرۋا سىگنالىغا ئايلاندۇرۇپ، دەلىز نېرۋىسى ئارقىلىق باش مېڭە غولىغا يەتكۈزىدۇ.

باش مېڭە غولىدىكى كۆۋرۈك مېڭە بىلەن ئۇزۇنچاق مېڭىنىڭ تۇتىشىش ئورنىغا جايلاشقان تۆت جۈپ دەلىز نېرۋا يادروسى بۇ ئۇچۇرلارنى قوبۇل قىلىدىغان ۋە بىر تەرەپ قىلىدىغان تۇنجى مەركىزىي تۈگۈن ھېسابلىنىدۇ. لېكىن، بۇ يادرولار ئۇچۇرلارنى پەقەت قوبۇل قىلىپلا قالماي، بەلكى ئۇنى پۈتۈن نېرۋا سىستېمىسىنىڭ ھەرقايسى جايلىرىغا كەڭ كۆلەمدە تارقىتىپ بېرىدۇ. بۇ رەسىمدە دەل مۇشۇ دەلىز نېرۋا يادرولىرىدىن چىققan ئاساسلىق نېرۋا تالاسى يوللىرى («چاشما تالالار») نىڭ مېڭىنىڭ باشقا قىسىملىرىغا قانداق تۇتىشىدىغانلىقى كۆرسىتىلگەن بولۇپ، بۇ يوللار تەڭپۇڭلۇقنى ساقلاشنىڭ فىزىئولوگىيىلىك ئاساسىنى تەشكىل قىلىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

دەلىز نېرۋا يادروسىنىڭ ئاساسلىق چاشما تالالىرى
(Major fiber projections of the vestibular nuclei, 前庭神经核主要纤维投射)

دەلىز نېرۋا يادروسىدىن چىققan نېرۋا تالالىرى ئۈچ ئاساسلىق يۆنىلىشكە قاراپ ماڭىدۇ: بىرى، ھارغۇچ يىلىككە قاراپ تۆۋەنلەپ، بەدەننىڭ تۇرۇش ھالىتى ۋە مۇسكۇللارنىڭ جىددىيلىكىنى تەڭشەيدۇ (دەلىز-يۇلۇن رېفلېكسى)؛ ئىككىنچىسى، كۆز ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدىغان نېرۋا يادرولىرىغا قاراپ ئۆرلەپ، باش ھەرىكەت قىلغاندا كۆرۈش لىنىيەسىنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلايدۇ (دەلىز-كۆز رېفلېكسى)؛ ئۈچىنچىسى، كىچىك مېڭىگە بېرىپ، ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇش ۋە تەڭپۇڭلۇقنى ئىنچىكە تەڭشەشكە ياردەم بېرىدۇ. بۇ مۇرەككەپ نېرۋا تورى بەدىنىمىزنىڭ مۇھىت ئۆزگىرىشىگە تېز ھەم توغرا ئىنكاس قايتۇرالىشىنىڭ كاپالىتىدۇر.

• دۆڭچە باغلام ئۈچ بۇرجىكى (Lemniscal triangle, 丘系三角)
  بۇ باش مېڭە غولىدىكى بىر ئاناتومىيەلىك رايون بولۇپ، ئىچكى دۆڭچە يولى، سىرتقى دۆڭچە يولى ۋە ئۈچ ئاچا نېرۋا يۇلۇن تۇتامى تەرىپىدىن چېگرىلىنىدۇ. ئۇ ئاساسلىق سېزىم يوللىرىنىڭ يىغىلىدىغان مۇھىم بىر ئورنى.
• ئالدى يۇلۇنلۇق يەلكەن (Superior medullary velum, 前髓帆)
  تۆتىنچى مېڭە قوۋزىقىنىڭ ئۈستۈنكى قىسمىنى قاپلاپ تۇرىدىغان نېپىز ئاق ماددا قەۋىتى. ئۇ ئىككى تەرەپتىكى كىچىك مېڭە يۇقىرىقى پۇتىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدۇ.
• كىچىك مېڭە يۇقارىقى پۇتى (Superior cerebellar peduncle, 小脑上脚)
  ئاساسلىقى كىچىك مېڭىدىن چىققan نېرۋا تالالىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولۇپ، ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇش ئۇچۇرلىرىنى ئوتتۇرا مېڭە ۋە دۆڭچە مېڭىگە يەتكۈزىدۇ.
• كىچىك مېڭە ئوتتۇرا پۇتى (Middle cerebellar peduncle, 小脑中脚)
  كۆۋرۈك مېڭە بىلەن كىچىك مېڭىنى تۇتاشتۇرىدىغان ئەڭ چوڭ نېرۋا تالاسى يولى. ئۇ چوڭ مېڭىدىن كەلگەن ھەرىكەت پىلانى ئۇچۇرلىرىنى كىچىك مېڭىگە يەتكۈزىدۇ.
• كىچىك مېڭە تۆۋەنكى پۇتى (Inferior cerebellar peduncle, 小脑下脚)
  ئاساسلىقى ھارغۇچ يىلىك ۋە دەلىز نېرۋا يادرولىرىدىن كەلگەن سېزىم ۋە تەڭپۇڭلۇق ئۇچۇرلىرىنى كىچىك مېڭىگە يەتكۈزىدۇ.
• دەلىز – كىچىك مېڭە تالالىرى (Vestibulocerebellar fibers, 前庭小脑纤维)
  دەلىز نېرۋا يادرولىرىدىن بىۋاسىتە كىچىك مېڭىگە بارىدىغان نېرۋا تالالىرى. بۇ يول ئارقىلىق كىچىك مېڭە تەڭپۇڭلۇق ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىپ، ھەرىكەتنى ئىنچىكە تەڭشەيدۇ.
• ئىچكى تەرەپ تىك تۇتام (Medial longitudinal fasciculus, MLF, 内侧纵束)
  باش مېڭە غولىدىكى ئىنتايىن مۇھىم بىر نېرۋا يولى بولۇپ، دەلىز نېرۋا يادرولىرى بىلەن كۆز ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدىغان نېرۋا يادرولىرىنى (III, IV, VI) ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدۇ. ئۇ دەلىز-كۆز رېفلېكسىنىڭ ئاناتومىيەلىك ئاساسى.
• دەلىز يۇلۇن تۇتامى (Vestibulospinal tract, 前庭脊髓束)
  دەلىز نېرۋا يادرولىرىدىن باشلىنىپ، ھارغۇچ يىلىككە قاراپ تۆۋەنلەيدىغان ھەرىكەت يولى. ئۇ بەدەننىڭ تىك تۇرۇش ھالىتىنى ساقلاشقا ياردەم بېرىدىغان مۇسكۇللارنى كونترول قىلىپ، تەڭپۇڭلۇقنى ساقلايدۇ.
• دەلىز نېرۋا تۆۋەنكى يادروسى (Inferior vestibular nucleus, 前庭神经下尾侧核)
  دەلىز نېرۋا يادرولىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ئاساسلىقى كىچىك مېڭە ۋە ھارغۇچ يىلىك بىلەن ئۇچۇر ئالماشتۇرىدۇ.
• دەلىز نېرۋا ئىچكى تەرەپ يادروسى (Medial vestibular nucleus, 前庭神经内侧核)
  دەلىز نېرۋا يادرولىرىنىڭ يەنە بىرى بولۇپ، ئىچكى تەرەپ تىك تۇتام (MLF) نى ھاسىل قىلىشقا قاتنىشىپ، كۆز ھەرىكىتىنى تەڭشەشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• دەلىز نېرۋا سىرتقى تەرەپ يادروسى (Lateral vestibular nucleus, 前庭神经外侧核)
  بۇ يادرو يەنە Deiters يادروسى دەپمۇ ئاتىلىدۇ، ئۇ سىرتقى دەلىز-يۇلۇن تۇتامىنى ھاسىل قىلىپ، بەدەننى تىرەيدىغان مۇسكۇللارنىڭ جىددىيلىكىنى ئاشۇرۇپ، تىك تۇرۇش ھالىتىنى ساقلايدۇ.
• دەلىز نېرۋا يۇقارىقى يادروسى (Superior vestibular nucleus, 前庭神经上颅侧核)
  دەلىز نېرۋا يادرولىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ئاساسلىقى ئىچكى تەرەپ تىك تۇتام (MLF) ئارقىلىق كۆز ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدىغان يادرولارغا ئۆرلەيدىغان سىگنال ئەۋەتىدۇ.
• كەرگۈچى نېرۋا يادروسى (Abducens nucleus, 展神经核)
  6-جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولغان كەرگۈچى نېرۋىنى ھاسىل قىلىدىغان يادرو. ئۇ كۆز قارىچۇقىنى تاشقى تەرەپكە ھەرىكەتلەندۈرىدۇ.
• غالتەك نېرۋا يادروسى (Trochlear nucleus, 滑车神经核)
  4-جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولغان غالتەك نېرۋىسىنى ھاسىل قىلىدىغان يادرو. ئۇ كۆز قارىچۇقىنى تۆۋەنگە ۋە ئىچكە ھەرىكەتلەندۈرىدۇ.
• كۆزنى ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋا يادروسى (Oculomotor nucleus, 动眼神经核)
  3-جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولغان كۆزنى ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋىنى ھاسىل قىلىدىغان يادرو. ئۇ كۆز قارىچۇقىنىڭ كۆپ قىسىم ھەرىكەتلىرىنى كونترول قىلىدۇ.

دەلىز سىستېمىسىنىڭ گەۋدىلەشكەن رولى

دەلىز نېرۋا يادرولىرىدىن چىققan بۇ مۇرەككەپ نېرۋا يوللىرى تورى، بەدىنىمىزنىڭ ھەرىكەت ۋە سېزىم سىستېمىسىنى بىر-بىرىگە زىچ باغلاپ، بىر گەۋدىلەشكەن ھالدا خىزمەت قىلىشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ. بۇ سىستېمىنىڭ ئاساسلىق ئىقتىدارلىرىنى بىر قانچە نۇقتىغا يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ:

• دەلىز-كۆز رېفلېكسى (Vestibulo-ocular reflex, VOR): بۇ ئەڭ مۇھىم ۋە ئەڭ تېز رېفلېক্সلارنىڭ بىرى. بىز بېشىمىزنى ھەرىكەتلەندۈرگەندە (مەسىلەن، يول ماڭغاندا ياكى بىر نەرسىگە قاراپ بۇرۇلغاندا)، دەلىز سىستېمىسى بۇ ھەرىكەتنى دەرھال سەزىدۇ ۋە ئىچكى تەرەپ تىك تۇتام (MLF) ئارقىلىق كۆز ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدىغان يادرولارغا سىگنال ئەۋەتىپ، كۆز قارىچۇقىنى باشنىڭ ھەرىكىتىگە قارشى يۆنىلىشتە، ئوخشاش سۈرئەتتە ھەرىكەتلەندۈرىدۇ. بۇنىڭ نەتىجىسىدە، بىز ھەرىكەت قىلىۋاتقاندىمۇ كۆرۈۋاتقان ئوبيېكت كۆزىمىزنىڭ تور پەردىسىدە مۇقىم تۇرۇپ، ئېنىق كۆرۈنىدۇ.
• دەلىز-يۇلۇن رېفلېكسى (Vestibulospinal reflex, VSR): بىز تىك تۇرغاندا ياكى ھەرىكەت قىلغاندا، بەدىنىمىزنىڭ تەڭپۇڭلۇقىدا ئازراق ئۆزگىرىش بولسىلا، دەلىز سىستېمىسى بۇنى سەزىپ، دەلىز-يۇلۇن تۇتامى ئارقىلىق ھارغۇچ يىلىكتىكى ھەرىكەت نېرۋا ھۈجەيرىلىرىگە سىگنال ئەۋەتىدۇ. بۇ سىگناللار پۇت، بەل ۋە بويۇن مۇسكۇللىرىنىڭ جىددىيلىكىنى ئاپتوماتىك ھالدا تەڭشەپ، بەدەننىڭ يىقىلىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ ۋە تۇراقلىق ھالەتنى ساقلايدۇ.
• كىچىك مېڭە بىلەن بولغان ھەمكارلىق: كىچىك مېڭە «ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇش مەركىزى» دەپ ئاتىلىدۇ. دەلىز نېرۋا يادرولىرى كىچىك مېڭە بىلەن ئىككى يۆنىلىشلىك نېرۋا يوللىرى ئارقىلىق زىچ ئالاقە قىلىدۇ. بۇ ئالاقە ئارقىلىق، كىچىك مېڭە تەڭپۇڭلۇق رېفلېكسلىرىنى ئۆگىنىدۇ، ماسلاشتۇرىدۇ ۋە ئوخشىمىغان مۇھىتقا ماسلاشتۇرىدۇ (مەسىلەن، مۇز ئۈستىدە مېڭىش).

خۇلاسىلىغاندا، دەلىز نېرۋا يادرولىرى ۋە ئۇنىڭدىن چىققan نېرۋا يوللىرى بىزنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشىمىزدىكى ھەر بىر ھەرىكىتىمىزنىڭ ئارقىسىدىكى «كۆرۈنمەس قول» دۇر. بۇ سىستېما زەخىملەنگەندە، بىمارلاردا دائىم باش قېيىش (vertigo)، كۆزنىڭ رىتىمسىز تەۋرىشى (nystagmus)، تۇراقسىزلىق ۋە يىقىلىشقا مايىل بولۇش قاتارلىق بىر قاتار ئالامەتلەر كۆرۈلىدۇ. شۇڭا، بۇ نېرۋا يوللىرىنىڭ ئاناتومىيەسى ۋە ئىقتىدارىنى چۈشىنىش نېرۋا كېسەللىكلىرىگە دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاشتا ئىنتايىن زور ئەھمىيەتكە ئىگە.