يۈز نېرۋىسىنىڭ كۆۋرۈك مېڭە ئىچىدىكى ئايلىنىشى

يۈز ئىپادىسىنىڭ قوماندانى: يۈز نېرۋىسىنىڭ كۆۋرۈك مېڭىدىكى مۇرەككەپ سەپىرى

يۈز نېرۋىسى (7-جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى) بىزنىڭ ھېسسىياتىمىزنى ئىپادىلەيدىغان، كۈلۈش، يىغلاش، ھەيران قېلىش قاتارلىق مىڭلىغان يۈز ئىپادىلىرىنى كونترول قىلىدىغان ھالقىلىق نېرۋىدۇر. ئۇنىڭ ۋەزىپىسى پەقەت يۈز مۇسكۇللىرىنى ھەرىكەتلەندۈرۈش بىلەنلا چەكلەنمەيدۇ، بەلكى تىلنىڭ ئالدىنقى قىسمىدىكى تەم سەزگۈسى، شۆلگەي ۋە كۆز يېشى بەزلىرىنىڭ ئاجرىلىپ چىقىشى قاتارلىق مۇھىم فىزىئولوگىيىلىك پائالىيەتلەرگىمۇ مەسئۇل. بۇ كۆپ ئىقتىدارلىق نېرۋىنىڭ باشقۇرۇش مەركىزى باش مېڭە غولىدىكى كۆۋرۈك مېڭىگە جايلاشقان.

باشقا نېرۋىلارغا ئوخشىمايدىغىنى، يۈز نېرۋىسى كۆۋرۈك مېڭە ئىچىدە ئىنتايىن ئۆزگىچە ۋە مۇرەككەپ بىر يولنى بېسىپ ئۆتىدۇ. ئۇ ئۆزىنىڭ ھەرىكەت يادروسىدىن چىققاندىن كېيىن، بىۋاسىتە مېڭە غولىدىن چىقىپ كەتمەي، بەلكى ئالدى بىلەن ئىچكىرىگە ۋە ئارقىغا قاراپ مېڭىپ، يەنە بىر مۇھىم نېرۋا يادروسىنى — كەرگۈچى نېرۋا يادروسىنى ئايلىنىپ ئۆتىدۇ ۋە ئاندىن ئالدىغا بۇرۇلۇپ، ئاخىرىدا كۆۋرۈك مېڭىدىن چىقىدۇ. بۇ رەسىمدە دەل يۈز نېرۋىسىنىڭ كۆۋرۈك مېڭە ئىچىدىكى بۇ ئۆزگىچە «ئايلانما يول»ى ئۈلگە şəklində كۆرسىتىلگەن بولۇپ، ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى مۇھىم نېرۋا قۇرۇلمىلىرى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى ئېنىق نامايان قىلىپ بېرىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

1. يۈز نېرۋىسىنىڭ كۆۋرۈك مېڭە ئىچىدىكى ئايلىنىش ئۈلگە رەسىمى (Schematic diagram of the course of the facial nerve in the pons, 面神经在脑桥内的行程模式图)

بۇ رەسىم كۆۋرۈك مېڭىنىڭ توغرا كەسمە يۈزىنى ئاساس قىلىپ، يۈز نېرۋا تالالىرىنىڭ مەنبەسى بولغان يۈز نېرۋا يادروسىدىن باشلىنىپ، كەرگۈچى نېرۋا يادروسىنى ئايلىنىپ ئۆتۈپ، «يۈز نېرۋا تىزى»نى ھاسىل قىلىپ، ئاندىن مېڭە غولىدىن چىقىپ كېتىشكىچە بولغان پۈتكۈل جەريانىنى ئۈچ ئۆلچەملىك شەكىلدە كۆرسىتىپ بېرىدۇ. بۇ ئۆزگىچە ئاناتومىيەلىك قۇرۇلما تۆتىنچى مېڭە قوۋزىقىنىڭ ئاستىدا «يۈز نېرۋا دۆڭچىسى» دەپ ئاتىلىدىغان كىچىك بىر دۆڭچىنى ھاسىل قىلىدۇ. بۇ رەسىم يۈز نېرۋىسى بىلەن كەرگۈچى نېرۋىسىنىڭ زىچ مۇناسىۋىتىنى چۈشىنىش ۋە ئۇلارغا مۇناسىۋەتلىك كېسەللىكلەرنىڭ سەۋەبىنى ئانالىز قىلىشتا ئىنتايىن مۇھىم كۆرسەتمە قىممىتىگە ئىگە. شۇڭا، بۇ ئورۇندىكى كىچىككىنە بىر زەخىملىنىش بىرلا ۋاقىتتا ھەم يۈز پالەچلىكىنى، ھەم كۆزنىڭ تاشقىغا ھەرىكەتلىنەلمەسلىكىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.

• يۈز نېرۋا تىزى (Genu of the facial nerve, 面神经膝)
  يۈز نېرۋا تالالىرىنىڭ كەرگۈچى نېرۋا يادروسىنى ئايلىنىپ ئۆتكەندە ھاسىل قىلغان «تىز» غا ئوخشاش ئېگىلىشى. بۇ قۇرۇلما يۈز نېرۋىسىنىڭ كۆۋرۈك مېڭە ئىچىدىكى ئەڭ مۇھىم بەلگىسىدۇر.
• كەرگۈچى نېرۋا يادروسى (Abducens nucleus, 展神经核)
  6-جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولغان كەرگۈچى نېرۋىنى ھاسىل قىلىدىغان ھەرىكەت نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ توپلىمى. ئۇ كۆز قارىچۇقىنى تاشقى تەرەپكە (يەنى قۇلاق تەرەپكە) ھەرىكەتلەندۈرىدىغان مۇسكۇلنى كونترول قىلىدۇ.
• يۈز نېرۋا يادروسى (Facial nucleus, 面神经核)
  يۈزدىكى بارلىق ئىپادە مۇسكۇللىرىنى (مەسىلەن، قاشنى چىمىرىش، كۆزنى يۇمۇش، كۈلۈش) كونترول قىلىدىغان ھەرىكەت نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ توپلىمى. ئۇ كۆۋرۈك مېڭىنىڭ ئالدىنقى-يان تەرىپىگە جايلاشقان.
• يۈز نېرۋىسى (Facial nerve, 面神经)
  7-جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولۇپ، يادروسىدىن چىققan تالالار مۇرەككەپ يولنى بېسىپ ئۆتۈپ، كۆۋرۈك مېڭە بىلەن ئۇزۇنچاق مېڭىنىڭ تۇتىشىش ئورنىدىن مېڭە غولىدىن چىقىدۇ.
• كەرگۈچى نېرۋا (Abducens nerve, 展神经)
  6-جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولۇپ، ئۇ يادروسىدىن چىققاندىن كېيىن بىۋاسىتە ئالدىغا قاراپ مېڭىپ، كۆۋرۈك مېڭىنىڭ ئاستىنقى چېتىدىن چىقىدۇ.
• پىرامىدا تەنچە (Pyramid, 椎体)
  بۇ بەلگە ئۇزۇنچاق مېڭىنىڭ ئالدىنقى يۈزىدىكى پىرامىدا تۇتامى تەرىپىدىن ھاسىل بولغان ئىككى تال ئۆرلەپ چىققان قۇرۇلمىنى كۆرسىتىشى مۇمكىن. ئۇلار ئاساسلىق ھەرىكەت يوللىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
• پىرامىدا تەنچە تۇتامى (Pyramidal tract, 锥体束)
  چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن چىققan ئاڭلىق ھەرىكەت بۇيرۇقلىرىنى ھارغۇچ يىلىككە يەتكۈزىدىغان ئاساسلىق تۆۋەنلەيدىغان نېرۋا يولى. ئۇ ئىختىيارىي ھەرىكەتلەرنى كونترول قىلىدۇ.
• كۆۋرۈك مېڭە (Pons, 脑桥)
  باش مېڭە غولىنىڭ ئوتتۇرا قىسمى بولۇپ، نۇرغۇنلىغان مۇھىم نېرۋا يادرولىرى ۋە نېرۋا يوللىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. يۈز نېرۋىسىنىڭ پۈتۈن مېڭە ئىچىدىكى سەپىرى مۇشۇ يەردە ئېلىپ بېرىلىدۇ.
• ئىچكى تەرەپ تىك تۇتام (Medial longitudinal fasciculus, MLF, 内侧纵束)
  كۆز ھەرىكىتىنى ۋە باش ھەرىكىتىنى ماسلاشتۇرىدىغان مۇھىم نېرۋا يولى. يۈز نېرۋىسىنىڭ سەپىرى بۇ مۇھىم قۇرۇلمىنىڭ يېنىدىن ئۆتىدۇ.
• يۈز نېرۋا دۆڭچىسى (Facial colliculus, 面神经丘)
  تۆتىنچى مېڭە قوۋزىقىنىڭ ئاستىقى يۈزىدىكى كىچىك دۆڭچە. ئۇ يۈز نېرۋا تالالىرىنىڭ كەرگۈچى نېرۋا يادروسىنى ئايلىنىپ ئۆتۈشىدىن ھاسىل بولغان يۈزەكى ئۆرلەپ چىقىش.

يۈز نېرۋىسىنىڭ ئايلانما يولىنىڭ كىلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

يۈز نېرۋىسىنىڭ كۆۋرۈك مېڭە ئىچىدىكى بۇ ئۆزگىچە ئاناتومىيەلىك مۇناسىۋىتى پەقەت قىزىقارلىق بىر نېرۋا قۇرۇلمىسى بولۇپلا قالماي، بەلكى كىلىنىكىلىق دىئاگنوز قويۇشتا ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. نېرۋا كېسەللىكلىرى مۇتەخەسسىسلىرى بىماردا كۆرۈلگەن ئالامەتلەرگە ئاساسەن، زەخىملىنىشنىڭ دەل قايسى ئورۇندا ئىكەنلىكىنى ئانالىز قىلالايدۇ.

يۈز نېرۋىسى ۋە كەرگۈچى نېرۋىسىنىڭ زىچ قوشنىدارچىلىقى سەۋەبىدىن، كۆۋرۈك مېڭىنىڭ ئارقا قىسمىدىكى يۈز نېرۋا دۆڭچىسى ئەتراپىدا يۈز بەرگەن بىر زەخىملىنىش (مەسىلەن، قان تومۇر توسۇلۇش، ئۆسمە ياكى ياللۇغلىنىش) دائىم بىرلا ۋاقىتتا ھەر ئىككى نېرۋىنىڭ ئىقتىدارىغا تەسىر كۆرسىتىدۇ. بۇنىڭ نەتىجىسىدە بىماردا تۆۋەندىكىدەك ئالاھىدە بىر گەۋدىلەشكەن ئالامەتلەر كۆرۈلىدۇ:

• يۈز پالەچلىكى: زەخىملەنگەن تەرەپتىكى يۈز مۇسكۇللىرى ھەرىكەتلىنەلمەيدۇ، بۇنىڭ بىلەن ئېغىز قىيىشىپ كېتىش، كۆزنى يۇمماسلىق، پىشانىنى قورۇقلاشتۇرالماسلىق قاتارلىق ئالامەتلەر كۆرۈلىدۇ.
• كۆزنىڭ ئىچكە قاراپ قېلىشى (Medial strabismus): زەخىملەنگەن تەرەپتىكى كۆز قارىچۇقىنى تاشقى تەرەپكە ھەرىكەتلەندۈرگىلى بولمايدۇ، چۈنكى كەرگۈچى نېرۋىسى زەخىملەنگەن. بۇنىڭ بىلەن بىمار قوش كۆرۈش (diplopia) ئالامىتىنى ھېس قىلىدۇ.

ئەگەر زەخىملىنىش دائىرىسى سەل چوڭراق بولۇپ، يېقىن ئەتراپتىكى پىرامىدا تۇتامىغىمۇ تەسىر كۆرسەتسە، ئۇنداقتا بىماردا يۇقىرىقى ئىككى ئالامەتتىن باشقا، بەدەننىڭ قارشى تەرىپىدە پالەچلىك (hemiplegia) كېلىپ چىقىدۇ. بۇنداق ئۆزگىچە ئالامەتلەر توپلىمى «كۆۋرۈك مېڭە ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى» دەپ ئاتىلىدىغان بولۇپ، ئۇ نېرۋا كېسەللىكلىرى دوختۇرلىرىغا زەخىملىنىشنىڭ ئېنىق ئورنىنى كۆرسىتىپ بېرىدىغان مۇھىم يىپ ئۇچى ھېسابلىنىدۇ.

خۇلاسىلىغاندا، يۈز نېرۋىسىنىڭ كۆۋرۈك مېڭە ئىچىدىكى سەپىرى نېرۋا سىستېمىسىنىڭ نەقەدەر ئىنچىكە ۋە مۇرەككەپ لايىھەلەنگەنلىكىنىڭ جانلىق مىسالىدۇر. بۇ ئاناتومىيەلىك بىلىملەرنى ئىگىلەش، يۈز پالەچلىكى ۋە باشقا مۇناسىۋەتلىك نېرۋا كېسەللىكلىرىنىڭ سەۋەبىنى توغرا تېپىش ۋە ئۈنۈملۈك داۋالاش لايىھەسى تۈزۈش ئۈچۈن ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.