ئۈچەي قۇرۇلمىسى ۋە فۇنكسىيەسى: ئىچكى ئاجرىتىش سىستېمىسىنىڭ ئومۇمىي چۈشەندۈرۈلۈشى

ئادەم بەدىنىنىڭ ھاياتلىق پائالىيەتلىرىنى ساقلاپ قېلىشىدا، ئۈچەي سىستېمىسى ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئۇ يېمەكلىكلەرنى ھەزىم قىلىش، ئوزۇقلۇق ماددىلارنى سۈمۈرۈش ۋە قالدۇق ماددىلارنى چىقىرىش قاتارلىق ئاساسىي فۇنكسىيەلەرنى ئىجرا قىلىدۇ. ئۈچەي سىستېمىسى ئېغىزدىن باشلىنىپ، قىزىلئۆڭگەچ، ئاشقازان، ئون ئىككى بارماق ئۈچەي، ئاچچىق ئۈچەي، يانپاش ئۈچەي، بوغماق ئۈچەي ۋە تۈز ئۈچەي قاتارلىق بۆلۈملەردىن تەشكىل تاپىدۇ. بۇ ماقالىدە، ئۈچەي قۇرۇلمىسىنىڭ ئاساسلىق ئېللىمېنتلىرى، ئۇلارنىڭ فۇنكسىيەلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ساغلاملىققا بولغان تەسىرى تەپسىلىي بايان قىلىنىدۇ.

ئۈچەي سىستېمىسىنىڭ ھەر بىر قىسمى ئۆزىگە خاس قۇرۇلمىغا ۋە فۇنكسىيەگە ئىگە بولۇپ، ئۇلارنىڭ ھەمكارلىشىشى ئارقىلىق بەدەننىڭ نورمال ھەرىكىتى كاپالەتكە ئىگە قىلىنىدۇ. بولۇپمۇ، ئاچچىق ئۈچەي، يانپاش ئۈچەي ۋە بوغماق ئۈچەي ھەزىم قىلىش جەريانىدا ئاچقۇچلۇق رول ئوينايدۇ. بۇ بۆلەكلەر ئوزۇقلۇق ماددىلارنى سۈمۈرۈش، سۇ ۋە ئېلېكترولىتلارنى تەڭشەش ۋە تۈز ئۈچەيگە كېيىنكى باسقۇچقا يۆتكەش قاتارلىق مۇھىم فۇنكسىيەلەرنى ئىجرا قىلىدۇ. تۆۋەندە، ئۈچەي قۇرۇلمىسىنىڭ ئاساسلىق قىسىملىرى ۋە ئۇلارنىڭ فۇنكسىيەلىرى تەپسىلىي بايان قىلىنىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

ئۈچەي ئاناتومىيىسى قىسىملار تونۇشتۇرۇلۇشى

• ئاچچىق ئۈچەي ئىچكى يۈزىدىن كۆزىتىش (Jejunum, 空肠内面观):
  ئاچچىق ئۈچەي ئون ئىككى بارماق ئۈچەيدىن كېيىنكى، يانپاش ئۈچەيدىن ئىلگىرىكى بۆلەك بولۇپ، ئاساسلىقى ئوزۇقلۇق ماددىلارنى سۈمۈرۈش فۇنكسىيەسىنى ئىجرا قىلىدۇ. ئۇنىڭ ئىچكى يۈزىدە نۇرغۇنلىغان ھالقىسىمان پۈرۈملەر (plica circularis) بار بولۇپ، سۈمۈرۈش يۈزىنى زور دەرىجىدە كېڭەيتىدۇ. بۇ پۈرۈملەر ئوزۇقلۇق ماددىلارنىڭ تېخىمۇ ئۈنۈملۈك سۈمۈرۈلىشىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىدۇ.
• يانپاش ئۈچەي ئىچكى يۈزىدىن كۆزىتىش (Ileum, 回肠内面观):
  يانپاش ئۈچەي ئاچچىق ئۈچەيدىن كېيىنكى، بوغماق ئۈچەيدىن ئىلگىرىكى بۆلەك. ئۇ ئاساسلىقى ۋىتامىن B12، ئۆت كىسلاتاسى ۋە قاغان قالدۇق سۇيۇقلۇقلارنى سۈمۈرۈش فۇنكسىيەسىنى ئىجرا قىلىدۇ. يانپاش ئۈچەينىڭ ئۆزىگە خاس بولغان يىغىلغان لىمفا كۆپۈكچىلىرى (Peyer’s patches) بار بولۇپ، ئۇ ئۈچەي ئىممۇنىتېت سىستېمىسىدا مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• بوغماق ئۈچەي سىرتقى يۈزىدىن كۆزىتىش (Colon, 结肠外面观):
  بوغماق ئۈچەي ئۈچەي سىستېمىسىنىڭ ئاخىرقى چوڭ بۆلىكى بولۇپ، ئاساسلىقى سۇ ۋە ئېلېكترولىت سۈمۈرۈش، نىجاسەتنى (چوڭ تەرەتنى) شەكىللەندۈرۈش ۋە ساقلاش فۇنكسىيەسىنى ئىجرا قىلىدۇ. ئۇنىڭ سىرتقى يۈزىدە ئۈچەي ياغ مۇنچىقى (appendices epiploicae) ۋە بوغماق ئۈچەي خالتىسى (haustra coli) قاتارلىق ئۆزىگە خاس قۇرۇلمىلار بار بولۇپ، ئۇنىڭ فۇنكسىيەسىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىدۇ.
• ھالقىسىمان پۈرۈم (Plica circularis / Circular folds, 环状襞):
  بۇ پۈرۈملەر ئاچچىق ئۈچەي ۋە يانپاش ئۈچەينىڭ ئىچكى يۈزىدە بولۇپ، ئۈچەي سۈمۈرۈش يۈزىنى زور دەرىجىدە كېڭەيتىدۇ. ئۇلار يېمەكلىك ماددىلارنىڭ ئۈچەي بىلەن تېخىمۇ كۆپ ئۇچرىشىشىغا ياردەم بېرىپ، ئوزۇقلۇق ماددىلارنىڭ سۈمۈرۈلۈشىنى ئۈنۈملۈك ئاشۇرىدۇ. ھەر بىر پۈرۈم مىكرو تۈكچىلەر (villi) بىلەن قاپلانغان بولۇپ، بۇ تۈكچىلەر سۈمۈرۈش دائىرىسىنى يەنە كېڭەيتىدۇ.
• ئۈچەي بېغىش پەردىسى (Mesentery, 肠系膜):
  ئۈچەي بېغىش پەردىسى يۇمشاق توقۇلمىلاردىن تەشكىل تاپقان بولۇپ، ئۈچەيگە قان تومۇر، لىمفا تومۇرى ۋە نېرۋا تەمىنلەيدۇ. ئۇ ئۈچەينى قورساق بوشلۇقىغا مۇقىملاشتۇرۇش بىلەن بىرگە، ئۈچەينىڭ ھەرىكىتىنى قوللايدۇ. بۇ پەردە ئۈچەي بىلەن بەدەننىڭ باشقا قىسىملىرى ئوتتۇرىسىدىكى ئالاقىنى ساقلايدۇ.
• يەككە لىمفا كۆپۈكچىلىرى (Solitary lymphoid follicles, 独立淋巴泡):
  بۇ كۆپۈكچىلەر ئۈچەي تاملىرىدا يەككە ھالەتتە تەرەققىي قىلغان لىمفا توقۇلمىلىرى بولۇپ، ئۈچەي ئىممۇنىتېت سىستېمىسىنىڭ بىر قىسمىنى تەشكىل قىلىدۇ. ئۇلار ئۈچەيگە كىرگەن زىيانلىق مىكرو ئورگانىزملارغا قارشى تۇرۇشقا ياردەم بېرىدۇ. بۇ كۆپۈكچىلەر ئاساسلىقى يانپاش ئۈچەيدە كۆپ ئۇچرايدۇ.
• يىغىلغان لىمفا كۆپۈكچىلىرى (Peyer’s patches, 集合淋巴滤泡):
  بۇ كۆپۈكچىلەر يانپاش ئۈچەيدە توپلىشىپ تەرەققىي قىلغان لىمفا توقۇلمىلىرى بولۇپ، ئۈچەي ئىممۇنىتېت سىستېمىسىدا مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئۇلار ئۈچەيگە كىرگەن كېسەللىك قوزغاتقۇچىلارنى تونۇش ۋە يوقىتىشقا ياردەم بېرىدۇ. بۇ كۆپۈكچىلەر بەدەننى تاشقى ھۇجۇملاردىن قوغدايدۇ.
• ئۈچەي بېغىش پەردىسى (Mesentery, 肠系膜):
  يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغاندەك، ئۈچەي بېغىش پەردىسى ئۈچەينى قورساق بوشلۇقىغا مۇقىملاشتۇرىدۇ ۋە قان تومۇر، لىمفا تومۇرى ۋە نېرۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇ ئۈچەيگە ئوزۇقلۇق يەتكۈزۈپ، قالدۇق ماددىلارنى يىغىپ، ئۈچەي فۇنكسىيەسىنى قوللايدۇ.
• ئۈچەي ياغ مۇنچىقى (Appendices epiploicae, 肠脂垂):
  بۇلار بوغماق ئۈچەينىڭ سىرتقى يۈزىدىكى كىچىك ياغ قاچىلانغان خالتىلار بولۇپ، ئۇلارنىڭ فۇنكسىيەسى ھازىرغىچە تولۇق چۈشەندۈرۈلمىگەن. ئەمما ئۇلارنىڭ قان تومۇر تەمىنلەش ۋە ئۈچەينى مۇھاپىزەت قىلىش فۇنكسىيەسى بار دەپ پەرەز قىلىنىدۇ. بەزىدە ئۇلار ياللۇغلىنىپ، قورساق ئاغرىقىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• بوغماق ئۈچەي خالتىسى (Haustra coli, 结肠袋):
  بوغماق ئۈچەينىڭ سىرتقى يۈزىدىكى كىچىك خالتىسىمان قۇرۇلمىلار بولۇپ، ئۇلار بوغماق ئۈچەينىڭ ھالقىسىمان مۇسكۇللارنىڭ ئۈزۈكچە يىغىلىشىدىن شەكىللىنىدۇ. بۇ خالتىلار نىجاسەتنىڭ ھەرىكىتىنى ئاستىلىتىپ، سۇ ۋە ئېلېكترولىتلارنىڭ تېخىمۇ ياخشى سۈمۈرۈلىشىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىدۇ. ئۇلار بوغماق ئۈچەينىڭ كۆپۈپ، يېمەكلىكلەرنى ئىچىگە ئېلىشىغا ياردەم بېرىدۇ.
• مۇستەقىل بەلباغ (Taenia coli, 独立带):
  بوغماق ئۈچەيدىكى ئۈچ تال ئۇزۇنغا سوزۇلغان مۇسكۇل بەلباغلىرى بولۇپ، ئۇلار بوغماق ئۈچەينىڭ ئاساسلىق ئۇزۇنلۇققا تارتىلغان مۇسكۇل قەۋىتىنى شەكىللەندۈرىدۇ. بۇ بەلباغلىق توقۇلما بوغماق ئۈچەينى قىسقارتىپ، بوغماق ئۈچەي خالتىسىنى (haustra) شەكىللەندۈرىدۇ ۋە نىجاسەتنىڭ ھەرىكىتىنى تىزگىنلەيدۇ. ئۇلار بوغماق ئۈچەينىڭ كۈچىنى ساقلاپ، يېمەكلىك قالدۇقلىرىنى ئالغا سۈرىدۇ.
• چاۋا بەلباغ (Omental taenia, 网膜带):
  بۇ بەلباغ بوغماق ئۈچەينىڭ ئۈستى قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، چوڭ چاۋا (greater omentum) بىلەن مۇناسىۋەتلىك. ئۇ ئۈچەينى ئاسراش ۋە مۇقىملاشتۇرۇش فۇنكسىيەسىنى ئىجرا قىلىدۇ. چاۋا بەلباغ ياغ توقۇلمىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولۇپ، بەزىدە ياللۇغقا قارشى رول ئوينايدۇ.
• بوغماق ئۈچەي بېغىش پەردە (Mesocolon, 结肠系膜带):
  بۇ پەردە بوغماق ئۈچەينى قورساق بوشلۇقىنىڭ ئارقا تاملىرىغا باغلايدۇ ۋە ئۇنىڭغا قان تومۇر، لىمفا تومۇرى ۋە نېرۋا تەمىنلەيدۇ. ئۇ بوغماق ئۈچەينىڭ ئورنىنى ساقلاپ، نورمال فۇنكسىيەسىنى قوللايدۇ. بۇ پەردە ئارقىلىق بوغماق ئۈچەي ئوزۇقلۇق ۋە ئوكسىگېن بىلەن تەمىنلىنىدۇ.
• بوغماق ئۈچەي يېرىم ئايسىمان پۈرۈمى (Semilunar folds of colon, 结肠半月襞):
  بۇ پۈرۈملەر بوغماق ئۈچەي ئىچىدە يېرىم ئاي شەكلىدە بولۇپ، ئۇلار بوغماق ئۈچەي خالتىسىنى (haustra) ئايرىيدۇ. ئۇلار نىجاسەتنىڭ ھەرىكىتىنى تىزگىنلەپ، ئۇنىڭ بوغماق ئۈچەي ئىچىدە تېخىمۇ ئۇزۇن تۇرۇشىغا ياردەم بېرىدۇ. بۇ پۈرۈملەر سۇ ۋە ئېلېكترولىتلارنىڭ سۈمۈرۈلىشىنى ئاشۇرىدۇ.

ئومۇمىي تونۇشتۇرۇش

ئۈچەي سىستېمىسىنىڭ ساغلاملىقى ئومۇمىي بەدەن ساغلاملىقى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك. يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان ئېللىمېنتلارنىڭ ھەر بىرى ئۆزىگە خاس فۇنكسىيەگە ئىگە بولۇپ، ئۇلارنىڭ نورمال ئىجرا قىلىنىشى ھەزىم قىلىش جەريانىنى راۋانلاشتۇرىدۇ. مەسىلەن، ئاچچىق ئۈچەي ۋە يانپاش ئۈچەيدىكى ھالقىسىمان پۈرۈملەر، مىكرو تۈكچىلەر ئوزۇقلۇق ماددىلارنىڭ سۈمۈرۈلۈش ئۈنۈمىنى زور دەرىجىدە ئاشۇرىدۇ.

بوغماق ئۈچەي بولسا سۇ ۋە ئېلېكترولىتلارنى سۈمۈرۈشتە ئاچقۇچلۇق رول ئوينايدۇ، شۇنداقلا نىجاسەتنى شەكىللەندۈرۈپ چىقىرىپ تاشلايدۇ. ئۈچەي ياغ مۇنچىقى ۋە بوغماق ئۈچەي خالتىسى قاتارلىق قۇرۇلمىلار ئۇنىڭ فۇنكسىيەسىنى قوللايدۇ. بۇ بۆلەكلەرنىڭ ئىشلەپچىقىرىشىدىكى ھەر قانداق بىر مەسىلە ھەزىم قىلىش قالايمىقانچىلىقىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.

ئۈچەي ئىممۇنىتېت سىستېمىسىمۇ ئىنتايىن مۇھىم. يىتىم لىمفا كۆپۈكچىلىرى ۋە يىغىلغان لىمفا كۆپۈكچىلىرى (Peyer’s patches) ئۈچەيگە كىرگەن زىيانلىق ماددىلارغا قارشى تۇرۇپ، بەدەننى كېسەللىكلەردىن قوغدايدۇ. ئۇلار ئۈچەي ساغلاملىقىنى ساقلاشتا ئاچقۇچلۇق رول ئوينايدۇ.

ئۈچەي ساغلاملىقىنى ساقلاشنىڭ مۇھىم نۇقتىلىرى:

• تەڭپۇڭلۇق يېمەك-ئىچمەك: يېتەرلىك تالالىق يېمەكلىكلەرنى ئىستېمال قىلىش، مېۋە-چېۋە ۋە كۆكتاتلارنى كۆپ يېيىش ئۈچەي ھەرىكىتىنى ياخشىلايدۇ.
• سۇنى كۆپ ئىچىش: يېتەرلىك سۇ ئىستېمال قىلىش نىجاسەتنىڭ يۇمشاقلىقىنى ساقلاپ، ئىچ سېلىشنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.
• مۇنتىزىم چېنىقىش: بەدەننى ھەرىكەتلەندۈرۈش ئۈچەي ھەرىكىتىنى ئاشۇرۇپ، ھەزىم قىلىشنى ياخشىلايدۇ.
• پرو-بىئوتىك ماددىلارنى ئىستېمال قىلىش: يىغىلغان لىمفا كۆپۈكچىلىرى ۋە باشقا ئىممۇنىتېت ئەزالىرىنى قوللاش ئۈچۈن ساغلام ئۈچەي باكتېرىيەلىرىنى تەڭپۇڭلاشتۇرۇش كېرەك.
• بېسىمنى ئازايتىش: بېسىم ئۈچەي فۇنكسىيەسىگە سەلبىي تەسىر كۆرسىتىدۇ، شۇڭا بېسىمنى يەڭگىللىتىش،  باشقۇرۇش ئۇسۇللىرىنى قوللىنىش مۇھىم.