ئاداشقان نېرۋىنىڭ بويۇن قىسمىدىكى تارماق شاخلىرى ئاناتومىيىسى

ئاۋاز ۋە ھاياتلىق رىتىمىنىڭ رىژىسسورى: ئاداشقان نېرۋىنىڭ بويۇن قىسمىدىكى ئاناتومىيەسى

ئاداشقان نېرۋا (Vagus Nerve, CN X) ئونىنچى جۈپ مېڭە نېرۋىسى بولۇپ، ئۇ نامىغا لايىق ھالدا مېڭە غولىدىن باشلىنىپ، بويۇن، كۆكرەك قەپىسى ۋە قورساق بوشلۇقىغىچە سوزۇلغان ئۇزۇن ۋە مۇرەككپ سەپەرنى باشتىن كەچۈرىدۇ. ئۇ پاراسیمپاتىك نېرۋا سىستېمىسىنىڭ ئاساسلىق تەركىبىي قىسمى بولۇش سۈپىتى بىلەن، يۈرەك سوقۇشى، نەپەس ئېلىش، ھەزىم قىلىش ۋە ئاۋاز چىقىرىش قاتارلىق بىز ھوشسىز ھالەتتە ئورۇندايدىغان، ئەمما ھاياتلىق ئۈچۈن كەم بولسا بولمايدىغان نۇرغۇنلىغان فۇنكسىيەلەرنى جىمجىت ھالدا كونترول قىلىپ تۇرىدۇ. ئۇنىڭ بۇ كەڭ تارقىلىش دائىرىسى ۋە كۆپ خىل فۇنكسىيەسى ئۇنى بەدەندىكى ئەڭ مۇھىم نېرۋىلارنىڭ بىرىگە ئايلاندۇرغان.

بۇ مۇرەككەپ نېرۋىنىڭ بويۇن قىسمىدىكى بۆلىكى كلىنىكىدا ئالاھىدە ئەھمىيەتكە ئىگە. چۈنكى بۇ رايوندا ئۇ ئاۋازىمىزنى جانلاندۇرىدىغان ۋە يۇتۇش ھەرىكىتىمىزنى قوغدايدىغان ھالقىلىق تارماق شاخلارنى چىقىرىدۇ. بولۇپمۇ، كېكىرتەك قايتقۇچى نېرۋىسى (Recurrent Laryngeal Nerve) دەپ ئاتىلىدىغان ئۆزگىچە بىر شاخچە ئاداشقان نېرۋىدىن تۆۋەندە ئايرىلىپ، يۇقىرىغا قايتىپ كېكىرتەككە كېلىپ، ئاۋاز پەردىلىرىنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ. بۇ ماقالىدە، ئاداشقان نېرۋىنىڭ بويۇن قىسمىدىكى بۇ مۇھىم تارماق شاخلىرى، ئۇلارنىڭ قان تومۇر ۋە مۇسكۇللار بىلەن بولغان نازۇك مۇناسىۋىتى ۋە ئۇلارنىڭ زەخىملىنىشىدىن كېلىپ چىقىدىغان كلىنىكىلىق ئاقىۋەتلەر تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

ئاداشقان نېرۋىنىڭ بويۇن قىسمىدىكى تارماق شاخلىرى (Branches of the Vagus Nerve in the Neck, 迷走神经在颈部的分支)

ئاداشقان نېرۋا بويۇن تۆشۈكىدىن باش سۆڭەكتىن چىققاندىن كېيىن، بويۇن ئومۇمىي ئارتېرىيەسى ۋە بويۇن ئىچكى ۋېناسى بىلەن بىرلىكتە بويۇن قان تومۇر-نېرۋا غىلاپى ئىچىدە تىك تۆۋەنگە ماڭىدۇ. بۇ جەرياندا ئۇ بويۇن ۋە كۆكرەك قەپىسىدىكى ھەر خىل قۇرۇلمىلارنى كونترول قىلىدىغان بىر قانچە مۇھىم شاخنى چىقىرىدۇ. بۇ شاخلارنىڭ ئىچىدە ئەڭ مۇھىملىرى كېكىرتەك يۇقىرىقى نېرۋىسى ۋە كېكىرتەك قايتقۇچى نېرۋىسى بولۇپ، بۇ ئىككىسى كېكىرتەكنىڭ سەزگۈسى ۋە ھەرىكىتىنى تولۇق كونترول قىلىپ، ئاۋاز چىقىرىش ۋە نەپەس يولىنى قوغداش فۇنكسىيەسىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ. بۇ نېرۋىلارنىڭ ئاناتومىيەلىك يولىنى ئېنىق بىلىش قالقانسىمان بەز ۋە بويۇن ئوپېراتسىيەلىرىدە ئۇلارنى زەخىملىنىشتىن ساقلاشنىڭ ئالدىنقى شەرتى ھېسابلىنىدۇ.

ئاداشقان نېرۋىنىڭ بويۇن قىسمىدىكى تارماق شاخلىرى: ئالدى تەرەپ كۆرۈنۈشى
(Anterior View of Vagus Nerve Branches in the Neck, 迷走神经在颈部的分支前面观)

ئاداشقان نېرۋىنىڭ ئالدى تەرەپتىن كۆرۈنۈشى ئۇنىڭ قالقانسىمان بەز، كاناي ۋە بويۇن ئومۇمىي ئارتېرىيەسى قاتارلىق ئالدىنقى بويۇن قۇرۇلمىلىرى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ. بۇ كۆرۈنۈشتە، ئوڭ ۋە سول تەرەپ كېكىرتەك قايتقۇچى نېرۋىلىرىنىڭ ئوخشىمىغان يوللىرى ئالاھىدە گەۋدىلىنىدۇ: ئوڭ تەرەپتىكىسى ئوقۇرەك ئاستى ئارتېرىيەسىنى ئايلىنىپ يۇقىرىغا قايتسا، سول تەرەپتىكىسى تېخىمۇ تۆۋەنگە چۈشۈپ، ئائورتا راۋىقىنى ئايلىنىپ ئاندىن يۇقىرىغا قايتىدۇ. بۇ ئاناتومىيەلىك پەرق ئۇلارنىڭ زەخىملىنىش سەۋەبلىرىنىڭمۇ ئوخشىماسلىقىنى بەلگىلەيدۇ.

• قالقانسىمان – تىل سۆڭەك پەردىسى (Thyrohyoid Membrane, 甲状舌骨膜)
  قالقانسىمان كۆمۈرچەك بىلەن تىل سۆڭىكىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان كەڭ بىر پەردە. كېكىرتەك يۇقىرىقى نېرۋىسىنىڭ ئىچكى شېخى مۇشۇ پەردىنى تېشىپ ئۆتۈپ كېكىرتەككە كىرىدۇ.
• بويۇن ئومۇمىي ئارتېرىيە (Common Carotid Artery, 颈总动脉)
  باش ۋە بويۇننى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان ئاساسلىق ئارتېرىيە. ئاداشقان نېرۋا ئۇنىڭ بىلەن بىللە تۆۋەنگە ماڭىدۇ.
• ھالقا قالقان مۇسكۇلى (Cricothyroid Muscle, 环甲肌)
  كېكىرتەكتىكى بىر مۇسكۇل بولۇپ، ئاۋاز پەردىلىرىنى جىددىيلەشتۈرۈپ، ئاۋازنى ئىنچىكىلىتىدۇ. ئۇ كېكىرتەك يۇقىرىقى نېرۋىسىنىڭ سىرتقى شېخى تەرىپىدىن كونترول قىلىنىدۇ.
• قالقانسىمان بەز (Thyroid Gland, 甲状腺)
  كانايىنىڭ ئالدىغا جايلاشقان مۇھىم بىر ئىچكى ئاجراتما بەز. كېكىرتەك قايتقۇچى نېرۋىسى ئۇنىڭ ئارقا يۈزىگە زىچ يېپىشىپ ماڭىدۇ.
• ئوقۇرەك ئاستى ئارتېرىيە (Subclavian Artery, 锁骨下动脉)
  قول ۋە بويۇننى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان چوڭ ئارتېرىيە. ئوڭ تەرەپ كېكىرتەك قايتقۇچى نېرۋىسى ئۇنى ئايلىنىپ يۇقىرىغا قايتىدۇ.
• ئوڭ تەرەپ كىكىرتەك قايتقۇچى نېرۋا (Right Recurrent Laryngeal Nerve, 右喉返神经)
  ئوڭ ئاداشقان نېرۋىسىدىن چىقىپ، ئوڭ ئوقۇرەك ئاستى ئارتېرىيەسىنى ئايلىنىپ، كاناي بىلەن قىزىلئۆڭگەچ ئارىسىدىكى ئېرىقچىدا يۇقىرىغا ئۆرلەپ كېكىرتەككە كىرىدۇ.
• سول تەرەپ كىكىرتەك قايتقۇچى نېرۋا (Left Recurrent Laryngeal Nerve, 左喉返神经)
  سول ئاداشقان نېرۋىسىدىن چىقىپ، كۆكرەك قەپىسى ئىچىدە ئائورتا راۋىقىنى ئايلىنىپ، ئاندىن يۇقىرىغا ئۆرلەپ كېكىرتەككە كىرىدۇ.
• ئاداشقان نېرۋا (Vagus Nerve, CN X, 迷走神经)
  پاراسیمپاتىك نېرۋا سىستېمىسىنىڭ ئاساسلىق تەركىبىي قىسمى بولۇپ، كۆپ قىسىم ئىچكى ئەزالارنى كونترول قىلىدۇ.
• دىئافراگما نېرۋىسى (Phrenic Nerve, 膈神经)
  دىئافراگما مۇسكۇلىنى كونترول قىلىدىغان ئاساسلىق ھەرىكەتلىك نېرۋا بولۇپ، نەپەس ئېلىشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.
• سىرتقى شېخى (External Branch of Superior Laryngeal Nerve, 外支)
  كېكىرتەك يۇقىرىقى نېرۋىسىنىڭ ھەرىكەتلىك شاخچىسى بولۇپ، پەقەت ھالقا-قالقان مۇسكۇلىنىلا كونترول قىلىدۇ.
• ئىچكى شېخى (Internal Branch of Superior Laryngeal Nerve, 内支)
  كېكىرتەك يۇقىرىقى نېرۋىسىنىڭ سەزگۈلۈك شاخچىسى. ئۇ ئاۋاز پەردىسىدىن يۇقىرى بولغان كېكىرتەك بوشلۇقىنىڭ سېزىمىنى باشقۇرىدۇ.

ئاداشقان نېرۋىنىڭ بويۇن قىسمىدىكى تارماق شاخلىرى: ئارقا تەرەپ كۆرۈنۈشى
(Posterior View of Vagus Nerve Branches in the Neck, 迷走神经在颈部的分支后面观)

ئاداشقان نېرۋىنىڭ ئارقا تەرەپتىن كۆرۈنۈشى ئۇنىڭ كېكىرتەك، كاناي ۋە قىزىلئۆڭگەچ بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى تېخىمۇ ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ. بۇ كۆرۈنۈشتە، كېكىرتەك يۇقىرىقى نېرۋىسىنىڭ ئاداشقان نېرۋىدىن قانداق ئايرىلىپ چىقىپ، ئىچكى ۋە سىرتقى شاخلارغا بۆلۈنىدىغانلىقىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ. ئەڭ مۇھىمى، كېكىرتەك قايتقۇچى نېرۋىسىنىڭ كاناي بىلەن قىزىلئۆڭگەچ ئارىسىدىكى ئېرىقچىدا يۇقىرىغا قاراپ مېڭىپ، ئاخىرىدا كېكىرتەككە كىرىش يولى ئېنىق نامايان بولغان. بۇ ئاناتومىيەلىك ئورۇن قالقانسىمان بەز ئوپېراتسىيەسىدە بۇ نېرۋىنى ئېنىقلاپ قوغداشنىڭ ئاچقۇچى ھېسابلىنىدۇ.

• تۆۋەنكى نېرۋا تۈگۈنى (Inferior Ganglion of Vagus Nerve, 下神经节)
  ئاداشقان نېرۋىنىڭ بويۇn تۆشۈكىنىڭ ئاستىغا جايلاشقان چوڭ بىر سەزگۈلۈك نېرۋا تۈگۈنى.
• قىزىلئۆگەچ (Esophagus, 食管)
  يۇتقۇنچاقنى ئاشقازان بىلەن تۇتاشتۇرىدىغان مۇسكۇللۇق نەيچە.
• كاناي (Trachea, 气管)
  كېكىرتەكنى ئۆپكە بىلەن تۇتاشتۇرىدىغان نەپەس يولى.
• بويۇن ئىچكى ۋىناسى (Internal Jugular Vein, 颈内静脉)
  باش ۋە بويۇندىكى قاننى يۈرەككە قايتۇرىدىغان ئاساسلىق ۋېنا. ئاداشقان نېرۋا ئۇنىڭ بىلەن يېقىن ماڭىدۇ.
• قالقانسىمان بەز تۆۋەنكى ئارتېرىيىسى (Inferior Thyroid Artery, 甲状腺下动脉)
  قالقانسىمان بەزنىڭ تۆۋەنكى قىسمىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. كېكىرتەك قايتقۇچى نېرۋىسى ئۇنىڭ بىلەن كېسىشىپ ئۆتىدۇ.
• بويۇن ئومۇمىي ئارتېرىيىسى (Common Carotid Artery, 颈总动脉)
  باش ۋە بويۇننى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان ئاساسلىق ئارتېرىيە.
• قالقانسىمان بەز يۇقارىقى ئارتېرىيىسى (Superior Thyroid Artery, 甲状腺上动脉)
  قالقانسىمان بەزنىڭ ئۈستۈنكى قىسمىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. كېكىرتەك يۇقىرىقى نېرۋىسىنىڭ سىرتقى شېخى ئۇنىڭ يېنىدا ماڭىدۇ.
• كىكىرتەك يۇقارىقى نېرۋا (Superior Laryngeal Nerve, 喉上神经)
  ئاداشقان نېرۋىدىن چىقىپ، كېكىرتەكنىڭ سەزگۈسى ۋە بىر مۇسكۇلىنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ.

خۇلاسە ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

ئاداشقان نېرۋىنىڭ بويۇن قىسمىدىكى شاخلىرى، بولۇپمۇ كېكىرتەك نېرۋىلىرى، كلىنىكىدا ئىنتايىن يۇقىرى ئەھمىيەتكە ئىگە. ئۇلارنىڭ زەخىملىنىشى بىمارنىڭ ئاۋازى ۋە نەپەس ئېلىشىغا بىۋاسىتە تەسىر كۆرسىتىدۇ. بۇ نېرۋىلارنى قوغداش بويۇن ئوپېراتسىيەلىرىدىكى ئەڭ مۇھىم نۇقتىلارنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ.

كېكىرتەك قايتقۇچى نېرۋىسى (RLN) نىڭ زەخىملىنىشى: بۇ ئاداشقان نېرۋىنىڭ زەخىملىنىشىدىن كېلىپ چىققان ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان ۋە ئەڭ مۇھىم كلىنىكىلىق ئاقىۋەت.

• سەۋەبلىرى: قالقانسىمان بەز ئوپېراتسىيەسى (thyroidectomy) ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان سەۋەب. بۇنىڭدىن باشقا، بويۇن زەخىملىنىشى، كۆكرەك قەپىسىدىكى ئۆسمىلار (مەسىلەن، ئۆپكە راكى، قىزىلئۆڭگەچ راكى) ۋە ئائورتا راۋىقى ئۆسمىسى قاتارلىقلارمۇ بۇ نېرۋىنى بېسىپ قېلىپ ياكى زەخىملەندۈرۈپ، پالەچلىنىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• كلىنىكىلىق ئىپادىسى:
  • بىر تەرەپلىمە زەخىملىنىش: شۇ تەرەپتىكى ئاۋاز پەردىسى پالەچلىنىپ، ئاۋاز پۈتۈپ قېلىش (hoarseness)، ئاۋاز ئاجىزلىشىش ۋە سۇ ئىچكەندە ت boğulup qolishni كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
  • ئىككى تەرەپلىمە زەخىملىنىش: ئىككى ئاۋاز پەردىسىمۇ پالەچلىنىپ، ئوتتۇرا سىزىققا يېقىنلىشىپ، نەپەس يولىنى ئېغىر دەرىجىدە توسۇپ قويىدۇ. بۇ جىددىي نەپەس قىيىنلىشىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان بولۇپ، ھاياتقا خەۋپ تۇغدۇرىدۇ ۋە جىددىي كاناي كېسىش ئوپېراتسىيەسى قىلىشقا توغرا كېلىدۇ.

كېكىرتەك يۇقىرىقى نېرۋىسى (SLN) نىڭ زەخىملىنىشى: بۇ نېرۋىنىڭ سىرتقى شېخى زەخىملەنگەندە، ھالقا-قالقان مۇسكۇلى پالەچلىنىدۇ. بۇ ئەھۋالدا بىمارنىڭ ئاۋازىدا كۆرۈنەرلىك پۈتۈپ قېلىش بولمىسىمۇ، يۇقىرى ئاۋاز چىقىرىشتا قىينىلىدۇ، ئاۋازى تېز ھېرىپ قالىدۇ ۋە ئاۋازىنىڭ دائىرىسى تارىيىپ كېتىدۇ. بۇ ئالامەتلەر ناخشىچى، ئوقۇتقۇچى قاتارلىق كەسپىي ئاۋاز ئىشلەتكۈچىلەر ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم.

قىسقىسى، ئاداشقان نېرۋىنىڭ بويۇن قىسمىدىكى بۇ نازۇك تارماق شاخلىرى ئاۋازىمىزنىڭ نورمال چىقىشى ۋە نەپەس يولىمىزنىڭ راۋان بولۇشىنىڭ كاپالىتى. شۇڭلاشقا، بويۇn ئوپېراتسىيەسى قىلىدىغان دوختۇرلار بۇ نېرۋىلارنىڭ ئاناتومىيەلىك يولى ۋە ئۆزگىرىشلىرىنى ئىنتايىن پۇختا ئىگىلەپ، ئوپېراتسىيە جەريانىدا ئۇلارنى ئېنىقلاپ قوغداشقا ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىشى كېرەك.