قانداق ئاڭلايمىز؟
كىشىلەر دۇنيانى ھەر خىل ئۇسۇللار بىلەن ھېس قىلالايدۇ، بۇنىڭ ئىچىدە ئاڭلاش سېزىمى مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ. ئاڭلاش سېزىمى ئاۋاز دولقۇنلىرىنى مېڭە چۈشىنەلەيدىغان سىگناللارغا ئايلاندۇرۇش جەريانىدۇر. بۇ مۇرەككەپ جەريان بىر قاتار ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىلارنىڭ ماسلىشىشى ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشىدۇ. تاشقى قۇلاقتىن باشلاپ، ئىچكى قۇلاق ۋە مېڭىگىچە بولغان بۇ يول، ئاۋازلارنى قوبۇل قىلىش، ئۇنى ئېلېكترون سىگناللىرىغا ئايلاندۇرۇش ۋە مېڭىدە بىر تەرەپ قىلىش باسقۇچلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
ئاڭلاش سېزىمى يالغۇز ئاۋازنى قوبۇل قىلىپلا قالماي، بەلكى ئۇنىڭ يۆنىلىشىنى، چاستوتىسىنى ۋە كۈچلۈكلۈكىنىمۇ پەرق ئېتەلەيدۇ. بۇ ئىقتىدارلار ئارقىلىق بىز مۇھىتىمىزدىكى ئاۋازلىق ئۇچۇرلارنى بىر تەرەپ قىلىپ، خەتەرنى سېزىش، سۆزلەش ۋە مۇزىكا ئاڭلاش قاتارلىق ئىشلارنى ئەمەلگە ئاشۇرىمىز. ئاڭلاش سېزىمى يولىنىڭ ھەر بىر قىسمىنىڭ ئۆزىگە خاس فۇنكسىيەسى بار بولۇپ، ئۇلارنىڭ بىرىكمە ھەرىكىتى بىزگە دۇنيانىڭ ئاۋازلىق مەنزىرىسىنى تولۇق ھېس قىلدۇرىدۇ. تۆۋەندە ئاڭلاش سېزىمى يولىدىكى ئاساسلىق قۇرۇلمىلار ۋە ئۇلارنىڭ فۇنكسىيەلىرى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلىدۇ.
ئاڭلاش سېزىمى ئۆتكۈزۈش يولى (Auditory Pathway – 听觉传到路)
بۇ ئاۋاز دولقۇنىنىڭ قۇلاقتىن كېلىپ، مېڭىدە ئاۋاز سېزىمىغا ئايلىنىش جەريانىنى، يەنى ئاڭلاش يولىنى ئاساس قىلىدۇ. بۇ يول بىر قاتار نېرۋا ۋە مېڭە قۇرۇلمىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، ھەر بىر قۇرۇلما ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىش ۋە يەتكۈزۈشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئاڭلاش سېزىمى يولى ئاۋاز دولقۇنلىرىنى ئېلېكترون سىگناللىرىغا ئايلاندۇرۇپ، ئۇنى مېڭىنىڭ ئاڭلاش مەركىزىگە يەتكۈزىدۇ.
ئاۋاز دولقۇنىنىڭ ئۆتۈش يوللىرى (Sound Wave Transmission Pathways – 声波传导途径)
بۇ ئاۋاز دولقۇنىنىڭ تاشقى مۇھىتتىن قۇلاققا كىرىپ، قۇلاق پەردىسىنى تەۋرىتىشىدىن باشلاپ، ئىچكى قۇلاققا يېتىپ بارغۇچە بولغان جەرياننى كۆرسىتىدۇ. ئاۋاز دولقۇنى تاشقى قۇلاق يولى ئارقىلىق قۇلاق پەردىسىگە يېتىپ كېلىدۇ ۋە قۇلاق پەردىسىنى تەۋرىتىدۇ. بۇ تەۋرىنىش ئوتتۇرا قۇلاقتىكى ئاڭلاش سۆڭەكچىلىرى ئارقىلىق ئىچكى قۇلاققا يەتكۈزۈلۈپ، سۇيۇقلۇق دولقۇنىغا ئايلىنىدۇ.
تۆۋەنكى دۆڭچە يادروسى (Inferior Colliculus Nucleus – 下丘核)
ئاڭلاش سېزىمى يولىدىكى ئوتتۇرا مېڭىدە جايلاشقان مۇھىم مەركەز بولۇپ، ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىش ۋە يۇقىرىغا يەتكۈزۈشتە رول ئوينايدۇ. بۇ يادرو ئاۋازنىڭ يۆنىلىشىنى ئېنىقلاش ۋە چاستوتا ئانالىزى قىلىشقا قاتنىشىدۇ.
سىرتقى تەرەپ دۆڭچە يولى (Lateral Lemniscus – 外侧丘系)
ئاڭلاش نېرۋا تالالىرىدىن تەشكىل تاپقان بولۇپ، تۆۋەنكى دۆڭچە يادروسىغا ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزىدۇ. بۇ يول ئاڭلاش سېزىمى يولىدىكى مۇھىم تۇتاشتۇرۇش رولىنى ئوينايدۇ.
قىيپاش چاسا تەنچە تالالىرى (Trapezoid Body Fibers – 斜方体纤维)
مېڭە غولىدا جايلاشقان بولۇپ، قۇلۇلە نېرۋا يادروسىدىن ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنى يۇقىرىغا يەتكۈزىدۇ. ئۇ ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنىڭ بىر تەرەپ قىلىنىشى ۋە ماسلىشىشىغا ياردەم بېرىدۇ.
چېكە توغرا بۈدرىسى (Transverse Temporal Gyrus – 颞横回)
مېڭە يىرىم شارلىرىنىڭ چېكە قىسمىدا جايلاشقان بولۇپ، ئاڭلاش سېزىمىنىڭ ئاساسلىق قوبۇل قىلىش مەركىزىدۇر. بۇ رايون ئاۋازنى تونۇش ۋە چۈشىنىشتە ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ.
ئاڭلاش چاشمىسى (Auditory Radiation – 听辐射)
ئىچكى تەرەپ تىزسىمان تەنچىدىن چېكە توغرا بۈدرىسىگە ئاڭلاش ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزىدىغان نېرۋا تالالىرى. بۇ چاشما ئاڭلاش سېزىمى يولىنىڭ ئاخىرقى قىسمىنى تەشكىل قىلىدۇ.
ئىچكى تەرەپ تىزسىمان تەنچە (Medial Geniculate Body – 内侧膝状体)
دۆڭچە مېڭىگە جايلاشقان بولۇپ، ئاڭلاش سېزىمى يولىدىكى ئاخىرقى بىكەت ھېسابلىنىدۇ. ئۇ ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىپ، ئاندىن ئاڭلاش چاشمىسى ئارقىلىق مېڭە پوستىغا يەتكۈزىدۇ.
قۇلۇلە نېرۋا ئارقا يادروسى (Dorsal Cochlear Nucleus – 蜗神经后核)
مېڭە غولىدا جايلاشقان بولۇپ، قۇلۇلىدىن كەلگەن ئاڭلاش ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىدىغان ئاساسلىق يادرو. ئۇ ئاۋازنىڭ چاستوتىسى ۋە كۈچلۈكلۈكىنى ئانالىز قىلىدۇ.
قۇلۇلە نېرۋا ئالدىنقى يادروسى (Ventral Cochlear Nucleus – 蜗神经前核)
قۇلۇلە نېرۋا ئارقا يادروسىغا يېقىن بولۇپ، ئۇمۇ قۇلۇلىدىن كەلگەن ئاڭلاش ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىدۇ. ئىككى يادرو ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنى بىرلىكتە ئانالىز قىلىپ يۇقىرىغا يەتكۈزىدۇ.
يۇقىرىقى زەيتۇن يادروسى (Superior Olivary Nucleus – 上橄榄核)
مېڭە غولىدا جايلاشقان بولۇپ، ئاۋازنىڭ يۆنىلىشىنى ئېنىقلاشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئۇ ئىككى قۇلاقتىن كەلگەن ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنى سېلىشتۇرۇپ، ئاۋاز مەنبەسىنىڭ يۆنىلىشىنى بېكىتىدۇ.
قۇلۇلە نېرۋا يىلتىزى (Cochlear Root – 蜗根)
قۇلۇلىدىن چىقىپ، مېڭە غولىغا كىرىدىغان نېرۋا تالالىرىنىڭ باشلىنىش نۇقتىسى. ئۇ ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنى قۇلۇلىدىن نېرۋا سىستېمىسىغا ئېلىپ كېلىدۇ.
قاپقاق پەردە (Tectorial Membrane – 盖膜)
قۇلۇلىنىڭ ئىچىدە جايلاشقان بولۇپ، تۈكچە ھۈجەيرىلەرنىڭ ئۈستىنى ياپىدۇ. سۇيۇقلۇق دولقۇنىنىڭ تەسىرىدە بۇ پەردە تەۋرىنىپ، تۈكچە ھۈجەيرىلەرنى غىدىقلايدۇ.
ئىچكى تۈكچە ھۈجەيرە (Inner Hair Cell – 内毛细管)
قۇلۇلىنىڭ ئىچىدىكى ئاڭلاشقا مەسئۇل ئاساسلىق ھۈجەيرىلەر. ئۇلار سۇيۇقلۇق دولقۇنىدىن كەلگەن مېخانىكىلىق سىگناللارنى ئېلېكترون سىگناللىرىغا ئايلاندۇرىدۇ.
سىرتقى تۈكچە ھۈجەيرە (Outer Hair Cell – 外毛细胞)
ئىچكى تۈكچە ھۈجەيرىلەرگە ياردەم بېرىدىغان ھۈجەيرىلەر. ئۇلار قۇلۇلىنىڭ ئاۋازنى كۈچەيتىش ۋە چاستوتا ئايرىش ئىقتىدارىنى يۇقىرى كۆتۈرىدۇ.
بۇرما ئاپپارات تونېلى (Tunnel of Corti – 螺旋器隧道)
قۇلۇلىنىڭ ئىچىدە جايلاشقان بىر بوشلۇق بولۇپ, كورتى ئاپپاراتىنىڭ مۇھىم بىر قىسمىدۇر. ئۇ ئىچكى ۋە سىرتقى تۈكچە ھۈجەيرىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ ۋە ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنىڭ مېخانىكىلىق بىر تەرەپ قىلىنىشىغا ياردەم بېرىدۇ.
نېگىز قەۋەت سۆڭەك بۇرما تاختىسى (Basilar Membrane – 基底层)
قۇلۇلىنىڭ ئىچىدە جايلاشقان بىر پەردە بولۇپ، ئاۋاز دولقۇنىنىڭ چاستوتىسىغا ئاساسەن ھەر خىل جايلىرى تەۋرىنىدۇ. بۇ تەۋرىنىش تۈكچە ھۈجەيرىلەرنى غىدىقلايدۇ ۋە ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنىڭ كودلىنىشىنى باشلايدۇ.
سۆڭەك بۇرما تاختىسى (Osseous Spiral Lamina – 骨螺旋板)
قۇلۇلىنىڭ ئىچىدىكى سۆڭەكلىك قۇرۇلما بولۇپ، نېگىز قەۋەت پەردىسىنى تۇتۇپ تۇرىدۇ. ئۇ قۇلۇلىنىڭ پۈتۈن قۇرۇلمىسىنى قوللاپ، ئۇنىڭ فۇنكسىيەسىنى ساقلايدۇ.
قۇلۇلە نېرۋا تۈگۈنى (Spiral Ganglion – 蜗神经节)
قۇلۇلىنىڭ ئىچىدە جايلاشقان نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ توپى بولۇپ، تۈكچە ھۈجەيرىلەردىن كەلگەن ئېلېكترون سىگناللىرىنى قوبۇل قىلىپ، ئاڭلاش نېرۋىسىغا يەتكۈزىدۇ.
دەھلىز پەلەمپىيى (Vestibular Scala – 前庭阶)
قۇلۇلىنىڭ ئۈستۈنكى قىسمىدىكى سۇيۇقلۇق بىلەن تولغان بوشلۇق بولۇپ، ئاۋاز دولقۇنىنىڭ بېسىمىنى قوبۇل قىلىدۇ. ئۇ ئاۋازنى ئىچكى قۇلاققا يەتكۈزۈشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
ناغرا پەلەمپىيى (Tympanic Scala – 鼓阶)
قۇلۇلىنىڭ ئاستىنقى قىسمىدىكى سۇيۇقلۇق بىلەن تولغان بوشلۇق بولۇپ، دەھلىز پەلەمپىيى بىلەن ئاۋاز دولقۇنىنىڭ تەسىرىنى بىرلىكتە ئۆتكۈزىدۇ.
قۇلۇلە دېرىزىسى (Cochlear Window – 蜗窗)
قۇلۇلىنىڭ ئىككى ئۇچىدىكى ئىككى كىچىك تۆشۈك بولۇپ، ئاۋاز دولقۇنىنىڭ ئىچكى قۇلاقتىكى سۇيۇقلۇقتا ھەرىكەتلىنىشىنى باشقۇرىدۇ. ئۇلار سۇيۇقلۇق بېسىمىنى تەڭشەيدۇ.
سىرتقى قۇلاق يولى (External Auditory Canal – 外耳道)
تاشقى قۇلاقتىن قۇلاق پەردىسىگىچە بولغان يول بولۇپ، ئاۋازنى يىغىپ قۇلاق پەردىسىگە يەتكۈزىدۇ. ئۇ قۇلاقنى تاشقى مۇھىتنىڭ تەسىرىدىن قوغدايدۇ.
ئاڭلاش سېزىمىنىڭ مۇرەككەپ مېخانىزمى ۋە ئەھمىيىتى
ئاڭلاش سېزىمى ئىنسانلارنىڭ مۇھىتى بىلەن ئالاقە قىلىشىدىكى ئەڭ مۇھىم ئۇسۇللارنىڭ بىرى. بۇ سېزىم ئارقىلىق بىز سۆزلەش، مۇزىكا ۋە باشقا ئاۋازلارنى ئاڭلاپ، دۇنيانى چۈشىنىمىز. ئاڭلاش سېزىمىنىڭ جەريانى تاشقى قۇلاقتىن باشلىنىپ، ئاۋاز دولقۇنىنى يىغىش ئارقىلىق قۇلاق يولى ئارقىلىق قۇلاق پەردىسىگە يەتكۈزۈلىدۇ. قۇلاق پەردىسىنىڭ تەۋرىنىشى ئوتتۇرا قۇلاقتىكى ئاڭلاش سۆڭەكچىلىرى (بولقا، سەندەل ، ئۈزەڭگە) گە يەتكۈزۈلىدۇ. بۇ سۆڭەكچىلەر تەۋرىنىشنى كۈچەيتىپ، ئىچكى قۇلاقتىكى قۇلۇلىگە يەتكۈزىدۇ. قۇلۇلىنىڭ ئىچىدە سۇيۇقلۇق بار بولۇپ، سۆڭەكچىلەرنىڭ تەسىرىدە بۇ سۇيۇقلۇق دولقۇنىنى پەيدا قىلىدۇ.
سۇيۇقلۇق دولقۇنى نېگىز قەۋەت پەردىسىنى تەۋرىتىپ، ئۇنىڭ ئۈستىدىكى تۈكچە ھۈجەيرىلەرنى غىدىقلايدۇ. بۇ تۈكچە ھۈجەيرىلەر مېخانىكىلىق تەۋرىنىشنى ئېلېكترون سىگناللىرىغا ئايلاندۇرىدۇ. بۇ سىگناللار قۇلۇلە نېرۋا تۈگۈنى ئارقىلىق ئاڭلاش نېرۋىسىغا يەتكۈزۈلىدۇ. ئاڭلاش نېرۋىسى ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنى مېڭە غولىدىكى قۇلۇلە نېرۋا يادروسى (ئالدىنقى ۋە ئارقا)، يۇقىرىقى زەيتۇن يادروسى ۋە تۆۋەنكى دۆڭچە يادروسى قاتارلىق مەركەزلەرگە يەتكۈزىدۇ. بۇ مەركەزلەر ئاۋازنىڭ چاستوتىسى، كۈچلۈكلۈكى ۋە يۆنىلىشى قاتارلىق ئالاھىدىلىكلەرنى بىر تەرەپ قىلىدۇ.
ئاۋاز ئۇچۇرلىرى ئاخىرىدا دۆڭچە مېڭىدىكى ئىچكى تەرەپ تىزسىمان تەنچەگە، ئۇ يەردىن ئاڭلاش چاشمىسى ئارقىلىق مېڭە پوستىدىكى چېكە توغرا بۈدرىسىگە يەتكۈزۈلىدۇ. بۇ رايون ئاڭلاش سېزىمىنىڭ ئاساسلىق قوبۇل قىلىش مەركىزى بولۇپ، ئاۋازنى تونۇش، چۈشىنىش ۋە ئۇنىڭغا ئىنكاس قايتۇرۇشقا مەسئۇل بولىدۇ. مېڭە بۇ ئۇچۇرلارنى باشقا سېزىم ئۇچۇرلىرى بىلەن بىرلەشتۈرۈپ، بىزگە مۇھىتىمىز ھەققىدە تولۇق چۈشەنچە بېرىدۇ.
ئاڭلاش سېزىمى يالغۇز ئاۋازنى قوبۇل قىلىش بىلەنلا چەكلەنمەيدۇ. ئۇ يەنە مۇھىتىمىزدىكى ئاۋازلىق سىگناللارنى بىر تەرەپ قىلىپ، ئۇلارنىڭ مەنبەسىنى ئېنىقلاش، تەھدىتلەرنى سېزىش ۋە ئالاقە قىلىشقا ياردەم بېرىدۇ. مەسىلەن، سۆزلەش ئارقىلىق ئۇچۇر ئالماشتۇرۇش، مۇزىكا ئاڭلاپ ھۇزۇرلىنىش ۋە تەبىئەتتىكى ئاۋازلارنى ئاڭلاش ئارقىلىق دۇنيا بىلەن ئۆز-ئارا تەسىر كۆرسىتىش قاتارلىقلار ئاڭلاش سېزىمىنىڭ نەتىجىسىدۇر. شۇڭا، ئاڭلاش سېزىمىنىڭ نورمال فۇنكسىيەسىنى ساقلاش ئىنسانلارنىڭ ساغلاملىقى ۋە تۇرمۇش سۈپىتى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم.
