برودمان رايونلىرى: چوڭ مېڭە پوستىقى فۇنكسىيە خەرىتىسى كۆرۈنۈشى

برودمان رايونلىرى: چوڭ مېڭە پوستىقىنىڭ فۇنكسىيە خەرىتىسى

چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى ئىنسانلارنىڭ تەپەككۇرى، تىلى، سېزىمى ۋە ھەرىكىتىنى باشقۇرىدىغان ئالىي نېرۋا مەركىزىدۇر. 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا، گېرمانىيەلىك نېرۋا ئالىمى كوربىنىيان برودمان (Korbinian Brodmann) مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ ئوخشىمىغان رايونلىرىدىكى ھۈجەيرىلەرنىڭ تۈزۈلۈشى ۋە قاتلاملىشىشى (cytoarchitecture) دىكى پەرقلەرنى تەتقىق قىلىش ئارقىلىق، ئۇنى 52 فۇنكسىيەلىك رايونغا ئايرىپ چىققان. بۇ خەرىتە «برودمان رايونلىرى» دەپ ئاتالغان بولۇپ، ھازىرغىچە نېرۋا ئىلمى ۋە كلىنىكىلىق ئەمەلىيەتتە مېڭە فۇنكسىيەسىنى چۈشىنىش ۋە ئورۇننى بېكىتىشتىكى مۇھىم ئاساس بولۇپ كەلمەكتە.

بۇ ماقالىدە، بىز برودمان رايونلىرىنىڭ سىرتقى ۋە ئىچكى تەرەپ يۈزىدىكى تەقسىملىنىشىنى رەسىمگە بىرلەشتۈرۈپ تەپسىلىي تونۇشتۇرىمىز. ھەر بىر رايوننىڭ سانلىق بەلگىسى، ئاساسلىق فۇنكسىيەسى ۋە ئورنىنى چۈشەندۈرۈش ئارقىلىق، ئوقۇرمەنلەرگە چوڭ مېڭىنىڭ بۇ مۇرەككەپ ئەمما تەرتىپلىك «فۇنكسىيە خەرىتىسى» نى ئايدىڭلاشتۇرۇپ بېرىشنى مەقسەت قىلىمىز. بۇ رايونلارنى چۈشىنىش ئارقىلىق، بىز ئىنسانلارنىڭ بىلىش پائالىيەتلىرىنىڭ نېرۋىلىق ئاساسىنى تېخىمۇ چوڭقۇر چۈشىنەلەيمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

ئاساسلىق قۇرۇلما تونۇشتۇرۇشى

1. چوڭ مېڭە پوستلاق ھۈجەيرە قۇرۇلمىسى رايونلارغا بۆلۈنۈشى سىرتقى تەرەپ يۈزى (Cytoarchitectonic map of the cerebral cortex, lateral view; 大脑皮质细胞构筑分区外侧面)

بۇ رەسىم چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ سىرتقى تەرىپىدىن كۆرۈنگەن برودمان رايونلىرىنىڭ تەقسىملىنىشىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. بۇ يۈزدە ئاساسلىقى تىل ئىقتىدارى (بروكا ۋە ۋېرنىك رايونلىرى)، ھەرىكەتنى پىلانلاش ۋە ئىجرا قىلىش (ھەرىكەت پوستلاق قەۋىتى)، بەدەن سېزىمى، كۆرۈش ۋە ئاڭلاش ئۇچۇرلىرىنى بىرىكتۈرۈش قاتارلىق يۇقىرى دەرىجىلىك بىلىش فۇنكسىيەلىرىگە مەسئۇل رايونلار جايلاشقان. بۇ كۆرۈنۈش مېڭىنىڭ تاشقى دۇنيا بىلەن ئۆزئارا تەسىر كۆرسىتىشتىكى يادرولۇق فۇنكسىيەلىرىنى چۈشىنىشتە ئىنتايىن مۇھىم.

2. چوڭ مېڭە پوستلاق ھۈجەيرە قۇرۇلمىسى رايونلارغا بۆلۈنۈشى ئىچكى تەرەپ يۈزى (Cytoarchitectonic map of the cerebral cortex, medial view; 大脑皮质细胞构筑分区内侧面)

بۇ رەسىم چوڭ مېڭە يېرىم شارىنى ئوتتۇرىدىن بۆلگەندە كۆرۈنىدىغان ئىچكى يۈزىدىكى برودمان رايونلىرىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ يۈزدە ئاساسلىقى ھېسسىياتنى تەڭشەش، ئەستە تۇتۇشنى شەكىللەندۈرۈش (لىمفا سىستېمىسىغا مۇناسىۋەتلىك رايونلار)، قارار چىقىرىش، شۇنداقلا پۇت ۋە تۆۋەنكى ئەزالارنىڭ ھەرىكەت ۋە سېزىمىنى كونترول قىلىدىغان رايونلار بار. ئۇ ئىنساننىڭ ئىچكى ھالىتى ۋە ئىجتىمائىي ھەرىكەتلىرىنى باشقۇرۇشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.

ھەر بىر رايوننىڭ تەپسىلىي چۈشەندۈرۈلۈشى (برودمان رايونلىرى)

• 1، 2، 3-رايونلار (Primary Somatosensory Cortex, 初级体感皮层)
  بۇ رايونلار چوققا ياپرىقىغا جايلاشقان بولۇپ، بەدەننىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن كەلگەن تېگىشىش، بېسىم، ئاغرىق ۋە تېمپېراتۇرا سېزىملىرىنى قوبۇل قىلىدىغان دەسلەپكى مەركەز. ئۇ بەدەن سېزىم خەرىتىسى (homunculus) بويىچە تەشكىللەنگەن.
• 4-رايون (Primary Motor Cortex, 初级运动皮层)
  پىشانە ياپرىقىدىكى مەركىزىي ئالدى بۈدرىسىگە جايلاشقان بولۇپ، ئاڭلىق ۋە ئىنچىكە ھەرىكەتلەرنى بىۋاسىتە كونترول قىلىدۇ. بۇ رايوننىڭ زەخىملىنىشى بەدەننىڭ قارشى تەرىپىدە پالەچلىكنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• 5-رايون (Somatosensory Association Cortex, 体感联络皮层)
  دەسلەپكى سېزىم رايونىنىڭ كەينىگە جايلاشقان بولۇپ، سېزىم ئۇچۇرلىرىنى بىرىكتۈرۈپ، جىسىملارنىڭ شەكلى، چوڭ-كىچىكلىكى ۋە تۈزۈلۈشىنى قول بىلەن تېگىش ئارقىلىق پەرقلەندۈرۈشكە ياردەم بېرىدۇ.
• 6-رايون (Premotor Cortex and Supplementary Motor Area, 前运动皮层与辅助运动区)
  دەسلەپكى ھەرىكەت رايونىنىڭ ئالدىدا بولۇپ، مۇرەككەپ ھەرىكەتلەرنى پىلانلاش، تەرتىپكە سېلىش ۋە ھەرىكەتكە تەييارلىق قىلىشقا مەسئۇل.
• 7-رايون (Visuo-Motor Coordination Area, 视觉-运动协调区)
  چوققا ياپرىقىنىڭ ئۈستۈنكى قىسمىدا بولۇپ، كۆرۈش ۋە بەدەن سېزىمى ئۇچۇرلىرىنى بىرىكتۈرۈپ، جىسىملارنىڭ بوشلۇقتىكى ئورنىنى بېكىتىش ۋە قول-كۆز ماسلىشىشىنى ئىشقا ئاشۇرىدۇ.
• 8-رايون (Frontal Eye Fields, 额叶眼动区)
  پىشانە ياپرىقىدا بولۇپ، كۆزنىڭ ئاڭلىق ھالدا نىشانغا قاراپ ھەرىكەتلىنىشىنى كونترول قىلىدۇ.
• 9، 10، 11، 12-رايونلار (Prefrontal Cortex, 前额叶皮层)
  پىشانە ياپرىقىنىڭ ئەڭ ئالدىنقى قىسمى بولۇپ، پىلانلاش، قارار چىقىرىش، مەسىلە ھەل قىلىش، خىزمەت ئەستە تۇتۇشى ۋە ئىجتىمائىي ھەرىكەت قاتارلىق ئەڭ ئالىي بىلىش فۇنكسىيەلىرىگە مەسئۇل.
• 17-رايون (Primary Visual Cortex, V1, 初级视觉皮层)
  گەجگە ياپرىقىنىڭ ئەڭ كەينى قىسمىغا، ئوشۇقسىمان ئېرىقچە ئەتراپىغا جايلاشقان. ئۇ كۆزدىن كەلگەن دەسلەپكى كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى (يورۇقلۇق، سىزىق، يۆنىلىش) بىر تەرەپ قىلىدۇ.
• 18، 19-رايونلار (Secondary Visual Cortex, V2-V5, 次级视觉皮层)
  دەسلەپكى كۆرۈش رايونىنى ئوراپ تۇرىدۇ. ئۇلار رەڭ، ھەرىكەت ۋە شەكىل قاتارلىق تېخىمۇ مۇرەككەپ كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىدۇ.
• 20، 21-رايونلار (Inferior Temporal Gyrus, 颞下回)
  چىكە ياپرىقىنىڭ تۆۋەنكى قىسمىدا بولۇپ، جىسىملارنى كۆرۈش ئارقىلىق تونۇش ۋە يۇقىرى دەرىجىلىك كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىش بىلەن مۇناسىۋەتلىك.
• 22-رايون (Superior Temporal Gyrus / Wernicke’s Area, 颞上回/韦尼克区)
  چىكە ياپرىقىنىڭ ئۈستىدە بولۇپ، ئۇنىڭ كەينى قىسمى ۋېرنىك رايونىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ ۋە ئاڭلىغان سۆزلەرنى چۈشىنىش، يەنى تىل چۈشىنىش فۇنكسىيەسىگە مەسئۇل.
• 23، 24، 31، 32، 33-رايونلار (Cingulate Cortex, 扣带皮层)
  ئىچكى يۈزىدىكى ئېزما بۈدرىسىگە جايلاشقان بولۇپ، لىمفا سىستېمىسىنىڭ بىر قىسمى سۈپىتىدە ھېسسىيات، ئاغرىق، ئۆگىنىش ۋە ئەستە تۇتۇش قاتارلىق جەريانلارغا قاتنىشىدۇ.
• 25-رايون (Subgenual Cortex, 膝下皮层)
  بۇ رايون كەيپىياتنى تەڭشەش بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، ئۇنىڭ نورمالسىزلىقى روھىي چۈشكۈنلۈك كېسىلى بىلەن مۇناسىۋەتلىك دەپ قارىلىدۇ.
• 28، 34-رايونلار (Entorhinal Cortex, 内嗅皮层)
  چىكە ياپرىقىنىڭ ئىچكى قىسمىدا بولۇپ، ئەستە تۇتۇش ۋە بوشلۇقتا يول تېپىشتا ھالقىلىق رول ئوينايدىغان سەقەنقۇر (hippocampus) بىلەن پوستلاق قەۋىتى ئوتتۇرىسىدىكى ئۇچۇر ئۆتكىلى ھېسابلىنىدۇ.
• 37-رايون (Fusiform Gyrus, 梭状回)
  چىكە ۋە گەجگە ياپراقلىرىنىڭ ئارىلىقىغا جايلاشقان بولۇپ، يۈز، جىسىم ۋە سۆزلەرنى تونۇشتا ئالاھىدە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• 38-رايون (Temporal Pole, 颞极)
  چىكە ياپرىقىنىڭ ئەڭ ئۇچى قىسمى بولۇپ، ئىجتىمائىي ۋە ھېسسىياتلىق ئۇچۇرلارنى بىر تەرەپ قىلىش، شۇنداقلا شەخسىي ئەسلىمىلەرنى ئەسلەش بىلەن مۇناسىۋەتلىك.
• 39-رايون (Angular Gyrus, 角回)
  چوققا ياپرىقىدا بولۇپ، تىل، سان ۋە بوشلۇق بىلىش قاتارلىق كۆپ خىل ئۇچۇرلارنى بىرىكتۈرۈشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ، بولۇپمۇ ئوقۇش ۋە يېزىش ئىقتىدارى ئۈچۈن زۆرۈر.
• 40-رايون (Supramarginal Gyrus, 缘上回)
  39-رايوننىڭ يېنىدا بولۇپ، باشقىلارنىڭ ھەرىكىتىنى تەقلىد قىلىش ۋە تىلنىڭ فونولوگىيەلىك (تاۋۇش) ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىشقا قاتنىشىدۇ.
• 41، 42-رايونلار (Primary Auditory Cortex, 初级听觉皮层)
  چىكە ياپرىقىنىڭ ئۈستىگە جايلاشقان بولۇپ، قۇلاقتىن كەلگەن ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنى (تون، ئاۋاز كۈچى، رېتىم) دەسلەپكى قەدەمدە بىر تەرەپ قىلىدۇ.
• 43-رايون (Primary Gustatory Cortex, 初级味觉皮层)
  بۇ رايون تەم سەزگۈسىنى بىر تەرەپ قىلىدىغان ئاساسلىق مەركەز.
• 44، 45-رايونلار (Broca’s Area, 布罗卡区)
  پىشانە ياپرىقىغا جايلاشقان بولۇپ، سۆزلەش ھەرىكىتىنى شەكىللەندۈرۈش ۋە گرامماتىكىلىق قۇرۇلمىنى بىر تەرەپ قىلىشقا مەسئۇل. ئۇنىڭ زەخىملىنىشى ھەرىكەتلىك گەپتە تۇتۇلۇشنى (motor aphasia) كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• 46-رايون (Dorsolateral Prefrontal Cortex, 背外侧前额叶皮层)
  پىشانە ئالدى پوستلاق قەۋىتىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، خىزمەت ئەستە تۇتۇشى ۋە ئىجرائىيە فۇنكسىيەسى قاتارلىق يۇقىرى دەرىجىلىك بىلىش پائالىيەتلىرىدە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• 47-رايون (Orbitofrontal Cortex, 眶额皮层)
  پىشانە ياپرىقىنىڭ كۆز ئالمىسى ئۈستىدىكى قىسمى بولۇپ، ھېسسىيات ۋە مۇكاپاتلاش مېخانىزمىغا قاتنىشىپ، قارار چىقىرىش جەريانىغا تەسىر كۆرسىتىدۇ.

برودمان رايونلىرى خەرىتىسى بىر ئەسىردىن ئارتۇق ۋاقىتتىن بۇيان مېڭە ئىلمىدىكى ئۇل تاش بولۇپ كەلدى. گەرچە زامانىۋى نېرۋا تەسۋىر تېخنىكىلىرى (مەسىلەن، fMRI) مېڭە فۇنكسىيەلىرىنىڭ برودمان تەسۋىرلىگەندىنمۇ كۆپ مۇرەككەپ تور سىستېمىسى ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بەرگەن بولسىمۇ، بۇ خەرىتە يەنىلا مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ فۇنكسىيەلىك تەشكىللىنىشىنى چۈشىنىشتىكى قىممەتلىك رامكا ھېسابلىنىدۇ. ئۇ ھۈجەيرە قۇرۇلمىسى بىلەن مېڭە فۇنكسىيەسى ئوتتۇرىسىدا كۈچلۈك باغلىنىش بارلىقىنى ئىسپاتلايدۇ.

مېڭىنىڭ سىرتقى يۈزى ئاساسلىقى تاشقى مۇھىت بىلەن بولغان ئالاقىگە مەسئۇل بولسا، ئىچكى يۈزى ئىچكى ھالەت ۋە ھېسسىياتنى باشقۇرۇشقا تېخىمۇ بەك مەركەزلەشكەن. بۇ ئىككى يۈزدىكى فۇنكسىيەلىك رايونلار ئۆزئارا ھەمكارلىشىپ، ئىنساننىڭ مۇرەككەپ ھەرىكەتلىرىنى مۇكەممەل ئىشقا ئاشۇرىدۇ. كلىنىكىدا، دوختۇرلار مېڭە قان تومۇر كېسەللىكلىرى، مېڭە ئۆسمىسى ياكى مېڭە زەخىملىنىشىگە گىرىپتار بولغان بىمارلارنىڭ كېسەللىك ئالامەتلىرىگە ئاساسەن، زەخىملەنگەن برودمان رايونىنى مۆلچەرلەپ، دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاش پىلانى تۈزۈشكە ياردەم بېرەلەيدۇ.

قىسقىچە قىلىپ ئېيتقاندا، برودمان رايونلىرى بىزگە تۆۋەندىكىدەك مۇھىم چۈشەنچىلەرنى بېرىدۇ:

• فۇنكسىيەنىڭ مەخسۇسلىشىشى: مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىكى ئوخشىمىغان رايونلار ئوخشىمىغان مەخسۇس فۇنكسىيەلەرنى ئۈستىگە ئالىدۇ (مەسىلەن، 17-رايون كۆرۈشكە، 4-رايون ھەرىكەتكە).
• قۇرۇلما-فۇنكسىيە مۇناسىۋىتى: ھۈجەيرىلەرنىڭ تۈزۈلۈشى ۋە ئورۇنلىشىشى شۇ رايوننىڭ فۇنكسىيەسىنى بەلگىلەيدۇ.
• تور سىستېمىسى: ھېچقانداق بىر فۇنكسىيە يالغۇز بىر رايون تەرىپىدىن تامامланمايدۇ، بەلكى كۆپلىگەن رايونلارنىڭ ئۆزئارا ھەمكارلىشىشىدىن تەشكىل تاپقان نېرۋا تورى ئارقىلىق ئىشقا ئاشىدۇ.
• كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى: بۇ خەرىتە نېرۋا سىستېمىسى كېسەللىكلىرىنىڭ ئورنىنى بېكىتىش ۋە كېسەللىك ئالامەتلىرىنى چۈشەندۈرۈشتە مۇھىم قورال ھېسابلىنىدۇ.

ئاخىرىدا شۇنى تەكىتلەشكە ئەرزىيدۇكى، برودمان خەرىتىسى بىر مۇكەممەل، ئۆزگەرمەس قانۇنىيەت ئەمەس، بەلكى بىر مودېل. ھەر بىر ئىنساننىڭ مېڭىسىدە ئاز-تولا پەرقلەر مەۋجۇت، ئەمما بۇ خەرىتە بىزگە ئىنسان مېڭىسىنىڭ ئورتاق فۇنكسىيەلىك قۇرۇلمىسىنى چۈشىنىش ئۈچۈن پۇختا ئاساس سېلىپ بەرگەن.