بۇرۇن بوشلۇقى سۆڭىكى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

بۇرۇن ئىنساننىڭ نەپەسلىنىش سىستېمىسىنىڭ باشلىنىش نۇقتىسى ۋە بىرىنچى مۇداپىئە لىنىيەسىدۇر. بىز سىرتقى دۇنيادىن نەپەس ئالغاندا، ھاۋا ئاۋۋال بۇرۇن بوشلۇقىدىن ئۆتىدۇ. بۇ جاي پەقەتلا ھاۋا ئۆتىدىغان ئاددىي بىر يول بولۇپلا قالماي، بەلكى كىرگەن ھاۋانى تازىلاش، نەملەش ۋە ئىسسىتىشتەك ئىنتايىن مۇھىم ۋەزىپىلەرنى ئۆتەيدىغان مۇرەككەپ بىر «ھاۋا تەڭشىگۈچ» دۇر. بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ ئىچكى قۇرۇلمىسى، بولۇپمۇ ئۇنىڭ سىرتقى تېمى، بۇ ئىقتىدارلارنى ئىشقا ئاشۇرۇشتىكى ھالقىلىق ئورۇن ھېسابلىنىدۇ.

بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ سىرتقى تېمى تەكشى بىر يۈز ئەمەس، بەلكى ئۆزئارا پاراللېل ھالدا تىزىلغان ئۈچ قاتلاملىق سۆڭەك تەخسىسى، يەنى بۇرۇن قالقانلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئاستىدىكى بۇرۇن يوللىرىدىن تەركىب تاپقان. بۇ ئۆزگىچە قۇرۇلما ھاۋا بىلەن تماس قىلىدىغان يۈزنى زور دەرىجىدە كېڭەيتىپ، ھاۋانىڭ تېخىمۇ ئۈنۈملۈك پىششىقلىنىشىغا ئىمكانىيەت يارىتىدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا، بۇرۇن ئەتراپىدىكى كاۋاكلار (sinus) ۋە كۆز ياش يوللىرىنىڭ ھەممىسى مۇشۇ سىرتقى تامدىكى ئېغىزلار ئارقىلىق بۇرۇن بوشلۇقىغا ئېچىلىدۇ. شۇڭلاشقا، بۇ رايوننىڭ ئاناتومىيىسىنى چۈشىنىش، بۇرۇن ۋە بۇرۇن ئەتراپى كاۋاك كېسەللىكلىرىنى داۋالاشتا ئىنتايىن مۇھىم.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەىلمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

بۇرۇن بوشلۇقى سىرتقى تېمىنىڭ ئاساسلىق قۇرۇلمىلىرى

سۆڭەكلىك بۇرۇن بوشلۇقى سىرتقى تېمى
(Bony lateral wall of the nasal cavity ، 骨性鼻腔外侧壁)

سۆڭەكلىك بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ سىرتقى تېمى بىر قانچە سۆڭەكنىڭ (ئۈستۈنكى ئېڭەك، غەلۋىر، ياش، تاڭلاي، كېپىنەك سۆڭەكلىرى ۋە تۆۋەنكى بۇرۇن قالقىنى) بىرىكىشىدىن ھاسىل بولغان مۇرەككەپ سۆڭەك يۈزىدۇر. ئۇنىڭ يۈزىدە يۇقىرى، ئوتتۇرا ۋە تۆۋەن بۇرۇن قالقانلىرى دەپ ئاتىلىدىغان ئۈچ سۆڭەك ئۆسۈكى بار بولۇپ، بۇ قالقانلار بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ ئىچكى يۈزىنى كېڭەيتىدۇ. ھەر بىر قالقاننىڭ ئاستىدا بۇرۇن يوللىرى جايلاشقان بولۇپ، بۇ يوللار بۇرۇن ئەتراپى كاۋاكلىرى ۋە ياش يوللىرىنىڭ تەبىئىي ئېقىش ئېغىزى ھېسابلىنىدۇ. بۇ قۇرۇلما نەپەس ئېلىش، پۇراش ۋە ئاۋازنىڭ رېزونانسى ئۈچۈن ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.

بۇرۇن قالقىنى ۋە بۇرۇن يوللىرى

• پىشانە كاۋىكى (Frontal sinus ، 额窦)
  پىشانە سۆڭىكىنىڭ ئىچىگە جايلاشقان ھاۋا بوشلۇقى. ئۇ بۇرۇن-پىشانە نەيچىسى ئارقىلىق بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ ئوتتۇرا يولىغا ئېچىلىدۇ.
• بۇرۇن يۇقۇرى قالقىنى (Superior nasal concha ، 上鼻甲)
  غەلۋىر سۆڭىكىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، بۇرۇن بوشلۇقى سىرتقى تېمىنىڭ ئەڭ ئۈستىدىكى ئەڭ كىچىك قالقان. ئۇنىڭ ئاستىدىكى بۇرۇن يولىغا ئارقا غەلۋىر كاۋىكى ئېچىلىدۇ.
• بۇرۇن سۆڭىكى (Nasal bone ، 鼻骨)
  بۇرۇننىڭ دۈمبىسىنى ھاسىل قىلىدىغان بىر جۈپ كىچىك سۆڭەك. ئۇ بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ ئالدى-ئۈستى قىسمىنى شەكىللەندۈرىدۇ.
• بۇرۇن ئوتتۇراق قالقىنى (Middle nasal concha ، 中鼻甲)
  بۇمۇ غەلۋىر سۆڭىكىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، يۇقىرىقى قالقاننىڭ ئاستىغا جايلاشقان. ئۇنىڭ ئاستىدىكى ئوتتۇرا يول كۆپ قىسىم بۇرۇن ئەتراپى كاۋاكلىرىنىڭ ئېقىش ئېغىزى بولغاچقا، كلىنىكىدا ئىنتايىن مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ.
• بۇرۇن تۆۋەن قالقىنى (Inferior nasal concha ، 下鼻甲)
  بۇرۇن بوشلۇقىدىكى ئۈچ قالقاننىڭ ئىچىدىكى ئەڭ چوڭى بولۇپ، مۇستەقىل بىر سۆڭەك ھېسابلىنىدۇ. ئۇ كىرگەن ھاۋانى ئىسسىتىش ۋە نەملەشتە ئاساسلىق رول ئوينايدۇ.
• ئۇدۇل چىش نەيچىسى (Incisive canal ، 切牙管)
  قاتتىق تاڭلاينىڭ ئالدى قىسمىدىن ئۆتىدىغان نەيچە بولۇپ، بۇرۇن بوشلۇقى بىلەن ئېغىز بوشلۇقىنى تۇتاشتۇرىدۇ. ئۇنىڭدىن بەزى نېرۋا ۋە قان تومۇرلار ئۆتىدۇ.
• بۇرۇن تۆۋەنكى يولى (Inferior nasal meatus ، 下鼻道)
  تۆۋەنكى بۇرۇن قالقىنىنىڭ ئاستىدىكى بوشلۇق. كۆز ياشلىرىنى بۇرۇن بوشلۇقىغا ئېقىتىپ چىقىرىدىغان بۇرۇن-ياش نەيچىسى مۇشۇ يولغا ئېچىلىدۇ.
• قانات سۆڭىكى ئىچكى تاختىسى (Medial pterygoid plate ، 翼突内侧板)
  كېپىنەك سۆڭىكىنىڭ قانات ئۆسۈكىنىڭ ئىچكى قىسمى بولۇپ، بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ ئارقا-يان تېمىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• قانات سۆڭىكى سىرتقى تاختىسى (Lateral pterygoid plate ، 翼突外侧板)
  بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ سەل سىرتىغا جايلاشقان بولۇپ، چايناش مۇسكۇللىرىنىڭ بىرىكىش نۇقتىسى ھېسابلىنىدۇ.
• بۇرۇن ئوتتۇرا يولى (Middle nasal meatus ، 中鼻道)
  ئوتتۇرا بۇرۇن قالقىنىنىڭ ئاستىدىكى بوشلۇق. پىشانە كاۋىكى، ئۈستۈنكى ئېڭەك كاۋىكى ھەمدە ئالدىنقى ۋە ئوتتۇرا غەلۋىر كاۋاكلىرىنىڭ ھەممىسى مۇشۇ يولغا ئېچىلىدۇ.
• كېپىنەك تاڭلاي تۆشۈكى (Sphenopalatine foramen ، 蝶腭孔)
  بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ ئارقا-يان تېمىدىكى تۆشۈك. بۇرۇن بوشلۇقىنى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان ئاساسلىق ئارتېرىيە ۋە نېرۋىلار بۇ تۆشۈك ئارقىلىق ئۆتىدۇ.
• بۇرۇن يۇقۇرى يولى (Superior nasal meatus ، 上鼻道)
  يۇقىرىقى بۇرۇن قالقىنىنىڭ ئاستىدىكى بوشلۇق. ئارقا غەلۋىر كاۋاكلىرى مۇشۇ يولغا ئېچىلىدۇ.
• مېڭە ئاستى بەز ئويمىنى (Hypophyseal fossa ، 垂体窝)
  كېپىنەك سۆڭىكىنىڭ ئۈستىدىكى بۇ ئويمانلىققا مېڭە ئاستى بېزى جايلاشقان بولۇپ، ئۇ بۇرۇن بوشلۇقىغا يېقىن قوشنا ھېسابلىنىدۇ.
• كېپىنەك كاۋىكى (Sphenoidal sinus ، 蝶窦)
  كېپىنەك سۆڭىكىنىڭ ئىچىدىكى ھاۋا بوشلۇقى. ئۇ بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ ئەڭ ئارقا-ئۈستى قىسمىغا، يۇقىرىقى بۇرۇن يولىنىڭ ئۈستىگە ئېچىلىدۇ.

بىر قىسىم بۇرۇن قالقىنىنى كېسىۋەتكەندىن كېيىنكى بۇرۇن كاۋىكى بىلەن بۇرۇن ياش نەيچە ئېغىزلىرىنىڭ كۆرسىتىلىشى
(Schematic diagram of the openings of the paranasal sinuses and nasolacrimal duct after partial resection of the nasal conchae,
切除部分鼻甲后鼻旁窦及鼻泪管开口示意图)

• غەلۋىر كاۋىكى (Ethmoidal cells ، 筛窦)
  غەلۋىر سۆڭىكى ئىچىدىكى نۇرغۇنلىغان كىچىك ھاۋا كاتەكچىلىرىدىن تەركىب تاپقان. ئۇلار ئورنىغا ئاساسەن ئالدى، ئوتتۇرا ۋە ئارقا گۇرۇپپىلارغا بۆلۈنىدۇ.
• ئىلمەك ئۆسۈك (Uncinate process ، 钩突)
  غەلۋىر سۆڭىكىدىن چىققان ئىلمەك شەكىللىك نېپىز سۆڭەك ئۆسۈكى. ئۇ بۇرۇن ئوتتۇرا يولىدىكى كاۋاك ئېغىزلىرىنىڭ ئورنىنى بەلгіلەشتىكى مۇھىم ئاناتومىيىلىك بەلگە.
• غەلۋىر پۈۋەكچىسى (Ethmoidal bulla ، 筛泡)
  ئوتتۇرا غەلۋىر كاتەكچىلىرى ھاسىل قىلغان ئەڭ چوڭ دۆڭچە. ئۇ ئىلمەك ئۆسۈكنىڭ ئارقىسىغا جايلاشقان.
• تاڭلاي سۆڭىكى (Palatine bone ، 腭骨)
  ئۇنىڭ تىك تاختىسى (垂直板) بۇرۇن بوشلۇقى سىرتقى تېمىنىڭ ئارقا قىسمىنى، گورىزونتال تاختىسى بولسا بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ ئاستىنقى تېمى (قاتتىق تاڭلاي) نىڭ ئارقا قىسمىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• غەلۋىر كاۋىكى ئالدى كاتەك ئاغزى (Opening of the anterior ethmoidal cells, 筛窦前小房开口)
  ئالدىنقى غەلۋىر كاتەكچىلىرىنىڭ بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ ئوتتۇرا يولىغا ئېچىلىدىغان дренаж ئېغىزى.
• غەلۋىر كاۋىكى ئوتتۇرا كاتەكچە ئاغزى (Opening of the middle ethmoidal cells, 筛窦中小房开口)
  ئوتتۇرا غەلۋىر كاتەكچىلىرىنىڭ غەلۋىر پۈۋەكچىسىگە جايلاشقان بولۇپ، بۇرۇن ئوتتۇرا يولىغا ئېچىلىدىغان ئېغىزى.
• غەلۋىر كاۋىكى ئارقا كاتەكچە ئاغزى (Opening of the posterior ethmoidal cells, 筛窦后小房开口)
  ئارقا غەلۋىر كاتەكچىلىرىنىڭ بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ يۇقىرىقى يولىغا ئېچىلىدىغان ئېقىش ئېغىزى.
• تاڭلاي سۆڭەك تىك تاختىسى (Perpendicular plate of the palatine bone, 腭骨垂直板)
  تاڭلاي سۆڭىكىنىڭ L شەكىللىك قۇرۇلمىسىدىكى تىك قىسمى بولۇپ، بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ يان تېمىنىڭ ئارقا قىسمىنى ھاسىل قىلىشقا قاتنىشىدۇ.
• تاڭلاي سۆڭەك گورىزونتال تاختىسى (Horizontal plate of the palatine bone, 腭骨水平板)
  تاڭلاي سۆڭىكىنىڭ ياتىقىن قىسمى بولۇپ، قاتتىق تاڭلاينىڭ (يەنى ئېغىز بوشلۇقىنىڭ ئۈستى ۋە بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ ئاستى) ئارقا قىسمىنى ھاسىل قىلىدۇ.

بۇرۇن بوشلۇقى سىرتقى تېمىنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

بۇرۇن بوشلۇقى سىرتقى تېمىنىڭ مۇرەككەپ قۇرۇلمىسى ئۇنى كۆپلىگەن كېسەللىكلەرنىڭ يۈز بېرىش ئورنىغا ئايلاندۇرغان. بولۇپمۇ بۇرۇن ئەتراپى كاۋاكلىرىنىڭ ئېقىش يوللىرىنىڭ توسۇلۇشى كلىنىكىدا كۆپ ئۇچرايدىغان مەسىلە.

بۇرۇن كاۋاك ياللۇغى (Sinusitis): زۇكام، زىيادە سېزىمچانلىق رىئاكسىيىسى ياكى باشقا سەۋەبلەردىن بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ شىللىق پەردىسى ئىششىغاندا، كاۋاكلارنىڭ بۇرۇن يوللىرىغا ئېچىلىدىغان تار ئېغىزلىرى ئاسانلا توسۇلۇپ قالىدۇ. بۇنىڭ بىلەن كاۋاك ئىچىدىكى سۇيۇقلۇق سىرتقا چىقالماي يىغىلىپ قېلىپ، باكتېرىيەلەرنىڭ كۆپىيىشىگە شارائىت يارىتىپ بېرىدۇ ۋە بۇرۇن كاۋاك ياللۇغىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. كلىنىكىلىق ئالامەتلىرى بۇرۇن پۈتۈش، يىرىڭلىق بۇرۇن سۇيۇقلۇقى ئېقىش، يۈز قىسمىدا ئاغرىق ۋە بېسىم سېزىمى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

ئوپېراتسىيەدىكى ئەھمىيىتى: سوزۇلما خاراكتېرلىك بۇرۇن كاۋاك ياللۇغىنى دورا بىلەن داۋالاش ئۈنۈم بەرمىگەندە، فۇنكسىيىلىك بۇرۇن ئىچكى ئەينىكى ئوپېراتسىيەسى (Functional Endoscopic Sinus Surgery, FESS) قوللىنىلىدۇ. بۇ ئوپېراتسىيەدە، دوختۇر بۇرۇن ئىچكى ئەينىكى ئارقىلىق بۇرۇن بوشلۇقىغا كىرىپ، ئوتتۇرا بۇرۇن يولىدىكى ئاناتومىيىلىك بەلگىلەر (مەسىلەن، ئوتتۇرا قالقان، ئىلمەك ئۆسۈك) گە ئاساسەن، توسۇلۇپ قالغان كاۋاك ئېغىزلىرىنى ئېچىپ، كاۋاكلارنىڭ تەبىئىي شاماللىتىش ۋە ئېقىش ئىقتىدارىنى ئەسلىگە كەلتۈرىدۇ. بۇ جەرياندا، بۇرۇن بوشلۇقى سىرتقى تېمىنىڭ ئاناتومىيىسىنى ئىنچىكە بىلىش، كۆز ئويمىنى ياكى باش سۆڭەك ئاساسىغا ئوخشاش مۇھىم قوشنا ئەزالارنى زەخىملەندۈرۈپ قويۇشتىن ساقلىنىشتا ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدۇ.

بۇنىڭدىن باشقا، بۇرۇن-ياش نەيچىسىنىڭ تۆۋەنكى بۇرۇن يولىغا ئېچىلىشى سەۋەبىدىن، بەزىدە قاتتىق يىغلىغاندا ياكى كۆزگە دورا تېمىتقاندا، بۇرۇندىن سۇيۇقلۇق ئېقىپ چىقىشى نورمال فىزىئولوگىيىلىك ھادىسە. ئەگەر بۇ نەيچە توسۇلۇپ قالسا، كۆز ياشلىرى توختىماي سىرتقا ئېقىپ، ياش خالتا ياللۇغىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.

خۇلاسىلاپ ئېيتقاندا، بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ سىرتقى تېمى نەپەس يولىمىزنىڭ ساغلاملىقى ئۈچۈن ھالقىلىق رول ئوينايدىغان كۆپ ئىقتىدارلىق، نازۇك بىر قۇرۇلمىدۇر. ئۇنىڭ ئاناتومىيىسىنى چۈشىنىش، بۇرۇن كېسەللىكلىرىنىڭ دىئاگنوزى ۋە داۋالىنىشى ئۈچۈن مۇستەھكەم ئاساس سالىدۇ.