چوڭ مېڭە يېرىم شارى ئىچكى تەرەپ يۈزى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ ئىچكى يۈزى: قۇرۇلمىسى ۋە فۇنكسىيەسىگە چوڭقۇر نەزەر

چوڭ مېڭە ئىنسانلارنىڭ ئەڭ مۇرەككەپ ۋە سىرلىق ئەزاسى بولۇپ، ئۇ ھېسسىيات، تەپەككۇر، ئەستە تۇتۇش ۋە بارلىق ھەرىكەتلىرىمىزنى كونترول قىلىدۇ. چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ سىرتقى يۈزى كۆپىنچە كىشىلەرگە تونۇشلۇق بولسىمۇ، ئۇنىڭ ئىچكى تەرەپ يۈزىدىكى قۇرۇلمىلارمۇ ئوخشاشلا مۇھىم فۇنكسىيەلەرنى ئۈستىگە ئالغان. بۇ يۈز مېڭىنىڭ سول ۋە ئوڭ يېرىم شارى ئۆزئارا ئالاقە قىلىدىغان، ھېسسىيات ۋە ئەستە تۇتۇشنى باشقۇرىدىغان لىمفا سىستېمىسىنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسىملىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

بۇ ماقالىدە، بىز چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ ئىچكى تەرەپ يۈزىنىڭ ئاناتومىيەلىك قۇرۇلمىسىنى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇپ ئۆتىمىز. ھەر بىر قۇرۇلمىنىڭ ئىسمى، ئورنى ۋە ئاساسلىق فۇنكسىيەسىنى رەسىمگە بىرلەشتۈرۈپ چۈشەندۈرۈش ئارقىلىق، ئوقۇرمەنلەرنىڭ بۇ مۇرەككەپ ساھە ھەققىدىكى چۈشەنچىسىنى چوڭقۇرلاشتۇرۇشنى مەقسەت قىلىمىز. قاداق تەن (corpus callosum) دىن تارتىپ لىمفا سىستېمىسىنىڭ يادرولۇق قۇرۇلمىلىرىغىچە، بۇ يۈزدە يوشۇرۇنغان سىرلارنى بىرلىكتە ئېچىپ باقايلى.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

ئاساسلىق قۇرۇلما تونۇشتۇرۇشى

1. چوڭ مېڭە يېرىم شارى ئىچكى تەرەپ يۈزى (Medial surface of the cerebral hemisphere, 大脑半球内侧面)

بۇ، چوڭ مېڭىنى ئوتتۇرىسىدىن ساگىتال تەكشىلىكتە بۆلگەندە كۆرۈنىدىغان ئىچكى تەرەپتىكى تەكشى يۈزىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ يۈزدە پىشانە ياپرىقى، چوققا ياپرىقى، گەجگە ياپرىقى ۋە چىكە ياپرىقىنىڭ ئىچكى قىسىملىرى ھەمدە لىمفا سىستېمىسىغا تەۋە مۇھىم قۇرۇلمىلار جايلاشقان. ئۇ ئىككى مېڭە يېرىم شارى ئوتتۇرىسىدىكى ئۇچۇر ئالماشتۇرۇش ۋە يۇقىرى دەرىجىلىك بىلىش پائالىيەتلىرىدە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. بۇ رايوننىڭ فۇنكسىيەلىك پۈتۈنلۈكى ھېسسىياتنى تەڭشەش، ئەستە ساقلاش ۋە ئاڭلىق ھەرىكەتنى كونترول قىلىش ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىمدۇر.

ھەر بىر قۇرۇلمىنىڭ تەپسىلىي چۈشەندۈرۈلۈشى

• قاداق تەن ئېرىقچىسى (Callosal sulcus, 胼胝体沟)
  بۇ ئېرىقچە قاداق تەننىڭ دەل ئۈستىدە بولۇپ، ئۇنى ئۈستىدىكى ئېزما بۈدرىسىدىن ئايرىپ تۇرىدۇ. ئۇ لىمفا سىستېمىسى بىلەن يېڭى پوستلاق قەۋىتى ئوتتۇرىسىدىكى ئاناتومىيەلىك چېگرانى بەلگىلەيدۇ.
• شىنا ئالدى ياپرىقى (Precuneus, 楔前叶)
  چوققا ياپرىقىنىڭ ئىچكى يۈزىگە جايلاشقان بولۇپ، ئۆزلۈك-ئاڭ، كۆرۈش-بوشلۇق تەسەۋۋۇرى ۋە ئەسلىمىلەرنى ئەسلەش قاتارلىق مۇرەككەپ بىلىش فۇنكسىيەلىرىگە قاتنىشىدۇ. ئۇ مېڭىدىكى ئەڭ ئاكتىپ مېتابولىزم رايونلىرىنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ.
• قاداق تەن قۇيرۇق قىسمى (Splenium of corpus callosum, 胼胝体压部)
  قاداق تەننىڭ ئەڭ كەينىدىكى، قېلىن قىسمى بولۇپ، ئاساسلىقى ئىككى مېڭە يېرىم شارىنىڭ گەجگە ياپرىقى (كۆرۈش مەركىزى) ئوتتۇرىسىدىكى ئۇچۇرلارنى يەتكۈزۈشكە مەسئۇل. ئۇ كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىش ۋە بىرىكتۈرۈشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• شىناسىمان ياپراق (Cuneus, 楔叶)
  گەجگە ياپرىقىنىڭ ئىچكى يۈزىدە، چوققا-گەجگە ئېرىقچىسى بىلەن ئوشۇقسىمان ئېرىقچە ئارىسىغا جايلاشقان شىنا شەكىللىك رايون. ئۇ ئاساسلىقى كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى دەسلەپكى قەدەمدە بىر تەرەپ قىلىشقا، بولۇپمۇ تۆۋەنكى كۆرۈش مەيدانىدىن كەلگەن ئۇچۇرلارنى قوبۇل قىلىشقا قاتنىشىدۇ.
• چوققا گەجگە ئېرىقچىسى (Parieto-occipital sulcus, 顶枕沟)
  بۇ چوڭقۇر ئېرىقچە چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ ئىچكى يۈزىدە چوققا ياپرىقى بىلەن گەجگە ياپرىقىنى ئايرىپ تۇرىدۇ. ئۇ مېڭە فۇنكسىيە رايونلىرىنى ئايرىشتىكى مۇھىم ئاناتومىيەلىك بەلگە ھېسابلىنىدۇ.
• ئوشۇقسىمان ئېرىقچە (Calcarine sulcus, 距状沟)
  گەجگە ياپرىقىنىڭ ئىچكى يۈزىگە جايلاشقان بولۇپ، دەسلەپكى كۆرۈش پوستلاق قەۋىتى (V1) ئۇنىڭ ئىككى تەرىپىگە تەقسىملەنگەن. بۇ رايوننىڭ بۇزۇلۇشى كۆرۈش مەيدانىدا نۇقسان پەيدا قىلىدۇ.
• تىلسىمان بۈدرە (Lingual gyrus, 舌回)
  گەجگە ياپرىقىنىڭ ئىچكى يۈزىدە، ئوشۇقسىمان ئېرىقچىنىڭ تۆۋەنكى قىسمىغا جايلاشقان. ئۇ كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىش، بولۇپمۇ رەڭ ۋە شەكىلنى پەرقلەندۈرۈش، شۇنداقلا كۆرۈش ئارقىلىق ئەستە تۇتۇش فۇنكسىيەسىگە قاتنىشىدۇ.
• يان قوشۇمچە ئېرىقچە (Collateral sulcus, 侧副沟)
  چىكە ياپرىقىنىڭ ئىچكى-تۆۋەن قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، تىلسىمان بۈدرە بىلەن سەقەنقۇر يان بۈدرىسىنى ئايرىپ تۇرىدۇ. ئۇ كۆرۈنۈشلەرنى تونۇش ۋە بوشلۇقتا يول تېپىشقا ياردەم بېرىدۇ.
• گەجگە چىكە ئىچكى تەرەپ بۈدرىسى (Medial occipitotemporal gyrus, 枕颞内侧回)
  بۇ بۈدرە تىلسىمان بۈدرە بىلەن سەقەنقۇر يان بۈدرىسىنى ئۆز ئىچىگە ئېلىشى مۇمكىن، ئۇ كۆرۈش ئارقىلىق جىسىملارنى تونۇش ۋە يۈزنى پەرقلەندۈرۈشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئۇ يەنە ئەستە ساقلاش تورىنىڭ بىر قىسمى ھېسابلىنىدۇ.
• گەجگە چىكە ئېرىقچىسى (Occipitotemporal sulcus, 枕颞沟)
  چىكە ياپرىقىنىڭ تۆۋەنكى يۈزىدە بولۇپ، ئىچكى ۋە سىرتقى گەجگە-چىكە بۈدرىلىرىنى ئايرىپ تۇرىدۇ. بۇ رايون يۇقىرى دەرىجىلىك كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىشقا قاتنىشىدۇ.
• گەجگە چىكە سىرتقى تەرەپ بۈدرىسى (Lateral occipitotemporal gyrus / Fusiform gyrus, 枕颞外侧回)
  بۇ رايون، بولۇپمۇ ئۇنىڭ بىر قىسمى بولغان فۇزىفورم بۈدرىسى، يۈز، جىسىم ۋە سۆزلەرنى تونۇشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. ئۇنىڭ زەخىملىنىشى يۈز تونۇماسلىق (prosopagnosia) كېسىلىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• پۇراش مېڭە ئېرىقچىسى (Rhinal sulcus, 嗅脑沟)
  چىكە ياپرىقىنىڭ ئالدىنقى-ئىچكى قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، سەقەنقۇر يان بۈدرىسىنى چىكە قۇتۇبىدىن ئايرىپ تۇرىدۇ. ئۇ ئەستە تۇتۇش ۋە پۇراش سېزىمى بىلەن مۇناسىۋەتلىك.
• سەقەنقۇر يان بۈدرىسى (Parahippocampal gyrus, 海马旁回)
  چىكە ياپرىقىنىڭ ئىچكى يۈزىدىكى بۇ قۇرۇلما ئەستە تۇتۇشنى شەكىللەندۈرۈش ۋە ساقلاشتا ئىنتايىن مۇھىم. ئۇ سەقەنقۇر (hippocampus) بىلەن يېڭى پوستلاق قەۋىتى ئوتتۇرىسىدا ئۇچۇر كۆۋرۈكى رولىنى ئوينايدۇ.
• ئىلمەك (Uncus, 钩)
  سەقەنقۇر يان بۈدرىسىنىڭ ئەڭ ئالدىنقى، ئىچىگە قايرىلغان قىسمى. ئۇ پۇراش پوستلاق قەۋىتىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، پۇراش سېزىمى ۋە ھېسسىياتنى بىر تەرەپ قىلىش بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك.
• قاداق تەن ئاستى رايونى (Subcallosal area, 胼胝体下区)
  قاداق تەن ئاغزىنىڭ تۆۋەنكى قىسمىغا جايلاشقان كىچىك رايون. ئۇ ھۇزۇرلىنىش، روھلىنىش ۋە خۇمار بولۇش قاتارلىق ھېسسىيات جەريانلىرىغا قاتنىشىدىغانلىقى قارىلىدۇ.
• ئاخىرقى تاختا يان بۈدرىسى (Paraterminal gyrus, 终板旁回)
  قاداق تەن ئاستى رايونىنىڭ ئالدىدا، ئاخىرقى تاختىنىڭ يېنىغا جايلاشقان. ئۇمۇ لىمفا سىستېمىسىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، ھېسسىياتنى تەڭشەشتە مەلۇم رولى بار.
• ئالدى بىرلەشمە (Anterior commissure, 前连合)
  قاداق تەننىڭ ئالدىنقى-تۆۋەن قىسمىغا جايلاشقان كىچىك تالالىق تۇتاشتۇرما. ئۇ ئىككى مېڭە يېرىم شارىنىڭ چىكە ياپرىقى ۋە پۇراش لامپۇچكىلىرىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرۇپ، ئاغرىق سېزىمى، پۇراش ۋە ئەستە تۇتۇش ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزىدۇ.
• قاداق تەن ئاغزى (Rostrum of corpus callosum, 胼胝体嘴)
  قاداق تەننىڭ ئەڭ ئالدىنقى ۋە ئەڭ نېپىز قىسمى. ئۇ تۆۋەنگە قاراپ ئاخىرقى تاختا بىلەن تۇتىشىدۇ.
• قاداق تەن تىزى (Genu of corpus callosum, 胼胝体膝)
  قاداق تەننىڭ ئالدىنقى، ئېگىلگەن قىسمى بولۇپ، تىزغا ئوخشايدۇ. ئۇنىڭدىكى نېرۋا تالالىرى ئىككى مېڭە يېرىم شارىنىڭ پىشانە ياپرىقىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدۇ.
• سۈزۈك پاسىل (Septum pellucidum, 透明隔)
  قاداق تەن بىلەن گۈمبەز ئارىسىغا جايلاشقان نېپىز پەردە قۇرۇلمىسى. ئۇ سول ۋە ئوڭ يان مېڭە دالانچىلىرىنىڭ ئالدىنقى مۈڭگۈزىنى ئايرىپ تۇرىدۇ.
• گۈمبەز (Fornix, 穹窿)
  سەقەنقۇر (hippocampus) دىن باشلىنىپ، سۈتسىمان تەنچىگە (mammillary body) تۇتىشىدىغان C شەكىللىك نېرۋا تالالىرى دەستىسى. ئۇ ئەستە تۇتۇش ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزۈشتىكى مۇھىم يول ھېسابلىنىدۇ.
• قاداق تەن غولى (Body/Trunk of corpus callosum, 胼胝体干)
  قاداق تەننىڭ تىزى بىلەن قۇيرۇق قىسمى ئارىسىدىكى ئاساسلىق، ئۇزۇن قىسمى. ئۇ ئىككى مېڭە يېرىم شارىنىڭ چوققا ۋە چىكە ياپرىقىنىڭ كەڭ ساھەلىرىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدۇ.
• ئېزما بۈدرە (Cingulate gyrus, 扣带回)
  قاداق تەننىڭ ئۈستىنى ئوراپ تۇرىدىغان ئەگمە شەكىللىك قۇرۇلما. ئۇ لىمفا سىستېمىسىنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسمى بولۇپ، ھېسسىياتنى بىر تەرەپ قىلىش، ئاغرىق سېزىمى، ئۆگىنىش ۋە ئەستە تۇتۇش قاتارلىق كۆپ خىل فۇنكسىيەلەرگە قاتنىشىدۇ.
• ئېزما ئېرىقچە (Cingulate sulcus, 扣带沟)
  ئېزما بۈدرىنى پىشانە ۋە چوققا ياپراقلىرىدىن ئايرىپ تۇرىدىغان ئېرىقچە. ئۇ لىمفا سىستېمىسى بىلەن يېڭى پوستلاق قەۋىتى ئوتتۇرىسىدىكى فۇنكسىيەلىك چېگرا رولىنى ئوينايدۇ.
• پىشانە ئۈستى بۈدرىسى (Superior frontal gyrus, 额上回)
  پىشانە ياپرىقىنىڭ ئەڭ ئۈستى قىسمىغا جايلاشقان بۈدرە. ئۇنىڭ ئىچكى يۈزىدىكى قىسمى خىزمەت ئەستە تۇتۇشى، ئۆزلۈكىنى كونترول قىلىش ۋە كۈلۈش قاتارلىق يۇقىرى دەرىجىلىك بىلىش پائالىيەتلىرى بىلەن مۇناسىۋەتلىك.
• مەركىزىي يان كىچىك ياپراق (Paracentral lobule, 中央旁小叶)
  مەركىزىي ئېرىقچىنىڭ ئىچكى يۈزىدىكى داۋامى بولۇپ، پىشانە ۋە چوققا ياپراقلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇنىڭ ئالدىنقى قىسمى پۇت ۋە پاقالچاقنىڭ ھەرىكىتىنى، كەينى قىسمى بولسا بۇ ئەزالارنىڭ سېزىمىنى كونترول قىلىدۇ.

چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ ئىچكى تەرەپ يۈزى گەرچە كۆزگە بىۋاسىتە كۆرۈنمىسىمۇ، ئۇنىڭدىكى ھەر بىر قۇرۇلما ئىنسانلارنىڭ نورمال ھاياتىي پائالىيەتلىرى ئۈچۈن كەم بولسا بولمايدىغان روللارنى ئوينايدۇ. بۇ رايون ئاساسلىقى ئىككى چوڭ فۇنكسىيەلىك سىستېمىنىڭ يادروسىنى تەشكىل قىلىدۇ: بىرى، قاداق تەن ئارقىلىق ئىككى مېڭە يېرىم شارىنى تۇتاشتۇرۇپ، ئۇچۇرلارنىڭ ماس قەدەمدە بىر تەرەپ قىلىنىشىغا كاپالەتلىك قىلىش؛ يەنە بىرى، لىمفا سىستېمىسىنىڭ مۇھىم قىسىملىرىنى (مەسىلەن، ئېزما بۈدرە، سەقەنقۇر يان بۈدرىسى) ئۆز ئىچىگە ئېلىپ، ھېسسىيات، ئەستە تۇتۇش ۋە ئۆگىنىش قاتارلىق ھاياتلىقنىڭ ئاساسىي جەريانلىرىنى باشقۇرۇش.

بۇ رايوندىكى قۇرۇلمىلارنىڭ زەخىملىنىشى ئېغىر ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. مەسىلەن، قاداق تەننىڭ زەخىملىنىشى «بۆلۈنگەن مېڭە ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى» (split-brain syndrome) نى پەيدا قىلىپ، سول ۋە ئوڭ مېڭىنىڭ ھەمكارلىشىشىغا توسقۇنلۇق قىلىدۇ. سەقەنقۇر يان بۈدرىسى ۋە گۈمبەزنىڭ زەخىملىنىشى يېڭى ئەسلىمىلەرنى شەكىللەندۈرۈش ئىقتىدارىنىڭ يوقىلىشىغا (anterograde amnesia) سەۋەب بولىدۇ. ئوشۇقسىمان ئېرىقچە ئەتراپىدىكى كۆرۈش پوستلاق قەۋىتىنىڭ بۇزۇلۇشى كۆرۈش قۇۋۋىتىنىڭ بىر قىسمىدىن ئايرىلىپ قېلىشقا ئېلىپ كېلىدۇ.

تۆۋەندە بۇ رايوندىكى ئاساسلىق فۇنكسىيەلىك سىستېمىلار خۇلاسىلەندى:

• ئۇچۇر ئالماشتۇرۇش مەركىزى: قاداق تەننىڭ تىزى، غولى ۋە قۇيرۇق قىسمى ئايرىم-ئايرىم ھالدا ئىككى يېرىم شاردىكى پىشانە، چوققا ۋە گەجگە ياپراقلىرىنى تۇتاشتۇرۇپ، ئۇچۇرنىڭ تېز ۋە ئۈنۈملۈك ئېقىشىنى ئىشقا ئاشۇرىدۇ.
• لىمفا سىستېمىسى (ھېسسىيات ۋە ئەستە ساقلاش): ئېزما بۈدرە، سەقەنقۇر يان بۈدرىسى، گۈمبەز ۋە ئىلمەك قاتارلىق قۇرۇلمىلار بىرلىشىپ، ھېسسىياتنى ئىپادىلەش، قورقۇنچ ۋە خۇشاللىقنى ھېس قىلىش، ئۇزۇن ۋە قىسقا مۇددەتلىك ئەستە تۇتۇشنى شەكىللەندۈرۈش قاتارلىق جەريانلارنى باشقۇرىدۇ.
• كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىش: شىناسىمان ياپراق، تىلسىمان بۈدرە ۋە ئوشۇقسىمان ئېرىقچە قاتارلىق قۇرۇلمىلار دەسلەپكى ۋە يۇقىرى دەرىجىلىك كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىش مەركىزى ھېسابلىنىدۇ.
• ھەرىكەت ۋە سېزىم مەركىزى: مەركىزىي يان كىچىك ياپراق پۇت-قوللارنىڭ ھەرىكىتى ۋە سېزىمىنى مەخسۇس باشقۇرىدۇ.

خۇلاسىلىغاندا، چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ ئىچكى يۈزىدىكى ھەر بىر بۈدرە ۋە ئېرىقچە ئۆزىگە خاس، ئورنىنى باسقىلى بولمايدىغان فۇنكسىيەلەرنى ئاتقۇرىدۇ. بۇ قۇرۇلمىلارنى چۈشىنىش نېرۋا ئىلمى، پىسخولوگىيە ۋە كلىنىكىلىق داۋالاش ساھەلىرى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. بۇ ئاناتومىيەلىك رەسىم بىزگە مېڭىنىڭ نەقەدەر نازۇك ۋە تەرتىپلىك لايىھەلەنگەنلىكىنى يەنە بىر قېتىم نامايان قىلىپ بېرىدۇ.