چوڭ مېڭە يېرىم شارىدىكى ئالاقە تالالىرى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

چوڭ مېڭە يېرىم شارىدىكى ئالاقە تالالىرى: مېڭىنىڭ ئىچكى ئۇچۇر يۇقىرى سۈرئەتلىك تاشيولى

ئىنسان مېڭىسى ئىنتايىن مۇرەككەپ ۋە سىرلىق ئەزا بولۇپ، ئۇنىڭ نورمال خىزمىتى سانسىزلىغان نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ ئۆزئارا ماسلىشىپ ئىشلىشىگە باغلىق. بۇ ھۈجەيرىلەر ئوتتۇرىسىدىكى ئۇچۇر ئالماشتۇرۇش نېرۋا تالالىرىدىن تەركىب تاپقان كەڭ دائىرىلىك تورلار ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشىدۇ. مېڭىنىڭ ئاق ماددا قىسمىنى تەشكىل قىلىدىغان بۇ تالالار قۇرۇلمىسى ۋە فۇنكسىيەسىگە ئاساسەن ئۈچ چوڭ تۈرگە ئايرىلىدۇ: ئوخشاش بىر مېڭە يېرىم شارى ئىچىدىكى رايونلارنى تۇتاشتۇرىدىغان ئالاقە تالالىرى (association fibers)، ئىككى مېڭە يېرىم شارىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدىغان كومىسسۇرال تالالار (commissural fibers) ۋە چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىنى مېڭىنىڭ تۆۋەن دەرىجىلىك قۇرۇلمىلىرى بىلەن تۇتاشتۇرىدىغان پروجېكسىيە تالالىرى (projection fibers).

بۇ ماقالىدە بىز ئاساسلىقى چوڭ مېڭە يېرىم شارى ئىچىدىكى ئوخشىمىغان رايونلارنى ئۆزئارا باغلايدىغان ئاساسلىق ئالاقە تالالىرىنى مەركەز قىلىپ تونۇشتۇرىمىز. بۇ تالالار تىل، خاتىرە، ھېسسىيات ۋە باشقا يۇقىرى دەرىجىلىك بىلىش پائالىيەتلىرىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشنىڭ ئاساسى بولۇپ، ئۇلارنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە فۇنكسىيەسىنى چۈشىنىش نېرۋا ئىلمى ۋە كلىنىكىلىق داۋالاشتا ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. رەسىمدە كۆرسىتىلگەن ھەر بىر قۇرۇلما مېڭىنىڭ ئىچكى ئۇچۇر ئالماشتۇرۇش سىستېمىسىنىڭ ئاچقۇچلۇق تەركىبىي قىسمى ھېسابلىنىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

چوڭ مېڭە يېرىم شارىدىكى ئاساسلىق ئالاقە تالالار
(Major Association Fibers of the Cerebral Hemisphere, 大脑半球内主要联络纤维)

چوڭ مېڭە يېرىم شارىدىكى ئاساسلىق ئالاقە تالالارى، مېڭىنىڭ بىر تەرەپ يېرىم شارى ئىچىدىكى ئوخشىمىغان فۇنكسىيەلىك رايونلارنى تۇتاشتۇرىدىغان نېرۋا تالالىرىنىڭ توپلىمىدۇر. بۇ تالالار مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ ئاستىدىكى ئاق ماددىنى تەشكىل قىلىدىغان بولۇپ، ئۇلار مېڭىنىڭ ئۇچۇرلارنى بىر گەۋدىلەشتۈرۈش ۋە مۇرەككەپ بىلىش پائالىيەتلىرىنى ئورۇنداشتىكى «ئىچكى ئالاقە لىنىيەسى» ھېسابلىنىدۇ. ئۇلار قىسقا ۋە ئۇزۇن ئالاقە تالالىرى دەپ ئىككىگە ئايرىلىدىغان بولۇپ، قىسقا تالالار (يايسىمان تالالار) قوشنا رايونلارنى تۇتاشتۇرسا، ئۇزۇن تالالار (يۇقارقى ۋە تۆۋەنكى ئۇزۇن تۇتام قاتارلىقلار) يىراق ئارىلىقتىكى رايونلارنى تۇتاشتۇرۇپ، تىل، ھېسسىيات ۋە ئىجرائىيە كونتروللۇقى قاتارلىق مۇرەككەپ ئىقتىدارلارنى ماسلاشتۇرىدۇ. بۇ تورلارنىڭ بۇزۇلۇشى ئافازىيە (تىل ئىقتىدارى توسالغۇسى)، ئاگنوزىيە (تونۇش ئىقتىدارى توسالغۇسى) ۋە خاتىرە توسالغۇسى قاتارلىق ئېغىر نېرۋا كېسەللىكلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.

رەسىمدىكى ئاساسلىق قۇرۇلمىلارنىڭ تونۇشتۇرۇلۇشى

• يۇقارىقى ئۇزۇن تۇتام (Superior Longitudinal Fasciculus, 上纵束)
  بۇ چوڭ مېڭىدىكى ئەڭ چوڭ ۋە ئەڭ ئۇزۇن ئالاقە تالاسى تۇتاملىرىنىڭ بىرى بولۇپ، پېشانە قىسمى، چوققا قىسمى، ياپىلاق قىسمى ۋە چېكە قىسمى قاتارلىق تۆت چوڭ بۆلەكنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدۇ. ئۇ ئاساسلىقى تىل ئىقتىدارى (بولۇپمۇ بروكا رايونى بىلەن ۋېرنىك رايونىنى تۇتاشتۇرۇش) ۋە دىققەتنى مەركەزلەشتۈرۈشتە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.

• پۇرچاقسىمان يادرو (Lentiform Nucleus, 豆状核)
  بۇ ئاساسىي گانگلىيانىڭ بىر قىسمى بولۇپ، ئەمەلىيەتتە ئالاقە تالاسى ئەمەس، بەلكى كۈلرەڭ ماددىدىن تەركىب تاپقان نېرۋا يادروسىدۇر. ئۇ ھەرىكەتنى كونترول قىلىش، ئۆگىنىش ۋە قارار چىقىرىش قاتارلىق جەريانلارغا قاتنىشىدىغان بولۇپ، ئالاقە تالالىرى ئۇنىڭ ئەتراپىدىن ئۆتىدۇ ۋە ئۇنىڭ بىلەن زىچ مۇناسىۋەتتە بولىدۇ.

• ئىلمەك تۇتام (Uncinate Fasciculus, 钩束)
  بۇ «C» شەكىللىك ياكى ئىلمەكسىمان بىر تۇتام ئاق ماددا تالاسى بولۇپ، چېكە قىسمىنىڭ ئالدى قىسمى (بولۇپمۇ ئامىگدالا ۋە ھىپپوكامپۇس) بىلەن پېشانە قىسمىنىڭ كۆز ئالمىسى ئەتراپى پوستلىقىنى تۇتاشتۇرىدۇ. ئۇ ئاساسلىقى ئۇزۇن مۇددەتلىك خاتىرە، ھېسسىياتنى تەڭشەش ۋە ئىجتىمائىي بىلىش قاتارلىق فۇنكسىيەلەرگە مەسئۇل.

• تۆۋەنكى ئۇزۇن تۇتام (Inferior Longitudinal Fasciculus, 下纵束)
  بۇ بىر ئۇزۇن تالالار تۇتامى بولۇپ، چېكە قىسمى بىلەن ياپىلاق قىسمىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىش، جىسىملارنى تونۇش (يۈز تونۇشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ) ۋە كۆرۈش خاتىرىسىنى شەكىللەندۈرۈشكە ياردەم بېرىشتۇر.

• چوڭ مېڭە يايسىمان تالالىرى (Arcuate Fibers of the Cerebrum, 大脑弓状纤维)
  بۇلار قىسقا ئالاقە تالالىرى بولۇپ، ئادەتتە «U» ھەرىپىگە ئوخشاش يايسىمان شەكىلدە بولىدۇ ۋە چوڭ مېڭە پوستلىقىدىكى قوشنا بولغان ئېگىز-پەسلىكلەرنى (gyri) ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدۇ. بۇ تالالار مېڭىنىڭ يەرلىك رايونلىرى ئوتتۇرىسىدىكى ئۇچۇرلارنىڭ تېز ۋە ئۈنۈملۈك ئالماشتۇرۇلۇشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ.

ئالاقە تالالىرىنىڭ چوڭقۇر قاتلاملىق فۇنكسىيەسى ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

چوڭ مېڭە يېرىم شارىدىكى ئالاقە تالالىرى ئىنسانلارنىڭ يۇقىرى دەرىجىلىك بىلىش ئىقتىدارىنىڭ نېرۋىلىق ئاساسى. ئۇلار بولمىسا، مېڭىنىڭ ئوخشىمىغان رايونلىرى ئايرىم-ئايرىم ئىشلەيدىغان «ئاراللار» غا ئايلىنىپ قالىدۇ، نەتىجىدە بىر پۈتۈن، ماسلاشقان ئاڭ ۋە ھەرىكەتنى شەكىللەندۈرگىلى بولمايدۇ. مەسىلەن، بىر كىتابنى ئوقۇغاندا، كۆرۈش پوستلاق قەۋىتى (ياپىلاق قىسمى) ھەرپلەرنى تونۇيدۇ، بۇ ئۇچۇر تىلنى چۈشىنىش مەركىزى (ۋېرنىك رايونى) گە يەتكۈزۈلۈپ، مەنىسى شىفىرلىنىدۇ. ئاندىن ئاۋاز چىقىرىپ ئوقۇماقچى بولسىڭىز، بۇ ئۇچۇر يەنە تىل ئىپادىلەش مەركىزى (بروكا رايونى) گە ۋە ھەرىكەت پوستلاق قەۋىتىگە يەتكۈزۈلۈپ، مۇسكۇللارنى كونترول قىلىدۇ. بۇ پۈتكۈل مۇرەككەپ جەريان دەل يۇقارىقى ئۇزۇن تۇتام قاتارلىق ئالاقە تالالىرىنىڭ تېز ۋە توغرا ئۇچۇر يەتكۈزۈشىگە تايىنىدۇ.

زامانىۋى نېرۋا تەسۋىر تېخنىكىلىرى، بولۇپمۇ دىففۇزىيە تېنسورلۇق تەسۋىرلەش (DTI) تېخنىكىسى، ئالىملار ۋە دوختۇرلارغا بۇ ئاق ماددا تالالىرىنىڭ يۆنىلىشى ۋە پۈتۈنلۈكىنى بىۋاسىتە كۆزىتىش ئىمكانىيىتىنى بەردى. بۇ تېخنىكا ئارقىلىق، مېڭە زەخىملىنىش، سەكتە، كۆپ يۆنىلىشلىك قېتىشىش (multiple sclerosis) ۋە ئالزىمېر كېسەللىكى قاتارلىق نېرۋا سىستېمىسى كېسەللىكلىرىنىڭ بۇ ئالاقە يوللىرىغا قانداق تەسىر كۆرسىتىدىغانلىقىنى تەتقىق قىلغىلى بولىدۇ. كلىنىكىدا، بۇ تالالارنىڭ زەخىملىنىش دەرىجىسىنى باھالاش ئارقىلىق، بىمارنىڭ ئەسلىگە كېلىش يوشۇرۇن كۈچىنى مۆلچەرلەش ۋە تېخىمۇ ئۈنۈملۈك داۋالاش پىلانى تۈزۈش مۇمكىن.

ئالاقە تالالىرىنىڭ فۇنكسىيەسىنى تۆۋەندىكىدەك بىر قانچە نۇقتىدىن خۇلاسىلەشكە بولىدۇ:

• ئۇچۇر بىرleştۈرۈش: ئوخشىمىغان سېزىم ئەزالىرىدىن كەلگەن ئۇچۇرلارنى (مەسىلەن، كۆرۈش، ئاڭلاش) بىر گەۋدىلەشتۈرۈپ، ئەتراپلىق بىر چۈشەنچە ھاسىل قىلىدۇ.

• تىل ۋە ئالاقە: سۆزلەرنى چۈشىنىش، جۈملە قۇرۇش ۋە سۆزلەش قاتارلىق مۇرەككەپ تىل پائالىيەتلىرىنى ماسلاشتۇرىدۇ.

• خاتىرە ۋە ئۆگىنىش: يېڭى ئۇچۇرلارنى كونا خاتىرىلەر بىلەن باغلاپ، ئۇزۇن مۇددەتلىك خاتىرە شەكىللەندۈرۈشكە ياردەم بېرىدۇ.

• قارار چىقىرىش ۋە پىلانلاش: ھېسسىياتقا مۇناسىۋەتلىك رايونلار بىلەن لوگىكىلىق تەپەككۇر رايونلىرىنى تۇتاشتۇرۇپ، تېخىمۇ ئەقىلگە مۇۋاپىق قارار چىقىرىشقا ئاساس سالىدۇ.

مېڭىنىڭ يېشىنىڭ چوڭىيىشىغا ئەگىشىپ، بۇ ئاق ماددا تالالىرىنىڭ پۈتۈنلۈكى تەدرىجىي تۆۋەنلەيدۇ، بۇ بەلكىم ياشانغانلاردىكى بىلىش ئىقتىدارىنىڭ چېكىنىشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇشى مۇمكىن. شۇڭلاشقا، بۇ تالالارنىڭ ساغلاملىقىنى قوغداش، مەسىلەن، دائىم چېنىقىش، ساغلام يېمەك-ئىچمەك ۋە ئاكتىپ ھالدا مېڭىنى ئىشلىتىش ئارقىلىق، بىلىش ئىقتىدارىنى ئۇزۇن مۇددەت ساقلاپ قېلىشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.

خۇلاسىلىگەندە، چوڭ مېڭە يېرىم شارىدىكى ئاساسلىق ئالاقە تالالارى مېڭىنىڭ فۇنكسىيەلىك رايونلىرىنى ئورگانىك بىر پۈتۈنلۈككە ئايلاندۇرىدىغان ھالقىلىق كۆۋرۈكلەردۇر. بۇ مۇرەككەپ تورلارنى چوڭقۇر چۈشىنىش ئىنسان مېڭىسىنىڭ سىرلىرىنى ئېچىش ۋە نېرۋا كېسەللىكلىرىنى داۋالاشتىكى يېڭى يوللارنى تېپىشتا ئىنتايىن زور ئەھمىيەتكە ئىگە.