چوڭلار ۋە يېڭى تۇغۇلغان بوۋاق باش سۆڭىكى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى ياندىن كۆرۈنۈشى

باش سۆڭىكى ئىنسانلارنىڭ ئەڭ مۇرەككەپ ۋە مۇھىم سۆڭەك قۇرۇلمىلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، چوڭ مېڭىنى قوغداش، يۈز قىياپىتىنى شەكىللەندۈرۈش ۋە ھېسسىيات ئەزالىرىنى جايلاشتۇرۇش قاتارلىق ھاياتىي مۇھىم ۋەزىپىلەرنى ئۆتەيدۇ. باش سۆڭەكنىڭ ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسىنى چۈشىنىش تېبابەت، ئارخېئولوگىيە ۋە ئىنسانشۇناسلىق قاتارلىق نۇرغۇن ساھەلەر ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم. بۇ قۇرۇلمىلارنى يان تەرەپتىن كۆزىتىش، بولۇپمۇ باش سۆڭەكنىڭ ئومۇمىي تۈزۈلۈشى، سۆڭەكلەرنىڭ بىر-بىرى بىلەن قانداق تۇتىشىدىغانلىقىنى ۋە ئۇلارنىڭ ئىقتىدارىنى چوڭقۇرلاپ چۈشىنىشكە ياردەم بېرىدۇ.

بۇ ماقالىدە، چوڭلار ۋە يېڭى تۇغۇلغان بوۋاقلارنىڭ باش سۆڭىكىنىڭ يان تەرەپتىن كۆرۈنۈشى ئاساسىدا، ئۇنىڭدىكى ھەر بىر ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىنى ئۇيغۇرچە، ئىنگلىزچە ۋە خەنزۇچە ئاتالغۇلار بىلەن سېلىشتۇرۇپ، تەپسىلىي تونۇشتۇرۇپ ئۆتىمىز. باش سۆڭەكنىڭ ئوخشىمىغان قىسىملىرى، سۆڭەكلەرنىڭ تۇتاشما چاكلىرى، ئۆسۈكچىلەر ۋە تۆشۈكلەرنىڭ رولى ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتىنى چۈشەندۈرۈش ئارقىلىق، ئوقۇرمەنلەرنىڭ بۇ مۇرەككەپ قۇرۇلما ھەققىدىكى بىلىمىنى چوڭقۇرلاشتۇرۇشنى مەقسەت قىلىمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەىلمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

رەسىمدىكى ھەربىر كۆرۈنۈشنىڭ ئىسىملىرى، تەرجىمىلىرى ۋە چۈشەندۈرۈلۈشى

ئۇيغۇرچە ئىسىم : باش ئىسكىلىتى يان تەرەپتىن كۆرۈنۈشى
ئىنگىلىزچە ئىسىم : Lateral view of the skull
تۈركچە ئىسىم : kafatasının yan görünümü
خەنزۇچە ئىسىم : 头颅侧面观

باش سۆڭەكنىڭ ئاساسلىق قۇرۇلمىلىرى

چوڭلار باش سۆڭىكى يان تەرەپتىن كۆرۈنۈشى (Lateral view of the adult skull, 颅骨侧面观)
باش سۆڭەكنىڭ يان تەرەپتىن كۆرۈنۈشى ئۇنىڭ ئومۇمىي قۇرۇلمىسىنى كۆزىتىشتىكى ئەڭ مۇھىم نۇقتىلارنىڭ بىرى. بۇ نۇقتىدىن قارىغاندا، مېڭە كاسىسى ۋە يۈز سۆڭەكلىرىنىڭ ئاساسلىق تەركىبىي قىسىملىرىنى ئېنىق كۆرگىلى بولىدۇ. پىشانە سۆڭىكى، چوققا سۆڭىكى، چېكە سۆڭىكى ۋە ياستۇق سۆڭەكلىرىنىڭ قانداق بىرلىشىپ مېڭىنى قوغدايدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. شۇنداقلا، بۇ كۆرۈنۈش تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكى ۋە مەڭز ئەگمىسىنىڭ تۈزۈلۈشى ۋە ھەرىكىتىنى چۈشىنىش ئۈچۈن مۇھىم ئاساس بىلەن تەمىنلەيدۇ.

تاجىسىمان چاك (Coronal suture, 冠状缝)
بۇ چاك پىشانە سۆڭىكى بىلەن ئىككى تال چوققا سۆڭىكىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان تالالىق بوغۇمدۇر. ئۇنىڭ «تاج» غا ئوخشاش ئورنى ۋە شەكلى بولغاچقا، تاجىسىمان چاك دەپ ئاتالغان.

چېكە ئاستى سىزىقى (Inferior temporal line, 下颞线)
بۇ سىزىق چېكە سۆڭىكىدە بولۇپ، چېكە مۇسكۇلىنىڭ يۇقىرى چېگرىسىنى بەلگىلەيدۇ. ئۇ چېكە ئۈستى سىزىقىنىڭ ئاستىدا بولۇپ، چايناش ھەرىكىتىگە قاتنىشىدىغان مۇسكۇللارنىڭ بىرىكىش نۇقتىسى ھېسابلىنىدۇ.

چېكە ئۈستى سىزىقى (Superior temporal line, 上颞线)
بۇ سىزىق چوققا سۆڭىكىنىڭ سىرتقى يۈزىدە بولۇپ، چېكە پەردىسىنىڭ بىرىكىش نۇقتىسىدۇر. ئۇ چېكە ئويمىنىنىڭ يۇقىرى ۋە ئارقا چېگرىسىنى شەكىللەندۈرىدۇ.

پىشانە سۆڭىكى (Frontal bone, 额骨)
پىشانە سۆڭىكى باش سۆڭەكنىڭ ئالدى قىسمىنى تەشكىل قىلىپ، پىشانىنى شەكىللەندۈرىدۇ ۋە كۆز ئويمىنىنىڭ يۇقىرى قىسمىنى ھاسىل قىلىدۇ. ئۇ چوڭ مېڭىنىڭ پىشانە بۆلىكىنى قوغداش ۋە يۈز قىياپىتىنى بەلگىلەشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.

قانات توچكىسى (Pterion, 翼点)
بۇ باش سۆڭەكنىڭ يان تەرىپىدىكى ئەڭ ئاجىز نۇقتا بولۇپ، پىشانە، چوققا، چېكە ۋە كېپىنەك سۆڭىكى قاتارلىق تۆت سۆڭەكنىڭ تۇتاشقان يېرىدۇر. بۇ نۇقتىنىڭ ئاستىدا ئوتتۇرا مېڭە پەردە ئارتېرىيەسى بولغاچقا، زەخىملەنگەندە ھاياتقا خەۋپ يەتكۈزۈشى مۇمكىن.

كېپىنەك سۆڭىكى – چوڭ قانىتى (Greater wing of sphenoid bone, 蝶骨大翼)
كېپىنەك سۆڭىكىنىڭ چوڭ قانىتى باش سۆڭەك ئاساسى ۋە كۆز ئويمىنىنىڭ ئارقا-يان تېمىنى شەكىللەندۈرىدۇ. ئۇ نۇرغۇنلىغان مۇھىم نېرۋا ۋە قان تومۇرلار ئۆتىدىغان تۆشۈكلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

بۇرۇن سۆڭىكى (Nasal bone, 鼻骨)
بۇ بىر جۈپ كىچىك سۆڭەك بولۇپ، بۇرۇننىڭ كۆۋرۈكىنى ھاسىل قىلىدۇ ۋە بۇرۇننىڭ ئومۇمىي شەكلىنى بەلگىلەيدۇ. ئۇ بۇرۇن بوشلۇقىنى تاشقى زەربىدىن قوغدايدۇ.

ياش سۆڭىكى (Lacrimal bone, 泪骨)
كۆز ئويمىنىنىڭ ئىچكى تېمىغا جايلاشقان بۇ كىچىك سۆڭەك ياش خالتىسىنى ئوراپ تۇرىدۇ. ئۇ كۆز يېشىنىڭ بۇرۇن بوشلۇقىغا ئېقىپ كىرىشىگە ياردەم بېرىدۇ.

غەلۋىر سۆڭەك (Ethmoid bone, 筛骨)
بۇ سۆڭەك بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ ئۈستۈنكى قىسمى، كۆز ئويمىنىنىڭ ئىچكى تېمى ۋە مېڭە كاسىسىنىڭ ئالدى قىسمىنى شەكىللەندۈرىدۇ. ئۇنىڭدا نۇرغۇن كىچىك تۆشۈكچىلەر بولۇپ، پۇراق سەزگۈ نېرۋىلىرى مېڭىگە تۇتىشىدۇ.

ياش خالتا ئويمىنى (Lacrimal fossa, 泪囊窝)
بۇ ئويمان ياش سۆڭىكى ۋە يۇقىرى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ ئارىلىقىغا جايلاشقان بولۇپ، كۆز يېشىنى يىغىپ ساقلايدىغان ياش خالتىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

مەڭز سۆڭىكى (Zygomatic bone, 颧骨)
مەڭز سۆڭىكى يۈزنىڭ كەڭلىكىنى بەلگىلەپ، مەڭزنى شەكىللەندۈرىدۇ. ئۇ يەنە كۆز ئويمىنىنىڭ يان ۋە ئاستىنقى تېمىنى ھاسىل قىلىشقا قاتنىشىدۇ.

مەڭز ئەگمىسى (Zygomatic arch, 颧弓)
بۇ قۇرۇلما مەڭز سۆڭىكىنىڭ چېكە ئۆسۈكى بىلەن چېكە سۆڭىكىنىڭ مەڭز ئۆسۈكىنىڭ بىرلىشىشىدىن ھاسىل بولىدۇ. ئۇ چايناش مۇسكۇللىرىنىڭ بىرىكىش نۇقتىسى بولۇپ، چايناش كۈچىنى يەتكۈزۈشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.

تاجىسىمان ئۆسۈكچە (Coronoid process of mandible, 冠状突)
تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ بۇ ئۆتكۈر ئۆسۈكچىسى چېكە مۇسكۇلىنىڭ بىرىكىش نۇقتىسى بولۇپ، ئېڭەكنى يۇقىرى كۆتۈرۈپ، ئېغىزنى يۇمۇشقا ياردەم بېرىدۇ.

يۇقارى ئېڭەك سۆڭىكى (Maxilla, 上颌骨)
بۇ سۆڭەك يۈزنىڭ ئوتتۇرا قىسمىنى تەشكىل قىلىپ، يۇقىرى چىشلارنى جايلاشتۇرىدۇ. ئۇ بۇرۇن بوشلۇقى، كۆز ئويمىنى ۋە ئېغىز بوشلۇقىنىڭ شەكىللىنىشىگە قاتنىشىدۇ.

بوغۇم تۈگۈنى (Articular tubercle, 关节结节)
چېكە سۆڭىكىدىكى بۇ تۈگۈن تۆۋەنكى ئېڭەك بوغۇمىنىڭ ئالدى چېگرىسىنى ھاسىل قىلىدۇ. ئۇ ئېڭەك ھەرىكىتىنى كونترول قىلىش ۋە بوغۇمنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلاشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.

ئېڭەك تۆشۈكى (Mental foramen, 颏孔)
بۇ تۆشۈك تۆۋەنكى ئېڭەك تېنىنىڭ سىرتقى يۈزىگە جايلاشقان بولۇپ، ئېڭەك نېرۋىسى ۋە قان تومۇرلىرى بۇ يەردىن ئۆتۈپ، تۆۋەنكى كالپۇك ۋە ئىڭەكنى تەمىنلەيدۇ.

تۆۋەنكى ئېڭەك تېنى (Body of mandible, 下颌体)
بۇ تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ ئاساسلىق گورىزونتال قىسمى بولۇپ، تۆۋەنكى چىشلارنى ئوراپ تۇرىدۇ ۋە ئىڭەكنى شەكىللەندۈرىدۇ.

تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكى (Mandible, 下颌骨)
ئىنسان باش سۆڭىكىدىكى بىردىنبىر ھەرىكەتچان سۆڭەك بولۇپ، چايناش ۋە سۆزلەش قاتارلىق ئىقتىدارلارنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ. ئۇ تەن ۋە شاخچە دەپ ئىككى قىسىمغا بۆلۈنىدۇ.

تۆۋەنكى ئېڭەك شاخچىسى (Ramus of mandible, 下颌支)
تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ تىك قىسمى بولۇپ، چېكە سۆڭىكى بىلەن بوغۇم ھاسىل قىلىپ، چېكە-ئېڭەك بوغۇمىنى شەكىللەندۈرىدۇ.

تۆۋەنكى ئېڭەك بۇلۇڭى (Angle of mandible, 下颌角)
بۇ تۆۋەنكى ئېڭەك تېنى بىلەن شاخچىسىنىڭ تۇتاشقان بۇلۇڭىدۇر. ئۇ چايناش مۇسكۇلىنىڭ مۇھىم بىرىكىش نۇقتىسى ھېسابلىنىدۇ.

چايناش مۇسكۇل ھۈررىكى (Masseteric tuberosity, 咬肌粗隆)
تۆۋەنكى ئېڭەك بۇلۇڭىنىڭ سىرتقى يۈزىدىكى بۇ گadir-بüdürلۈك رايون كۈچلۈك چايناش مۇسكۇلىنىڭ بىرىكىشى ئۈچۈن خىزمەت قىلىدۇ.

بېغىش ئۆسۈك (Styloid process, 茎突)
چېكە سۆڭىكىدىن تۆۋەنگە سوزۇلغان بۇ ئىنچىكە ئۆسۈكچە بىر قانچە مۇھىم مۇسكۇل ۋە باغلىغۇچى توقۇلمىلارنىڭ بىرىكىش نۇقتىسىدۇر.

ئەمچەكسىمان ئۆسۈكچە (Mastoid process, 乳突)
چېكە سۆڭىكىنىڭ قۇلاق ئارقىسىدىكى بۇ كۆپكەكلىك ئۆسۈكچە، باش ۋە بويۇن ھەرىكىتىگە مەسئۇل بولغان مۇسكۇللار ئۈچۈن مۇھىم بىرىكىش نۇقتىسىدۇر.

سىرتقى قۇلاق دەرۋازىسى (External acoustic meatus, 外耳门)
بۇ تاشقى قۇلاق يولىنىڭ سۆڭەكلىك قىسمى بولۇپ، ئاۋاز دولقۇنلىرىنى ئوتتۇرا قۇلاققا يەتكۈزىدۇ. ئۇ چېكە سۆڭىكىنىڭ بىر قىسمىدۇر.

چېكە سۆڭىكى (Temporal bone, 颞骨)
باش سۆڭەكنىڭ يان تەرىپىگە جايلاشقان بۇ جۈپ سۆڭەك ئاڭلاش ۋە تەڭپۇڭلۇق ئەزالىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇ يەنە تۆۋەنكى ئېڭەك بىلەن بوغۇم ھاسىل قىلىدۇ.

ياستۇق سۆڭىكى (Occipital bone, 枕骨)
باش سۆڭەكنىڭ ئارقا ۋە ئاستىنقى قىسمىنى تەشكىل قىلىدۇ. ئۇنىڭدا چوڭ تۆشۈك بولۇپ، ئومۇرتقا ئارىلىق نېرۋىسى چوڭ مېڭە بىلەن تۇتىشىدۇ.

«人» خەت شەكىللىك چاك (Lambdoid suture, 人字缝)
بۇ چاك ياستۇق سۆڭىكى بىلەن ئىككى تال چوققا سۆڭىكىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدۇ. ئۇنىڭ شەكلى گرېك ھەرىپى «لامبدا» (Λ) غا ئوخشىغاچقا شۇنداق ئاتالغان.

چوققا سۆڭەك (Parietal bone, 顶骨)
بۇ بىر جۈپ سۆڭەك باش سۆڭەكنىڭ ئۈستى ۋە يان تەرىپىنى قاپلاپ، مېڭە كاسىسىنىڭ ئاساسلىق قىسمىنى ھاسىل قىلىدۇ. ئۇلار مېڭىنىڭ چوققا بۆلىكىنى قوغدايدۇ.

چېكە ئويمىنى (Temporal fossa, 颞窝)
باش سۆڭەكنىڭ يان تەرىپىدىكى بۇ كەڭ ئويمانلىق بولۇپ، چېكە مۇسكۇلىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇنىڭ چېگرىسىنى چېكە سىزىقلىرى ۋە مەڭز ئەگمىسى بەلگىلەيدۇ.

يېڭى تۇغۇلغان بوۋاق باش سۆڭىكىنىڭ ئالاھىدىلىكى

يېڭى تۇغۇلغان بوۋاق باش سۆڭىكى يان تەرەپتىن كۆرۈنۈشى (Neonatal skull, 新生儿颅骨)
يېڭى تۇغۇلغان بوۋاقنىڭ باش سۆڭىكى چوڭلارنىڭكىگە قارىغاندا كۆپ پەرىقلىنىدۇ. سۆڭەكلەر تېخى تولۇق بىرىكمىگەن بولۇپ، ئارىلىقىدا لىپىلداق (fontanelle) دەپ ئاتىلىدىغان يۇمشاق پەردىلىك بوشلۇقلار بار.

ئەمچەك ئۆسۈكچە لىپىلدىقى (Mastoid fontanelle, 乳突囟)
بۇ لىپىلداق چېكە، چوققا ۋە ياستۇق سۆڭەكلىرىنىڭ تۇتاشقان جايىغا جايلاشقان بولۇپ، تۇغۇلۇپ 6 ئايدىن 18 ئايغىچە بولغان ئارىلىقتا يېپىلىدۇ.

كېپىنەك لىپىلدىقى (Sphenoidal fontanelle, 蝶囟)
باش سۆڭەكنىڭ يان تەرىپىگە، قانات توچكىسىغا جايلاشقان بۇ لىپىلداق تۇغۇلۇپ تەخمىنەن 6 ئايدا يېپىلىدۇ.

ئالدى لىپىلداق (Anterior fontanelle, 前囟)
بۇ ئەڭ چوڭ لىپىلداق بولۇپ، پىشانە سۆڭىكى بىلەن ئىككى چوققا سۆڭىكىنىڭ ئارىلىقىغا جايلاشقان. ئۇ بوۋاقنىڭ مېڭە تەرەققىياتىغا ماسلىشىپ، ئادەتتە 1 ياشتىن 2 ياشقىچە بولغان ئارىلىقتا ئاستا-ئاستا يېپىلىدۇ.

باش سۆڭەكنىڭ يان تەرەپ قۇرۇلمىسىنىڭ ئومۇمىي ئەھمىيىتى

باش سۆڭەكنىڭ يان تەرەپتىن كۆرۈنۈشى، ئۇنىڭ فۇنكسىيەسى ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتىنى چۈشىنىشتە ئىنتايىن مۇھىم. بۇ نۇقتىدىن، بىز مېڭە كاسىسى ۋە يۈز سۆڭەكلىرىنىڭ قانداق ماسلىشىپ ئىشلەيدىغانلىقىنى، ھەمدە ئۇلارنىڭ ئۆز-ئارا مۇناسىۋىتىنى ئېنىق كۆرەلەيمىز. چېكە-ئېڭەك بوغۇمىنىڭ ھەرىكىتى، چايناش مۇسكۇللىرىنىڭ بىرىكىش نۇقتىلىرى ۋە ئۇلارنىڭ كۈچ چىقىرىش مېخانىزمى قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسى يان تەرەپ كۆرۈنۈشىدە روشەن گەۋدىلىنىدۇ.

سۆڭەك چاكلىرىنىڭ رولى ھەم ئىنتايىن مۇھىم. تاجىسىمان ۋە «人» خەت شەكىللىك چاكلار باش سۆڭەكنىڭ ئۆسۈشىگە شارائىت يارىتىپ بېرىدۇ ۋە زەربىگە ئۇچرىغاندا كۈچنى تارقىتىش رولىنى ئوينايدۇ. قانات توچكىسى بولسا كلىنىكىدا ئالاھىدە دىققەت قىلىنىدىغان رايون، چۈنكى ئۇ باش سۆڭەكنىڭ ئەڭ ئاجىز قىسمى بولۇپ، زەخىملەنگەندە مېڭە قاناشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىش خەۋپى يۇقىرى.

يېڭى تۇغۇلغان بوۋاقنىڭ باش سۆڭىكىدىكى لىپىلداقلارنىڭ مەۋجۇتلۇقى تۇغۇت جەريانى ۋە تۇغۇتتىن كېيىنكى مېڭىنىڭ تېز تەرەققىياتى ئۈچۈن ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.

• تۇغۇتنى ئاسانلاشتۇرۇش: لىپىلداقلار باش سۆڭەك سۆڭەكلىرىنىڭ ئازراق ئۈستى-ئۈستىگە مىنىشىگە يول قويۇپ، بوۋاقنىڭ بېشىنىڭ تۇغۇت يولىدىن ئوڭۇشلۇق ئۆتۈشىگە ياردەم بېرىدۇ.
• مېڭە تەرەققىياتىغا ماسلىشىش: بوۋاقلىق دەۋرىدە مېڭە ھەجىمى ناھايىتى تېز ئۆسىدۇ، لىپىلداقلار باش سۆڭەكنىڭ كېڭىيىشىگە بوشلۇق يارىتىپ بېرىدۇ.
• كلىنىكىلىق دىئاگنوز: دوختۇرلار لىپىلداقلارنىڭ ئەھۋالىغا قاراپ بوۋاقنىڭ بەدىنىدىكى سۇ مىقدارى ۋە مېڭە بېسىمى قاتارلىق فىزىئولوگىيىلىك ئەھۋاللارغا ھۆكۈم قىلالايدۇ.

قىسقىسى، باش سۆڭەكىنىڭ يان تەرەپتىكى قۇرۇلمىسىنى تەپسىلىي چۈشىنىش، ئۇنىڭ نورمال فىزىئولوگىيىلىك ئىقتىدارىنى ۋە يوشۇرۇن كېسەللىك خەۋپىنى باھالاشتا مۇھىم ئاساس بىلەن تەمىنلەيدۇ. ھەر بىر سۆڭەك، چاك، تۆشۈك ۋە ئۆسۈكچىلەر ئۆز-ئارا ماسلىشىپ، ئىنسان بەدىنىدىكى ئەڭ مۇرەككەپ ۋە مۇكەممەل قۇرۇلمىلارنىڭ بىرىنى ھاسىل قىلغان. بۇ بىلىملەر تىببىي دىئاگنوز، جىنايى ئىشلار تەكشۈرۈش ۋە ئىنسانلارنىڭ تەدرىجىي تەرەققىياتىنى تەتقىق قىلىشتا قىممەتلىك مەلۇمات بىلەن تەمىنلەيدۇ.