گەجگە سۆڭىكى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

گەجگە سۆڭىكى: باش سۆڭەك ئارقا تېمىنىڭ قوغدىغۇچىسى

گەجگە سۆڭىكى (Occipital bone) باش سۆڭىكىنىڭ ئارقا ۋە ئاستىنقى قىسمىنى تەشكىل قىلىدىغان، ئالماس شەكىللىك تاق سۆڭەكتۇر. ئۇ باش سۆڭەكنىڭ ئارقا تېمىنى ھاسىل قىلىپلا قالماي، يەنە باش سۆڭەك ئاساسىنىڭ مۇھىم بىر قىسمىنى تەشكىل قىلىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق فىزىئولوگىيىلىك رولى كىچىك مېڭە، مېڭە غولى قاتارلىق ھاياتىي مۇھىم نېرۋا مەركەزلىرىنى قوغداش، شۇنداقلا باش سۆڭەك بىلەن ئومۇرتقا تۈۋرۈكىنى تۇتاشتۇرۇپ، بويۇننىڭ ھەرىكىتى ۋە مۇقىملىقى ئۈچۈن ئاساس ھازىرلاشتىن ئىبارەت.

بۇ سۆڭەكنىڭ مەركىزىدە باش سۆڭەكتىكى ئەڭ چوڭ تۆشۈك بولغان چوڭ تۆشۈك (foramen magnum) جايلاشقان بولۇپ، ئۇ باش سۆڭەك بوشلۇقى بىلەن ئومۇرتقا ئۆتۈكىنى تۇتاشتۇرىدىغان بىردىنبىر يول ھېسابلىنىدۇ. گەجگە سۆڭىكىنىڭ مۇرەككەپ ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسى، نۇرغۇنلىغان مۇھىم نېرۋا ۋە قان تومۇرلارنىڭ ئۆتۈش يولى بولغانلىقى ئۈچۈن، نېرۋا تاشقى كېسەللىكلىرى، زەخىملىنىش تېبابىتى ۋە باش-بويۇن ئوپېراتسىيەلىرىدە ئالاھىدە كلىنىكىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە. ئۇنىڭدىكى ھەر قانداق كېسەللىك ئۆزگىرىشى ياكى زەخىملىنىش ئېغىر ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەىلمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

گەجگە سۆڭەك (Occipital bone, 枕骨)
گەجگە سۆڭىكى باش سۆڭىكىنىڭ ئارقا قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، ئارقا باش سۆڭەك ئويمانلىقىنىڭ ئاساسلىق قۇرۇلمىسىنى ھاسىل قىلىدۇ. ئۇنىڭ مەركىزىدىكى چوڭ تۆشۈك ئارقىلىق مېڭە غولى ئومۇرتقا ئۆتۈكىگە ئۇلىنىدۇ، ھەمدە ئومۇرتقا ئارتېرىيەسى قاتارلىق مۇھىم قان تومۇرلار باش سۆڭەك بوشلۇقىغا كىرىدۇ. گەجگە سۆڭىكى تۆت قىسىمدىن تەركىب تاپىدۇ: قاسراق قىسمى، ئىككى يان قىسمى ۋە نېگىز قىسمى، بۇلارنىڭ ھەممىسى چوڭ تۆشۈكنى چۆرىدەپ تۇرىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى كىچىك مېڭىنى قوغداش ۋە باش بىلەن ئومۇرتقىنىڭ تۇتىشىشىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش بولۇپ، ئىنسانلارنىڭ تىك تۇرۇشى ۋە ھەرىكەت قىلىشىدا ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدۇ.

گەجگە سۆڭىكىنىڭ سىرتقى تەرەپتىن كۆرۈنۈشى (External View)

گەدەن ئەڭ يۇقارىقى سىزىقى (Highest nuchal line, 最上项线)
بۇ سىزىق گەدەن يۇقىرىقى سىزىقىنىڭ ئۈستىگە جايلاشقان بولۇپ، ھەمىشە ئېنىق كۆرۈنمەيدۇ. ئۇ باش تېرىسىدىكى بىر قىسىم فاشىيە ۋە مۇسكۇللارنىڭ بىرلىشىش نۇقتىسى ھېسابلىنىدۇ.

گەجگە سىرتقى دۆڭچىسى (External occipital protuberance, 枕外隆凸)
بۇ دۆڭچە گەجگە سۆڭىكى سىرتقى يۈزىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىدىكى كۆرۈنەرلىك سۆڭەك بەلگىسى بولۇپ، ئەرلەردە تېخىمۇ روشەن بولىدۇ. ئۇ گەدەن ۋە بويۇن مۇسكۇللىرىنى بېكىتىدىغان مۇھىم بىرلىشىش نۇقتىسىدۇر.

گەجگە قاسرىقى (Squamous part of occipital bone, 枕鳞)
گەجگە قاسرىقى گەجگە سۆڭىكىنىڭ چوڭ تۆشۈكنىڭ كەينى ۋە ئۈستىگە جايلاشقان ئەڭ چوڭ، يايمىسىمان قىسمى. ئۇنىڭ سىرتقى يۈزىدە گەدەن مۇسكۇللىرى بىرلىشىدىغان سىزىقلار، ئىچكى يۈزىدە بولسا كىچىك مېڭە ۋە چوڭ مېڭىگە ماس كېلىدىغان ئويمانلىقلار بار.

بويۇن ۋىنا ئۆسۈكى (Jugular process, 颈静脉突)
بۇ ئۆسۈك گەجگە سۆڭىكىنىڭ يان قىسمىدىن سىرتقا قاراپ چىقىپ تۇرىدۇ. ئۇ چەككە سۆڭىكى بىلەن بىرلىشىپ، بويۇن ۋېنا تۆشۈكىنىڭ ئارقا چېگراسىنى ھاسىل قىلىدۇ.

گەجگە تۆپىلىكى (Occipital condyle, 枕髁)
بۇ بىر جۈپ تۇخۇمسىمان سۆڭەك ئۆسۈكى چوڭ تۆشۈكنىڭ ئىككى يېنىغا جايلاشقان. ئۇلار بىرىنچى بويۇن ئومۇرتقىسى (ئاتلاس) بىلەن بوغۇم ھاسىل قىلىپ، باشنىڭ ئالدى-كەينىگە ئىگىلىش ھەرىكىتىنى (باش لىڭشىتىش) ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ.

بويۇن ۋىنا ئويۇقى (Jugular notch, 颈静脉切迹)
بۇ ئويۇق بويۇن ۋېنا ئۆسۈكىنىڭ ئالدى تەرىپىگە جايلاشقان بولۇپ، چەككە سۆڭىكىدىكى ماس ئويۇق بىلەن بىرلىشىپ بويۇن ۋېنا تۆشۈكىنى ھاسىل قىلىدۇ. بۇ تۆشۈكتىن مۇھىم نېرۋا ۋە قان تومۇرلار ئۆتىدۇ.

يۇتقۇنچاق تۈگۈنى (Pharyngeal tubercle, 咽结节)
بۇ كىچىك دۆڭچە گەجگە سۆڭىكى نېگىز قىسمىنىڭ ئاستىنقى يۈزىگە جايلاشقان. ئۇ يۇتقۇنچاقنىڭ ئۈستۈنكى قىسمىنى باش سۆڭەك ئاساسىغا بېكىتىدىغان مۇھىم بىرلىشىش نۇقتىسىدۇر.

نېگىز قىسمى (Basilar part, 基底部)
نېگىز قىسمى چوڭ تۆشۈكنىڭ ئالدى تەرىپىگە جايلاشقان قېلىن، تىك تۆت بۇلۇڭ شەكىللىك سۆڭەك. ئۇ پاللاق سۆڭىكى بىلەن بىرلىشىپ، باش سۆڭەك ئاساسىنىڭ مەركىزىدىكى يانتۇلۇقنى (clivus) ھاسىل قىلىدۇ.

يان قىسمى (Lateral part, 侧部)
يان قىسمى چوڭ تۆشۈكنىڭ ئىككى يېنىغا جايلاشقان بولۇپ، گەجگە تۆپىلىكى، بويۇن ۋېنا ئۆسۈكى ۋە تىل ئاستى نېرۋا نەيچىسى قاتارلىق قۇرۇلمىلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

تۆپۈلۈك نەيچىسى (Condylar canal, 髁管)
بۇ نەيچە گەجگە تۆپىلىكىنىڭ كەينىدىكى ئويمانلىققا جايلاشقان بولۇپ، ھەمىشە مەۋجۇت بولمايدۇ. ئۇنىڭدىن كىچىك بىر ۋېنا تومۇرى ئۆتۈپ، باش سۆڭەك ئىچى ۋە سىرتىدىكى ۋېنا سىستېمىسىنى تۇتاشتۇرىدۇ.

تۆپۈلۈك ئويمىنى (Condylar fossa, 髁窝)
بۇ ئويمانلىق گەجگە تۆپىلىكىنىڭ كەينىگە جايلاشقان بولۇپ، تۆپۈلۈك نەيچىسىنىڭ سىرتقى ئېغىزى مۇشۇ يەرگە ئېچىلىدۇ.

گەدەن تۆۋەنكى سىزىقى (Inferior nuchal line, 下项线)
بۇ سىزىق گەدەن يۇقىرىقى سىزىقىنىڭ ئاستىغا جايلاشقان بولۇپ، چوڭ تۆشۈككە يېقىنراق كېلىدۇ. بىر قىسىم چوڭقۇر گەدەن مۇسكۇللىرى بۇ سىزىققا بىرلىشىدۇ.

گەجگە سىرتقى قىرى (External occipital crest, 枕外嵴)
بۇ قىر گەجگە سىرتقى دۆڭچىسىدىن چوڭ تۆشۈكنىڭ ئارقا گىرۋىكىگىچە سوزۇلغان سۆڭەك قىرىدۇر. ئۇ گەدەن ۋە بويۇننى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان پۈكۈلچنىڭ (ligamentum nuchae) بىرلىشىش ئورنى ھېسابلىنىدۇ.

گەدەن يۇقارىقى سىزىقى (Superior nuchal line, 上项线)
بۇ بىر جۈپ توغرا سىزىق گەجگە سىرتقى دۆڭچىسىدىن ئىككى يانغا قاراپ سوزۇلغان. ئۇلار بويۇن ۋە گەدەننى ھەرىكەتلەندۈرىدىغان بىر قانچە مۇھىم مۇسكۇل (مەسىلەن، تراپېزىيۇس مۇسكۇلى) نىڭ بىرلىشىش نۇقتىسىدۇر.

گەجگە سۆڭىكىنىڭ ئىچكى تەرەپتىن كۆرۈنۈشى (Internal View)

يۇقارىقى ۋاشاقسىمان كاۋاك ئېرىقى (Superior sagittal sulcus, 上矢状窦沟)
بۇ ئېرىق گەجگە سۆڭىكىنىڭ ئىچكى يۈزىدىكى ئۈستۈنكى قىسمىدا بولۇپ، ئۈستۈنكى ساگىتال كاۋىقىنىڭ ئارقا قىسمىنى سىغدۇرىدۇ.

چوڭ مېڭە ئويمىنى (Cerebral fossa, 大脑窝)
بۇ بىر جۈپ چوڭ، тайыз ئويمانلىق گەجگە قاسرىقىنىڭ ئۈستۈنكى قىسمىغا جايلاشقان. ئۇلار چوڭ مېڭىنىڭ گەجگە بۆلىكىنى سىغدۇرۇپ تۇرىدۇ.

人 سىمان خەت قىرى (Lambdoid margin, 人字缘)
بۇ قىر گەجگە سۆڭىكىنىڭ ئۈستۈنكى-يان تەرەپتىكى ھەرە چىشىدەك گىرۋىكى. ئۇ ئىككى تەرەپتىكى چوققا سۆڭەكلىرى بىلەن بىرلىشىپ، لامبداسمان بوغۇمنى (lambdoid suture) ھاسىل قىلىدۇ.

كىچىك مېڭە ئويمىنى (Cerebellar fossa, 小脑窝)
بۇ بىر جۈپ چوڭقۇر، يۇمىلاق ئويمانلىق گەجگە قاسرىقىنىڭ تۆۋەنكى قىسمىغا جايلاشقان. ئۇلار كىچىك مېڭىنىڭ ئىككى يېرىم شارىنى سىغدۇرۇپ تۇرىدۇ ۋە قوغدايدۇ.

يانتۇلۇق (Clivus, 斜坡)
يانتۇلۇق چوڭ تۆشۈكنىڭ ئالدىدىن پاللاق سۆڭىكىنىڭ ئىگەر دۈمبىسىگىچە سوزۇلغان يانتۇ سۆڭەك يۈزىدۇر. ئۇ مېڭە كۆۋرۈكى ۋە سوزۇنچاق مېڭە قاتارلىق مېڭە غولى قۇرۇلمىلىرىنى تىرەپ تۇرىدۇ.

بويۇن ۋىنا تۈگۈنى (Jugular tubercle, 颈静脉结节)
بۇ دۆڭچە تىل ئاستى نېرۋا نەيچىسىنىڭ ئۈستىگە جايلاشقان. IX, X, XI-جۈپ باش نېرۋىلىرى ئۇنىڭ ئۈستىدىن ئۆتۈپ بويۇن ۋېنا تۆشۈكىگە كىرىدۇ.

تىل ئاستى نېرۋا نەيچىسى (Hypoglossal canal, 舌下神经管)
بۇ نەيچە چوڭ تۆشۈكنىڭ يان تەرىپىدىن توغرىسىغا ئۆتىدۇ. تىل ئاستى نېرۋىسى (XII-جۈپ باش نېرۋىسى) بۇ نەيچە ئارقىلىق باش سۆڭەك بوشلۇقىدىن چىقىپ، تىل مۇسكۇللىرىنى ئىننېرۋاتسىيە قىلىدۇ.

S سىمان كاۋاك ئېرىقى (Sigmoid sulcus, 乙状窦沟)
بۇ ئېرىق بويۇن ۋېنا تۆشۈكىگە تۇتىشىدىغان «S» شەكىللىك ئېرىق بولۇپ، S سىمان كاۋىقىنى (sigmoid sinus) سىغدۇرىدۇ.

ئەمچەكسىمان ئۆسۈك قىرى (Mastoid margin, 乳突缘)
بۇ قىر گەجگە سۆڭىكىنىڭ تۆۋەنكى-يان تەرەپتىكى گىرۋىكى بولۇپ، چەككە سۆڭىكىنىڭ ئەمچەكسىمان ئۆسۈكى بىلەن بىرلىشىدۇ.

گەجگە ئىچكى قىرى (Internal occipital crest, 枕内嵴)
بۇ قىر گەجگە ئىچكى دۆڭچىسىدىن چوڭ تۆشۈكنىڭ ئارقا گىرۋىكىگىچە سوزۇلغان. ئۇ كىچىك مېڭە ئورىقىنىڭ (falx cerebelli) بىرلىشىش نۇقتىسىدۇر.

توغرا كاۋاك ئېرىقى (Groove for transverse sinus, 横窦沟)
بۇ ئېرىق گەجگە ئىچكى دۆڭچىسىدىن ئىككى يانغا قاراپ توغرىسىغا كەتكەن. ئۇ كۆندىلەڭ كاۋاقنى (transverse sinus) سىغدۇرىدۇ.

گەجگە ئىچكى دۆڭچىسى (Internal occipital protuberance, 枕内隆凸)
بۇ دۆڭچە گەجگە سۆڭىكى ئىچكى يۈزىنىڭ مەركىزىدە بولۇپ، كاۋاكلارنىڭ ئۇچرىشىشى (confluence of sinuses) دەپ ئاتىلىدىغان مۇھىم ۋېنا قېنىنىڭ يىغىلىش نۇقتىسىغا توغرا كېلىدۇ.

گەجگە سۆڭىكىنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

گەجگە سۆڭىكىنىڭ ئورنى ۋە ئىقتىدارى ئۇنى كلىنىكىدا ئالاھىدە مۇھىم ئورۇنغا قويىدۇ. باش-بويۇن رايونىدىكى زەخىملىنىشلەر دائىم گەجگە سۆڭىكىگە چېتىلىدۇ.

• باش سۆڭەك ئاساسى سۇنۇقى: يۇقىرىدىن چۈشۈپ كېتىش ياكى قاتناش ھادىسىلىرىدە، گەجگە سۆڭىكىنىڭ نېگىز قىسمى ياكى تۆپىلىكى سۇنۇشى مۇمكىن. بۇ خىل سۇنۇقلار چوڭ تۆشۈك ئەتراپىدىكى نېرۋا ۋە قان تومۇرلارغا زىيان يەتكۈزۈپ، تىل ئاستى نېرۋىسىنىڭ پالەچلىنىشى، ئومۇرتقا ئارتېرىيەسىنىڭ يېرىلىشى ياكى مېڭە غولىنىڭ زەخىملىنىشى قاتارلىق ئېغىر ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• كيارى كەمتۈكلىكى (Chiari Malformation): بۇ تۇغما كېسەللىك بولۇپ، ئارقا باش سۆڭەك ئويمانلىقىنىڭ كىچىك بولۇشى سەۋەبىدىن كىچىك مېڭىنىڭ بىر قىسمى چوڭ تۆشۈك ئارقىلىق تۆۋەنگە چۈشۈپ قېلىشنى كۆرسىتىدۇ. بۇ ئەھۋال مېڭە-ئومۇرتقا سۇيۇقلۇقىنىڭ ئايلىنىشىغا توسقۇنلۇق قىلىپ، باش ئاغرىقى، باش قېيىش ۋە ھەرىكەت ماسلىشىشچانلىقىنىڭ ناچارلىشىشى قاتارلىق ئالامەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• نېرۋا تاشقى كېسەللىكلىرى ئوپېراتسىيەسى: ئارقا باش سۆڭەك ئويمانلىقىدىكى ئۆسمىلەرنى (مەسىلەن، كىچىك مېڭە ئۆسمىسى، مېڭە غولى ئۆسمىسى) ئېلىۋېتىش ئۈچۈن، نېرۋا تاشقى كېسەللىكلىرى دوختۇرلىرى كۆپىنچە گەجگە سۆڭىكىنى ئېچىپ ئوپېراتسىيە قىلىدۇ (Suboccipital craniotomy). بۇ جەرياندا، گەجگە سۆڭىكىنىڭ ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسىنى، بولۇپمۇ كۆندىلەڭ كاۋاق ۋە S سىمان كاۋاق قاتارلىق چوڭ ۋېنا كاۋاكلىرىنىڭ ئورنىنى ئېنىق بىلىش ئوپېراتسىيەنىڭ بىخەتەرلىكى ئۈچۈن ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.
• باش-ئومۇرتقا تۇتاشمىسى مۇقىمسىزلىقى: گەجگە تۆپىلىكى بىلەن ئاتلاس ئارىسىدىكى بوغۇم زەخىملەنگەندە ياكى ياللۇغلانغاندا، باش-بويۇن تۇتاشمىسى مۇقىمسىزلىشىپ، ئومۇرتقا ئۆتۈكىگە بېسىم چۈشۈرۈپ، نېرۋا ئىقتىدارىغا تەسىر يەتكۈزۈشى مۇمكىن. بۇنداق ئەھۋالدا، گەجگە سۆڭىكىنى ئومۇرتقا بىلەن بېكىتىش ئوپېراتسىيەسى (occipitocervical fusion) ئېلىپ بېرىلىدۇ.

قىسقىسى، گەجگە سۆڭىكى باش سۆڭىكىنىڭ ئاددىي بىر قىسمى بولماستىن، بەلكى مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىنى قوغداش ۋە باش ھەرىكىتىنى قوللاشتىكى ھالقىلىق قۇرۇلمىدۇر. ئۇنىڭ ئاناتومىيىسىنى چوڭقۇر چۈشىنىش، مۇناسىۋەتلىك كېسەللىكلەرگە توغرا دىئاگنوز قويۇش ۋە ئۈنۈملۈك داۋالاشنىڭ ئاساسى ھېسابلىنىدۇ.