ھالقا-گەجگە ۋە ھالقا-ئۈلگۈجەك بوغۇمى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

باش-بويۇن بوغۇملىرى: مۇقىملىق ۋە ھەرىكەتنىڭ ماسلىشىشى

ئىنسان بەدىنىدىكى ئەڭ مۇرەككەپ ۋە نازۇك بوغۇملارنىڭ بىرى باش سۆڭىكى بىلەن بويۇن ئومۇرتقىسى تۇتاشقان جايغا جايلاشقان. بۇ رايون باش-بويۇن بوغۇمى دەپ ئاتىلىپ، باشنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىش، مېڭە غولى ۋە ھۇلۇقنى قوغداش قاتارلىق ھاياتىي مۇھىم ۋەزىپىلەرنى ئۆتەيدۇ. بۇ بوغۇم بىرىنچى بويۇن ئومۇرتقىسى (ھالقىسىمان ئومۇرتقا) بىلەن باش سۆڭىكى ئارىسىدىكى «ھالقا-گەجگە بوغۇمى» ۋە بىرىنچى، ئىككىنچى بويۇن ئومۇرتقىسى (ئۈلگۈجەك ئومۇرتقا) ئارىسىدىكى «ھالقا-ئۈلگۈجەك بوغۇمى» دىن تەركىب تاپىدۇ.

بۇ رايوننىڭ مۇقىملىقى ۋە جانلىقلىقى كۆپلىگەن كۈچلۈك تارىمۇشلار (پەيلەر) ۋە ئۆزگىچە سۆڭەك قۇرۇلمىلىرىنىڭ ئۆزئارا ماسلىشىشىغا باغلىق. تارىمۇشلار خۇددى كۈچلۈك ئارغامچىغا ئوخشاش سۆڭەكلەرنى بىر-بىرىگە مەھكەم تۇتاشتۇرۇپ، باشنىڭ ھەددىدىن زىيادە ھەرىكەتلىنىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىپ، نازۇك نېرۋا توقۇلمىلىرىنى قوغدايدۇ. تۆۋەندە، بىز بۇ مۇرەككەپ بوغۇمنىڭ ئارقا تەرەپتىن كۆرۈنۈشىدىكى ھەر بىر مۇھىم قۇرۇلمىنى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇپ ئۆتىمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەىلمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

رەسىمدىكى ھەربىر كۆرۈنۈشنىڭ ئىسىملىرى، تەرجىمىلىرى ۋە چۈشەندۈرۈلۈشى

ئۇيغۇرچە ئىسىم : ھالقا-گەجگە ۋە ھالقا ئۈلگۈجەك بوغۇمى ئارقا يۈزىدىن كۆرۈنۈشى
ئىنگىلىزچە ئىسىم : atlanto occipital and atlantoaxial joint posterior view
تۈركچە ئىسىم : Atlanto-oksipital ve atlantoaksiyal eklem arka görünüm
خەنزۇچە ئىسىم : 寰枕及寰枢关节后面观

باش-بويۇن بوغۇمىنىڭ ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

• گەجگە سۆڭەك نېگىز قىسمى (Basilar Part of Occipital Bone, 枕骨基底部)
  بۇ گەجگە سۆڭىكىنىڭ چوڭ تۆشۈكنىڭ ئالدىدىكى قىسمى بولۇپ، مېڭە غولىغا تىرەك بولىدۇ. ئۇ باش سۆڭىكىنىڭ ئاساسىنى تەشكىل قىلىدىغان مۇھىم قۇرۇلما ھېسابلىنىدۇ.
• تىك تۇتام (Longitudinal Fascicles, 纵束)
  بۇ ھالقا ئومۇرتقا كىرىستسىمان تارىمۇشىنىڭ تىك قىسمى بولۇپ، يۇقىرى ۋە تۆۋەنگە سوزۇلغان. ئۇنىڭ يۇقىرى قىسمى گەجگە سۆڭىكىگە، تۆۋەن قىسمى ئۈلگۈجەك ئومۇرتقا تېنىگە تۇتىشىپ، بوغۇمنىڭ تىك يۆنىلىشتىكى مۇقىملىقىنى ساقلايدۇ.
• يېپىنچا پەردە چوڭقۇر قىسمى (Deep Part of Tectorial Membrane, 覆膜深部)
  يېپىنچا پەردە ئارقا تىك تارىمۇشنىڭ يۇقىرىغا سوزۇلغان داۋامى بولۇپ، يۇلۇن يولىنى كەينىدىن قوغدايدۇ. ئۇنىڭ چوڭقۇر قىسمى كىرىستسىمان تارىمۇش ۋە قاناتسىمان تارىمۇشلارنى قاپلاپ تۇرىدۇ.
• ھالقىسىمان ئومۇرتقا (Atlas / C1, 寰椎)
  بىرىنچى بويۇن ئومۇرتقىسى بولۇپ، باش سۆڭىكىنى بىۋاسىتە تىرەپ تۇرىدۇ. ئۇنىڭ ئۆزگىچە ھالقا شەكىللىك قۇرۇلمىسى باشنىڭ ئالدى-كەينىگە ئېگىلىش (باش لىڭشىتىش) ھەرىكىتىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ.
• بوغۇم خالتىسى (Articular Capsule, 关节囊)
  بۇ ھالقا-گەجگە ۋە ھالقا-ئۈلگۈجەك بوغۇملىرىنى ئوراپ تۇرىدىغان تالالىق پەردە. ئۇ بوغۇمنىڭ مۇقىملىقىنى ئاشۇرۇپ، بوغۇم سۇيۇقلۇقىنىڭ سىرتقا چىقىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.
• ئۈلگۈجەك ئومۇرتقا (Axis / C2, 枢椎)
  ئىككىنچى بويۇن ئومۇرتقىسى بولۇپ، ئۆزىگە خاس چىشسىمان ئۆسۈكى (Dens) ئارقىلىق ھالقىسىمان ئومۇرتقا بىلەن بوغۇم ھاسىل قىلىدۇ. بۇ قۇرۇلما باشنىڭ سول-ئوڭغا بۇرۇلۇش (ياق دېيىش) ھەرىكىتىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.
• ھالقا ئومۇرتقا كىرىستسىمان تارىمۇش (Cruciform Ligament of Atlas, 寰椎十字韧带)
  بۇ تارىمۇش كىرىست شەكلىدە بولۇپ، كۆندىلەڭ ۋە تىك تۇتامدىن تەركىب تاپقان. ئۇنىڭ ئاساسلىق رولى ئۈلگۈجەك ئومۇرتقىسىنىڭ چىشسىمان ئۆسۈكىنى جايىدا مۇقىملاشتۇرۇپ، ئۇنىڭ ھۇلۇققا بېسىم پەيدا قىلىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش.
• ھالقا-ئۈلگۈجەك سىرتقى تەرەپ بوغۇمى (Lateral Atlantoaxial Joint, 寰枢外侧关节)
  بۇ ھالقىسىمان ئومۇرتقىنىڭ تۆۋەنكى بوغۇم يۈزى بىلەن ئۈلگۈجەك ئومۇرتقىسىنىڭ ئۈستۈنكى بوغۇم يۈزى ئارىسىدا ھاسىل بولغان بوغۇم. ئۇ باشنىڭ ئايلىنىش ھەرىكىتىگە ياردەم بېرىدۇ.
• ھالقىسىمان ئومۇرتقا كۆندىلەڭ تارىمۇشى (Transverse Ligament of Atlas, 寰椎横韧带)
  بۇ كىرىستسىمان تارىمۇشنىڭ كۆندىلەڭ قىسمى بولۇپ، ھالقىسىمان ئومۇرتقىنىڭ ئىككى يان تەرىپىگە تۇتىشىدۇ. ئۇ باش-بويۇن بوغۇمىدىكى ئەڭ كۈچلۈك تارىمۇشلارنىڭ بىرى بولۇپ، چىشسىمان ئۆسۈكنى جايىدا ساقلايدۇ.
• ھالقا-گەجگە بوغۇمى (Atlanto-occipital Joint, 寰枕关节)
  بۇ بوغۇم گەجگە سۆڭىكىنىڭ بوغۇم دۆڭچىلىرى بىلەن ھالقىسىمان ئومۇرتقىنىڭ ئۈستۈنكى بوغۇم يۈزى ئارىسىدا شەكىللىنىدۇ. ئۇ ئاساسلىقى باشنىڭ ئالدى-كەينىگە ئېگىلىش ھەرىكىتىنى (باش لىڭشىتىشنى) ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ.
• قاناتسىمان تارىمۇش (Alar Ligament, 翼状韧带)
  بۇ بىر جۈپ كۈچلۈك تارىمۇش بولۇپ، چىشسىمان ئۆسۈكنىڭ ئىككى يېنىدىن باشلىنىپ، گەجگە سۆڭىكىگە تۇتىشىدۇ. ئۇلار باشنىڭ ھەددىدىن زىيادە ئايلىنىپ كېتىشىنى ۋە يانغا ئېگىلىشىنى چەكلەيدۇ.
• تىل ئاستى نېرۋا نەيچىسى (Hypoglossal Canal, 舌下神经管)
  بۇ گەجگە سۆڭىكىدىكى بىر جۈپ سۆڭەك نەيچىسى بولۇپ، تىل ئاستى نېرۋىسى (12-جۈپ مېڭە نېرۋىسى) ۋە بەزى كىچىك قان تومۇرلارنى ئۆتكۈزىدۇ. تىل ئاستى نېرۋىسى تىل مۇسكۇللىرىنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ.

باش-بويۇن بوغۇمىنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىىيىتى ۋە ساغلاملىقى

باش-بويۇن بوغۇمىنىڭ ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسىنى چۈشىنىش، ئۇنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتىنى ۋە ئىنسانلارنىڭ ھاياتلىق پائالىيىتىدىكى ھالقىلىق رولىنى تېخىمۇ چوڭقۇر ھېس قىلىشىمىزغا ياردەم بېرىدۇ. بۇ رايون ئاددىي بىر بوغۇم بولۇپلا قالماي، بەلكى ھاياتلىق مەركىزى بولغان مېڭە غولى بىلەن ھۇلۇقنى تۇتاشتۇرىدىغان ۋە قوغدايدىغان «ئۆتەڭ» ھېسابلىنىدۇ. شۇڭلاشقا، بۇ رايوننىڭ مۇقىملىقى ۋە ساغلاملىقى ئومۇمىي تەن ساغلاملىقى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم. ئۇنىڭدىكى ھەر قانداق كىچىك نورمالسىزلىق ئېغىر، ھەتتا ھاياتقا خەۋپ يەتكۈزىدىغان ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.

بۇ بوغۇم رايونىنىڭ تۇراقسىزلىقىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان بىر قانچە ئاساسلىق سەۋەبلەر بار. بۇلارنى چۈشىنىش، كېسەللىكلەرنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە ۋاقتىدا دىئاگنوز قويۇشتا ئاچقۇچلۇق رول ئوينايدۇ.

• ئۆتكۈر زەخىملىنىش: يۇقىرى سۈرئەتلىك قاتناش ھادىسىلىرى ، يىقىلىپ چۈشۈش، سۇغا سەكرىگەندە بېشىنىڭ تېگىگە ئۇرۇلۇشى قاتارلىق تاشقى كۈچلەرنىڭ تۈرتكىسىدە كۆندىلەڭ تارىمۇش، قاناتسىمان تارىمۇش قاتارلىق مۇھىم قۇرۇلمىلار ئۈزۈلۈپ كېتىشى مۇمكىن. بۇ خىل ئەھۋالدا، ھۇلۇق ئۆتكۈر بېسىلىپ قېلىپ، دەرھال پالەچلىنىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• تۇغما كەمتۈكلۈك: بەزى كىشىلەردە تۇغما ھالدا بۇ رايوننىڭ سۆڭەك قۇرۇلمىسىدا ياكى تارىمۇشلىرىدا بوشاڭلىق مەۋجۇت بولىدۇ. مەسىلەن، داۋن ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى، Ehlers-Danlos ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى (تۇتاشتۇرغۇچى توقۇلما كېسەللىكى) ۋە بەزى سۆڭەك ئۆسۈش كېسەللىكلىرىگە گىرىپتار بولغان بىمارلاردا باش-بويۇن بوغۇمىنىڭ تۇراقسىزلىقى كۆرۈلۈش نىسبىتى يۇقىرى بولىدۇ.
• ياللۇغلۇق كېسەللىكلەر: رېماتىزىملىق بوغۇم ياللۇغى (RA) بۇ رايونغا تەسىر قىلىدىغان ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان ياللۇغلۇق كېسەللىك. ئۇزۇن مۇددەتلىك ياللۇغلىنىش چىشسىمان ئۆسۈكنى ۋە ئۇنى مۇقىملاشتۇرۇپ تۇرىدىغان تارىمۇشلارنى يېمىرىپ، ئاستا خاراكتېرلىك ھالدا بوغۇمنىڭ ئورنىدىن چىقىپ كېتىشىنى (atlantoaxial subluxation) كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

باش-بويۇن بوغۇمىدا مەسىلە كۆرۈلگەندە، ئۇنىڭ ئالامەتلىرىمۇ كۆپ خىل ۋە مۇرەككەپ بولىدۇ. بەزىدە ئالامەتلەر ئېنىق بولماي، باشقا كېسەللىكلەر بىلەن ئاسانلا ئارىلىشىپ كېتىدۇ. كۆپ ئۇچرايدىغان ئالامەتلەردىن گەجگە قىسمىدىكى باش ئاغرىقى، بويۇن ئاغرىقى، بويۇننى ھەرىكەتلەندۈرگەندە قارت-قارت ئاۋازىنىڭ چىقىشى قاتارلىقلار بار. ئەگەر ئەھۋال ئېغىرلىشىپ، نېرۋا بېسىلىپ قالسا، تېخىمۇ ئېغىر ئالامەتلەر كۆرۈلىدۇ. بۇلار: قول-پۇتنىڭ ئۇيۇشۇشى ياكى ماغدۇرسىزلىنىشى؛ مېڭىشتا تەڭپۇڭلۇقنى يوقىتىش؛ باش قېيىش؛ كۆرۈش سېزىمىنىڭ خىرەلىشىشى؛ يۇتۇش ۋە سۆزلەشتە قىيىنچىلىققا ئۇچراش قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

بۇ رايوندىكى كېسەللىكلەرگە دىئاگنوز قويۇش ئۈچۈن، دوختۇرلار ئادەتتە تەپسىلىي كېسەللىك تارىخىنى سۈرۈشتۈرۈش ۋە فىزىكىلىق تەكشۈرۈش ئېلىپ بارىدۇ. بۇنىڭدىن سىرت، تەسۋىر تەكشۈرۈشلىرى ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. ئادەتتىكى رېنتگېن تەكشۈرۈشى سۆڭەكلەرنىڭ ئورنىنى كۆرسىتىپ بېرەلەيدۇ، بولۇپمۇ بويۇننى ئالدى-كەينىگە ئېگىپ تۇرۇپ تارتىلغان ھەرىكەتچان رېنتگېن (flexion-extension views) بوغۇمنىڭ تۇراقسىزلىقىنى ئېنىقلاشتا ئىنتايىن مۇھىم. كومپيۇتېرلىق توموگرافىيە (CT) سۆڭەك قۇرۇلمىسىنى تېخىمۇ ئىنچىكە كۆرسىتەلەيدۇ، ماگنىتلىق رېزونانس تەسۋىرى (MRI) بولسا تارىمۇش، ھۇلۇق ۋە باشقا يۇمشاق توقۇلمىلارنىڭ ئەھۋالىنى باھالاشتىكى ئەڭ ياخشى ئۇسۇل ھېسابلىنىدۇ.

بۇ نازۇك رايوننى ئاسراش ۋە قوغداش ئۈچۈن، كۈندىلىك تۇرمۇشتا بىر قانچە نۇقتىغا دىققەت قىلىش كېرەك.

• بىرىنچىدىن، توغرا تۇرۇش ۋە ئولتۇرۇش قىياپىتىنى ساقلاش كېرەك. ئۇزۇن ۋاقىت بېشىنى تۆۋەن سېلىپ يانفون ئويناش ياكى كومپيۇتېر ئىشلىتىش («يانفون بويۇن») بويۇنغا ئارتۇقچە بېسىم ئېلىپ كېلىدۇ.
• ئىككىنچىدىن، مۇۋاپىق ھەرىكەت ئارقىلىق بويۇن مۇسكۇللىرىنى چېنىقتۇرۇپ، ئۇلارنىڭ بوغۇملارنى قوللاش ئىقتىدارىنى ئاشۇرۇش لازىم.
• ئۈچىنچىدىن، تەنھەرىكەت پائالىيەتلىرىدە قوغدىنىش تەدبىرلىرىنى ياخشى ئىشلەپ، بېشىنىڭ زەخىملىنىپ قېلىشىدىن ساقلىنىش كېرەك.

ئەگەر باش-بويۇن رايونىدا تۇراقسىزلىق ياكى نېرۋا بېسىلىپ قېلىش دىئاگنوزى قويۇلسا، داۋالاش ئۇسۇللىرى يېنىك دەرىجىدىكى فىزىكىلىق داۋالاش ۋە بويۇنلۇق تاقاشتىن تارتىپ، ئېغىر ئەھۋاللاردا ئوپېراتسىيە ئارقىلىق بوغۇمنى بىرىكتۈرۈپ مۇقىملاشتۇرۇشقىچە بولىدۇ.

ھالقا-گەجگە ۋە ھالقا-ئۈلگۈجەك بوغۇمى ئادەم بەدىنىدىكى بىر مۆجىزە بولۇپ، ئۇنىڭ ساغلاملىقى تۇرمۇش سۈپىتىمىزگە بىۋاسىتە تەسىر كۆرسىتىدۇ. بۇ رايوننىڭ ئاناتومىيىسىنى چۈشىنىش، ئۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك خەۋپ-خەتەر ئامىللىرىدىن خەۋەردار بولۇش ۋە ساغلام تۇرمۇش ئادىتىنى يېتىلدۈرۈش ئارقىلىق، بىز بۇ ھاياتىي مۇھىم قۇرۇلمىنى ئۈنۈملۈك قوغداپ، ئۇنىڭ ئېلىپ كەلگەن ھەرىكەت ئەركىنلىكىدىن ئۇزۇن مۇددەت بەھرىمەن بولالايمىز.