كاناي، شاخچە كاناي ۋە ئۆپكە بۆلەكلىرىنىڭ ئاناتومىيىسى

نەپەسلىنىش سىستېمىسى ھاياتلىقنىڭ ئاساسى بولۇپ، ئۇنىڭ ئىچىدىكى كاناي، شاخچە كانايلار ۋە ئۆپكە بۆلەكلىرى گاز ئالماشتۇرۇشنى ئىشقا ئاشۇرىدىغان مۇرەككەپ تور سىستېمىسىنى تەشكىل قىلىدۇ. كانايدىن باشلانغان ھاۋا يولى، خۇددى بىر دەرەخنىڭ غولىدىن شاخلىرىغا ئايرىلغاندەك، ئۈزلۈكسىز تارماقلىشىپ ئاخىرىدا ئۆپكىنىڭ ئەڭ كىچىك فۇنكسىيە بىرلىكى بولغان ئۆپكە بۆلەكلىرىگە يېتىپ بارىدۇ. بۇ قۇرۇلمىلارنىڭ ھەر بىرى ئۆزگىچە ئاناتومىيىلىك ئورۇن ۋە فىزىئولوگىيىلىك رولغا ئىگە بولۇپ، ئۇلارنىڭ ماسلىشىپ ئىشلىشى نەپەس ئېلىش-چىقىرىشنىڭ نورمال ئېلىپ بېرىلىشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ.

بۇ ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىلارنى چوڭقۇر چۈشىنىش، كلىنىكىلىق تىببىيەتتە، بولۇپمۇ ئۆپكە كېسەللىكلىرىنى دىئاگنوز قىلىش ۋە داۋالاشتا ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. مەسىلەن، ئۆپكە ياللۇغى، سىل كېسىلى ياكى ئۆسمىلەرنىڭ كونكرېت قايسى ئۆپكە بۆلىكىگە جايلاشقانلىقىنى ئېنىقلاش، داۋالاش پىلانىنى تۈزۈش ۋە ئوپېراتسىيە دائىرىسىنى بېكىتىشتە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. بۇ ماقالىدە، كانايدىن تارتىپ ئۆپكە بۆلەكلىرىگىچە بولغان بۇ «نەپەس دەرىخى»نىڭ ھەر بىر قىسمىنى رەسىمگە بىرلەشتۈرۈپ، تەپسىلىي تونۇشتۇرۇپ ئۆتىمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

كاناي، شاخچە كاناي ۋە ئۆپكە بۆلەكلىرىنىڭ ئومۇمىي قۇرۇلمىسى

كاناي، شاخچە كاناي ۋە ئۆپكە بۆلەكلىرى (Trachea, Bronchi, and Bronchopulmonary Segments, 气管,支气管及肺段)
بۇ ئاتالغۇ نەپەس يولىنىڭ كېكىردەكتىن كېيىنكى پۈتكۈل ھاۋا ئۆتۈشۈش سىستېمىسىنى كۆرسىتىدۇ. كاناي ھاۋانى ئۆپكىگە يەتكۈزىدىغان ئاساسلىق تۇرۇبا بولۇپ، ئۇ ئىككى غول شاخچە كانايغا ئايرىلىدۇ، ھەر بىرى بىر تەرەپ ئۆپكىگە تۇتىشىدۇ. شاخچە كانايلار ئۆپكە ئىچىدە داۋاملىق تارماقلىشىپ، ھەر بىر ئۆپكە بۆلىكىگە ئايرىم ھاۋا يەتكۈزىدىغان بۆلەك شاخچە كانايلىرىنى ھاسىل قىلىدۇ. ئۆپكە بۆلىكى (Bronchopulmonary segment) ئۆز ئالدىغا بۆلەك شاخچە كاناي ۋە قان تومۇر سىستېمىسىغا ئىگە بولغان، ئۆپكىنىڭ مۇستەقىل فۇنكسىيە ۋە ئوپېراتسىيە قىلىشقا بولىدىغان ئەڭ كىچىك بىرلىكى ھېسابلىنىدۇ.

يۇقىرى نەپەس يولى ۋە كاناي

قالقانسىمان كۆمۈرچەك (Thyroid cartilage, 甲状软骨)
كېكىردەكنىڭ ئالدى تەرىپىگە جايلاشقان ئەڭ چوڭ كۆمۈرچەك بولۇپ، ئەرلەردە «ئادەم بوغىزى»نى ھاسىل قىلىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق رولى ئاۋاز پەردىلىرىنى ۋە نەپەس يولىنى قوغداش.

ھالقىسىمان كۆمۈرچەك (Cricoid cartilage, 环状软骨)
قالقانسىمان كۆمۈرچەكنىڭ ئاستىغا جايلاشقان ئۈزۈك شەكىللىك كۆمۈرچەك. ئۇ كاناينىڭ باشلىنىش قىسمىنى تەشكىل قىلىپ، نەپەس يولىنىڭ ئوچۇق تۇرۇشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ.

كاناي (Trachea, 气管)
كېكىردەكنى شاخچە كانايلار بىلەن تۇتاشتۇرىدىغان تۇرۇبا شەكىللىك نەپەس يولى. ئۇ C شەكىللىك كۆمۈرچەك ھالقىلاردىن تۈزۈلگەن بولۇپ، ھاۋانىڭ راۋان ئۆتۈشىنى ۋە نەپەس يولىنىڭ يىغىلىپ قالماسلىقىنى təminləydu.

غول شاخچە كاناي (Main bronchus, 主支气管)
كاناينىڭ ئايرىلىشىدىن ھاسىل بولغان ئوڭ ۋە سول ئىككى چوڭ شاخچە. ئوڭ غول شاخچە كاناي سولغا قارىغاندا قىسقا، كەڭ ۋە تىكرەك بولغاچقا، تاشقى ماددىلار ئاسانراق كىرىپ قالىدۇ.

ئوڭ ئۆپكە: شاخچە كانايلار ۋە بۆلەكلەر

ئوڭ ئۆپكە ئۈستى قانات شاخچە كاناي (Right superior lobar bronchus, 右肺上叶支气管)
ئوڭ غول شاخچە كانايدىن ئايرىلىپ چىقىپ، ئوڭ ئۆپكىنىڭ يۇقىرىقى قىسمىنى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇ يەنىمۇ تارماقلىشىپ ئۈچ بۆلەك شاخچە كانايغا ئايرىلىدۇ.

• ئۇچ بۆلەك شاخچە كاناي BI (Apical segmental bronchus BI, 尖端支气管BI)
  ئوڭ ئۆپكە يۇقىرىقى قاناتنىڭ ئۇچ قىسمىدىكى ئۇچ بۆلەك (SI) نى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• ئارقا بۆلەك شاخچە كاناي BII (Posterior segmental bronchus BII, 后端支气管BII)
  ئوڭ ئۆپكە يۇقىرىقى قاناتنىڭ ئارقا قىسمىدىكى ئارقا بۆلەك (SII) نى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• ئالدى بۆلەك شاخچە كاناي BIII (Anterior segmental bronchus BIII, 前端支气管BIII)
  ئوڭ ئۆپكە يۇقىرىقى قاناتنىڭ ئالدى قىسمىدىكى ئالدى بۆلەك (SIII) نى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ.

ئوڭ ئۆپكە ئوتتۇرا قانات شاخچە كاناي (Right middle lobar bronchus, 右肺中叶支气管)
ئوڭ ئۆپكىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىنى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇ ئىككى بۆلەك شاخچە كانايغا ئايرىلىدۇ.

• سىرتقى بۆلەك شاخچە كاناي BIV (Lateral segmental bronchus BIV, 外侧段支气管BIV)
  ئوڭ ئۆپكە ئوتتۇرا قاناتنىڭ سىرتقى قىسمىدىكى سىرتقى بۆلەك (SIV) نى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• ئىچكى بۆلەك شاخچە كاناي BV (Medial segmental bronchus BV, 内侧段支气管BV)
  ئوڭ ئۆپكە ئوتتۇرا قاناتنىڭ ئىچكى قىسمىدىكى ئىچكى بۆلەك (SV) نى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ.

ئوڭ ئۆپكە تۆۋەنكى قانات شاخچە كاناي (Right inferior lobar bronchus, 右肺下叶支气管)
ئوڭ ئۆپكىنىڭ ئەڭ چوڭ قىسمى بولغان تۆۋەنكى قاناتنى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇ بەش بۆلەك شاخچە كانايغا ئايرىلىدۇ.

• ئۇچ يۇقىرىقى بۆلەك شاخچە كاناي BVI (Superior segmental bronchus BVI, 尖上段支气管BVI)
  ئوڭ ئۆپكە تۆۋەنكى قاناتنىڭ ئەڭ يۇقىرى قىسمىدىكى ئۇچ يۇقىرىقى بۆلەك (SVI) نى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• ئىچكى تەرەپ يۈرەك تەكتى بۆلەك شاخچە كاناي BVII (Medial basal segmental bronchus BVII, 内侧心底段支气管BVII)
  ئوڭ ئۆپكە تۆۋەنكى قاناتنىڭ ئىچكى تەرەپ ئاستىنقى قىسمىدىكى بۆلەك (SVII) نى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• ئالدى تەكتى بۆلەك شاخچە كاناي BVIII (Anterior basal segmental bronchus BVIII, 前底段支气管BVIII)
  ئوڭ ئۆپكە تۆۋەنكى قاناتنىڭ ئالدى تەرەپ ئاستىنقى قىسمىدىكى بۆلەك (SVIII) نى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• تاشقى تەرەپ تەكتى بۆلەك شاخچە كاناي BIX (Lateral basal segmental bronchus BIX, 外侧段支气管BIX)
  ئوڭ ئۆپكە تۆۋەنكى قاناتنىڭ تاشقى تەرەپ ئاستىنقى قىسمىدىكى بۆلەك (SIX) نى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• ئارقا تەكتى بۆلەك شاخچە كاناي BX (Posterior basal segmental bronchus BX, 后底段支气管BX)
  ئوڭ ئۆپكە تۆۋەنكى قاناتنىڭ ئارقا تەرەپ ئاستىنقى قىسمىدىكى بۆلەك (SX) نى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ.

سول ئۆپكە: شاخچە كانايلار ۋە بۆلەكلەر

سول ئۆپكە يۇقىرىقى قانات شاخچە كاناي (Left superior lobar bronchus, 左肺上叶支气管)
سول غول شاخچە كانايدىن ئايرىلىپ چىقىپ، سول ئۆپكىنىڭ يۇقىرىقى قىسمىنى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇ يۇقىرى ۋە تىل بۆلەكلىرىگە ئايرىلىدۇ.

• ئۇچ ئارقا بۆلەك شاخچە كاناي BI+II (Apicoposterior segmental bronchus BI+II, 尖后段支气管BI+II)
  سول ئۆپكىدە ئۇچ ۋە ئارقا بۆلەكلەرنىڭ شاخچە كانايلىرى كۆپىنچە بىرلىشىپ كەتكەن بولۇپ، ئۇچ-ئارقا بۆلەك (SI+II) نى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• ئالدى بۆلەك شاخچە كاناي BIII (Anterior segmental bronchus BIII, 前段支气管BIII)
  سول ئۆپكە يۇقىرىقى قاناتنىڭ ئالدى قىسمىدىكى ئالدى بۆلەك (SIII) نى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• يۇقىرىقى تىل بۆلەك شاخچە كاناي BIV (Superior lingular segmental bronchus BIV, 上舌段支气管BIV)
  سول ئۆپكىنىڭ كىچىك تىل قىسمىنىڭ يۇقىرىسىدىكى يۇقىرىقى تىل بۆلەك (SIV) نى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• تۆۋەنكى تىل بۆلەك شاخچە كاناي BV (Inferior lingular segmental bronchus BV, 下舌段支气管BV)
  سول ئۆپكىنىڭ كىچىك تىل قىسمىنىڭ تۆۋەنكىسىدىكى تۆۋەنكى تىل بۆلەك (SV) نى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ.

سول ئۆپكە تۆۋەنكى قانات شاخچە كاناي (Left inferior lobar bronchus, 左肺下叶支气管)
سول ئۆپكىنىڭ تۆۋەنكى قىسمىنى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇ ئادەتتە ئوڭ تەرەپتىكىگە ئوخشاش ئۇچ يۇقىرىقى بۆلەك ۋە ئۈچ ئاساسىي بۆلەككە ئايرىلىدۇ.

• ئالدى تەكتى بۆلەك شاخچە كاناي BVIII (Anterior basal segmental bronchus BVIII, 前底段支气管BVIII)
  سول ئۆپكە تۆۋەنكى قاناتنىڭ ئالدى تەرەپ ئاستىنقى قىسمىدىكى بۆلەك (SVIII) نى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• تاشقى تەرەپ تەكتى بۆلەك شاخچە كاناي BIX (Lateral basal segmental bronchus BIX, 外侧底段支气管BIX)
  سول ئۆپكە تۆۋەنكى قاناتنىڭ تاشقى تەرەپ ئاستىنقى قىسمىدىكى بۆلەك (SIX) نى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• ئارقا تەكتى بۆلەك شاخچە كاناي BX (Posterior basal segmental bronchus BX, 后底段支气管BX)
  سول ئۆپكە تۆۋەنكى قاناتنىڭ ئارقا تەرەپ ئاستىنقى قىسمىدىكى بۆلەك (SX) نى ھاۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ.

ئۆپكە بۆلەكلىرى (Bronchopulmonary Segments)

ئۇچ بۆلەك SI (Apical segment SI, 尖段SI)
ئوڭ ئۆپكە يۇقىرىقى قاناتنىڭ ئەڭ ئۇچ قىسمىغا جايلاشقان.

ئالدى بۆلەك SIII (Anterior segment SIII, 前段SIII)
ئوڭ ۋە سول ئۆپكىنىڭ يۇقىرىقى قاناتلىرىنىڭ ئالدى تەرىپىگە جايلاشقان.

سىرتقى تەرەپ بۆلەك SIV (Lateral segment SIV, 外侧段SIV)
ئوڭ ئۆپكە ئوتتۇرا قاناتنىڭ سىرتقى تەرىپىگە جايلاشقان.

ئىچكى تەرەپ بۆلەك SV (Medial segment SV, 内侧段SV)
ئوڭ ئۆپكە ئوتتۇرا قاناتنىڭ ئىچكى تەرىپىگە جايلاشقان.

يۇقىرىقى تىل بۆلەك SIV (Superior lingular segment SIV, 上舌段SIV)
سول ئۆپكە يۇقىرىقى قاناتنىڭ كىچىك تىل قىسمىنىڭ يۇقىرىقى بۆلىكى.

تۆۋەنكى تىل بۆلەك SV (Inferior lingular segment SV, 下舌段SV)
سول ئۆپكە يۇقىرىقى قاناتنىڭ كىچىك تىل قىسمىنىڭ تۆۋەنكى بۆلىكى.

ئۇچ ئارقا بۆلەك SI+II (Apicoposterior segment SI+II, 尖后段 SI+II)
سول ئۆپكە يۇقىرىقى قاناتنىڭ ئۇچ ۋە ئارقا بۆلەكلىرىنىڭ بىرلىشىشىدىن ھاسىل بولغان.

ئۇچ يۇقىرىقى بۆلەك SVI (Superior segment SVI, 尖上段SVI)
ئوڭ ۋە سول ئۆپكىنىڭ تۆۋەنكى قاناتلىرىنىڭ ئەڭ يۇقىرى قىسمىغا جايلاشقان.

ئالدى تەكتى بۆلەك SVIII (Anterior basal segment SVIII, 前底段SVIII)
ئوڭ ۋە سول ئۆپكىنىڭ تۆۋەنكى قاناتلىرىنىڭ ئالدى تەرەپ ئاستىنقى قىسمىغا جايلاشقان.

تاشقى تەرەپ تەكتى بۆلەك SIX (Lateral basal segment SIX, 外侧底段SIX)
ئوڭ ۋە سول ئۆپكىنىڭ تۆۋەنكى قاناتلىرىنىڭ تاشقى تەرەپ ئاستىنقى قىسمىغا جايلاشقان.

ئارقا تەكتى بۆلەك SX (Posterior basal segment SX, 后底段SX)
ئوڭ ۋە سول ئۆپكىنىڭ تۆۋەنكى قاناتلىرىنىڭ ئارقا تەرەپ ئاستىنقى قىسمىغا جايلاشقان.

كاناي ، شاخچە كاناي ۋە ئۆپكە بۆلەكلىرى ئەھمىيىتى

كاناي، شاخچە كاناي ۋە ئۆپكە بۆلەكلىرىنىڭ ئاناتومىيىسى ئىنتايىن تەرتىپلىك ۋە لوگىكىلىق بولغان بىر سىستېما. بۇ «نەپەس دەرىخى»نىڭ ھەر بىر شاخچىسى ۋە «يوپۇرمىقى» (ئۆپكە بۆلىكى) ئۆز-ئارا زىچ باغلانغان ھەم ئۆز ئالدىغا مۇستەقىل فۇنكسىيىگە ئىگە. بۇ ئالاھىدىلىك كلىنىكىلىق تىببىيەتتە ئىنتايىن چوڭ ئەھمىيەتكە ئىگە.

• كېسەللىكنىڭ يېرىنى جەزىملەشتۈرۈش: كومپيۇتېرلىق توموگرافىيە (CT) ۋە باشقا تەسۋىر تېخنىكىلىرى ئارقىلىق، دوختۇرلار كېسەللىكنىڭ قايسى ئۆپكە بۆلىكىدە ئىكەنلىكىنى ئېنىق بىلەلەيدۇ. بۇ، بولۇپمۇ يەرلىك ئۆپكە ياللۇغى، ئابىسسېس ياكى كىچىك دائىرىلىك ئۆسمىلەرگە دىئاگنوز قويۇشتا ئىنتايىن مۇھىم.
• مەقسەتلىك داۋالاش: ئۆپكە بۆلىكىنىڭ ئوپېراتسىيە قىلىشقا بولىدىغان بىرلىك بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئۆپكە راكىنىڭ دەسلەپكى باسقۇچىدىكى بىمارلارغا نىسبەتەن، پۈتۈن بىر ئۆپكە قىنىتىنى ئېلىۋېتىشنىڭ ئورنىغا، پەقەت كېسەللىك ئۆزگىرىشى بولغان بۆلەكنىلا كېسىپ ئېلىۋېتىش (Segmentectomy) مۇمكىن. بۇ ئوپېراتسىيە ساغلام ئۆپكە توقۇلمىلىرىنى ئەڭ زور دەرىجىدە ساقلاپ قېلىپ، بىمارنىڭ ئوپېراتسىيىدىن كېيىنكى ھايات سۈپىتىنى يۇقىرى كۆتۈرىدۇ.
• كاناي ئەينىكى تەكشۈرۈشى : كاناي ئەينىكى (bronchoscopy) تەكشۈرۈشىدە، دوختۇرلار ھەر بىر بۆلەك شاخچە كانايىنىڭ ئېغىزىنى كۆزىتىپ، بىۋاسىتە ئەۋرىشكە ئالالايدۇ ياكى داۋالاش ئېلىپ بارالايدۇ. شاخچە كانايلارنىڭ ئاناتومىيىلىك ئورنىنى بىلىش، بۇ جەرياننى توغرا ۋە بىخەتەر ئېلىپ بېرىشنىڭ ئالدىنقى شەرتى.

ئوڭ ئۆپكە ئادەتتە 10 ئۆپكە بۆلىكىگە، سول ئۆپكە بولسا 8 دىن 10 كىچە (بەزى بۆلەكلەرنىڭ بىرلىشىپ كېتىشى سەۋەبىدىن) بۆلەككە ئايرىلىدۇ. بۇ بۆلەكلىك قۇرۇلما، ئۆپكىنىڭ مۇرەككەپ ۋەزىپىلەرنى ئۈنۈملۈك ئورۇندىشىغا ياردەم بېرىدۇ. شۇڭلاشقا، بۇ ئاناتومىيىلىك بىلىملەر نەپەس سىستېمىسىنىڭ ساغلاملىقىنى قوغداش ۋە كېسەللىكلەرنى داۋالاشتىكى ئاساس بولۇپ ھېسابلىنىدۇ.