كېپىنەك سۆڭەك ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى ئالدى ۋە ئارقا تەرىپىدىن كۆرۈنۈشى

كېپىنەك سۆڭىكى باش سۆڭەك ئاساسىنىڭ مەركىزىگە جايلاشقان، قۇرۇلمىسى ئىنتايىن مۇرەككەپ بولغان بىر تاق سۆڭەكتۇر. ئۇنىڭ قانىتىنى كەڭ يايغان كېپىنەككە ئوخشايدىغان شەكلى ئۇنىڭغا بۇ ئىسمنى بەرگەن بولۇپ، بۇ ئۆزگىچە قۇرۇلما ئۇنىڭ باش سۆڭەكنىڭ ئالدى، ئوتتۇرا ۋە ئارقا قىسىملىرىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان «كېسىشىش ئېغىزى» بولۇشىغا ئىمكانىيەت ياراتقان. ئۇنىڭ تەن قىسمى، چوڭ-كىچىك قاناتلىرى ۋە قاناتسىمان ئۆسۈكلىرى بىرلىشىپ، كۆز ئويمىنى، بۇرۇن بوشلۇقى ۋە چايناش بوشلۇقى قاتارلىق مۇھىم رايونلارنىڭ شەكىللىنىشىگە قاتنىشىدۇ.

كېپىنەك سۆڭىكىنى ئوخشىمىغان تەرەپلەردىن كۆزىتىش، ئۇنىڭ ئوخشىمىغان ئىقتىدارلىرىنى ۋە قوشنا ئەزالار بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى ئاشكارىلايدۇ. ئالدى تەرەپتىن قارىغاندا، ئۇنىڭ كۆز ئويمىنى ۋە بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ شەكىللىنىشىدىكى رولى گەۋدىلىنىدۇ؛ ئارقا تەرەپتىن قارىغاندا، ئۇنىڭ چوڭ مېڭە ۋە مۇھىم نېرۋا-قان تومۇر يوللىرى بىلەن بولغان زىچ مۇناسىۋىتى نامايان بولىدۇ. شۇڭلاشقا، بۇ ئىككى خىل كۆرۈنۈشنى سېلىشتۇرۇپ تەھلىل قىلىش، نېرۋا تاشقى كېسەللىكلىرى، كۆز كېسەللىكلىرى ۋە قۇلاق-بۇرۇن-بوغۇز كېسەللىكلىرى دوختۇرلىرى ئۈچۈن ئوپېراتسىيە پىلانلاش ۋە كېسەللىككە دىئاگنوز قويۇشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەىلمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

كېپىنەك سۆڭەكنىڭ ئالدى ۋە ئارقا تەرەپتىكى ئاساسلىق تۈزۈلمىلىرى

كېپىنەك سۆڭەك (Sphenoid Bone ، 蝶骨)
كېپىنەك سۆڭەك باش سۆڭەكنىڭ مەركىزىي ئوقىغا جايلاشقان بولۇپ، باش سۆڭەكنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلاش ۋە كۆپلىگەن ھاياتىي مۇھىم قۇرۇلمىلارنى قوغداشتا ئاچقۇچلۇق رول ئوينايدۇ. ئۇنىڭ مەركىزىدىكى تەن قىسمىدا كېپىنەك كاۋىكى (sphenoid sinus) بار بولۇپ، ئۇ بۇرۇن بوشلۇقى بىلەن تۇتىشىدۇ. ئۇنىڭ قانىتىغا ئوخشايدىغان چوڭ ۋە كىچىك قاناتلىرى چوڭ مېڭىگە تىرەك بولۇش بىلەن بىرگە، كۆز ئويمىنىنىڭ دىۋارىنى ھاسىل قىلىدۇ، تۆۋەنگە سوزۇلغان قانات ئۆسۈكلىرى بولسا چايناش مۇسكۇللىرىنىڭ بىرىكىش نۇقتىسى ھېسابلىنىدۇ. نۇرغۇنلىغان باش سۆڭەك نېرۋىلىرى ۋە قان تومۇرلىرى ئۇنىڭدىكى تۆشۈك ۋە يېرىقلار ئارقىلىق ئۆتىدۇ.

كېپىنەك سۆڭەكنىڭ ئالدى تەرەپتىن كۆرۈنۈشى
( Anterior view of Sphenoid Bone 蝶骨前面观 )

• كېپىنەك قالقىنى (Concha sphenoidea, 蝶甲)
  كېپىنەك سۆڭەك تېنىنىڭ ئۈستى-ئالدى قىسمىدىكى سىلىق يۈزى بولۇپ، ئىككى كىچىك قاناتنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدۇ. ئۇ چوڭ مېڭىنىڭ پىشانە ياپراقچىسىنىڭ ئاستىنقى قىسمىغا تىرەك بولىدۇ.
• كىچىك قانات (Lesser wing, 小翼)
  كېپىنەك سۆڭەك تېنىنىڭ ئۈستى-ئالدى قىسمىدىن چىققان ئىككى تال ئۈچبۇلۇڭ شەكىللىك نېپىز سۆڭەك تەخسىسى. ئۇ كۆز ئويمىنىنىڭ ئۈستىنكى قىسمىنى ھاسىل قىلىشقا قاتنىشىدۇ.
• چاناق ئۈستى يېرىقى (Superior orbital fissure, 眶上裂)
  چوڭ قانات بىلەن كىچىك قانات ئارىسىدىكى ئۇزۇنچاق يېرىق. كۆز ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدىغان نېرۋىلار (III, IV, VI) ۋە ئۈچ ئاچا نېرۋىنىڭ كۆز شاخچىسى (V1) بۇ يېرىقتىن ئۆتۈپ كۆز ئويمىنىغا كىرىدۇ.
• چېكە يۈزى (Temporal surface, 颞面)
  چوڭ قاناتنىڭ سىرتقى يۈزى بولۇپ، چېكە ئويمىنىنىڭ بىر قىسمىنى ھاسىل قىلىدۇ. چېكە مۇسكۇلى بۇ يۈزگە بىرىكىدۇ.
• چاناق يۈزى (Orbital surface, 眶面)
  چوڭ قاناتنىڭ ئالدى يۈزى بولۇپ، كۆز ئويمىنىنىڭ يان تېمىنىڭ كۆپ قىسمىنى ھاسىل قىلىدۇ. ئۇ سىلىق ۋە تۆت چاسا شەكىلدە بولىدۇ.
• چوڭ قانات (Greater wing, 大翼)
  كېپىنەك سۆڭەك تېنىنىڭ يان تەرىپىدىن چىققان چوڭ قاناتسىمان قۇرۇلما. ئۇ ئوتتۇرا باش سۆڭەك ئويمىنى، چېكە ئويمىنى ۋە كۆز ئويمىنى قاتارلىق كۆپلىگەن رايونلارنىڭ شەكىللىنىشىگە قاتنىشىدۇ.
• يۇقارىقى ئېڭەك يۈزى (Maxillary surface, 上颌面)
  چوڭ قاناتنىڭ ئاستىنقى يۈزىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، قانات-تاڭلاي ئويمىنىنىڭ (pterygopalatine fossa) ئۈستىنكى دىۋارىنى ھاسىل قىلىدۇ. يۇمىلاق تۆشۈك مۇشۇ يۈزدە ئېچىلىدۇ.
• غىلاپ ئۆسۈكچىسى (Vaginal process, 鞘突)
  قانات ئۆسۈكىنىڭ ئىچكى تاختىسىنىڭ تۈۋىدىكى كىچىك سۆڭەك ئۆسۈكى. ئۇ تاڭلاي سۆڭىكى بىلەن بىرلىشىپ، كىچىك نەيچە ھاسىل قىلىدۇ.
• قانات ئۆسۈكى (Pterygoid process, 翼突)
  كېپىنەك سۆڭەك تېنى بىلەن چوڭ قاناتنىڭ تۇتاشقان يېرىدىن تۆۋەنگە قاراپ سوزۇلغان ئىككى سۆڭەك تەخسىسى (ئىچكى ۋە سىرتقى). ئۇلار چايناش مۇسكۇللىرىنىڭ بىرىكىشى ئۈچۈن مۇھىم ئورۇن ھېسابلىنىدۇ.
• قانات ئويۇقى (Pterygoid notch, 翼切迹)
  قانات ئۆسۈكىنىڭ ئىچكى ۋە سىرتقى تاختىسىنىڭ تۆۋەنكى قىسمىدىكى ئويۇق. تاڭلاي سۆڭىكىنىڭ بىر قىسمى بۇ ئويۇققا كىرىپ بىرىكىدۇ.
• قانات ئىلمىكى (Pterygoid hamulus, 翼钩)
  قانات ئۆسۈكى ئىچكى تاختىسىنىڭ تۆۋەنكى ئۇچىدىكى ئىلمەك شەكىللىك ئۆسۈك. يۇمشاق تاڭلاينى جىددىيلەشتۈرگۈچى مۇسكۇلنىڭ پېيى بۇ ئىلمەكنى ئايلىنىپ ئۆتىدۇ.
• كېپىنەك قىرى (Sphenoidal crest, 蝶骨嵴)
  كېپىنەك سۆڭەك تېنىنىڭ ئالدى يۈزىدىكى تىك سۆڭەك قىرى. ئۇ غەلۋىر سۆڭىكى بىلەن تۇتىشىپ، بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ ئۈستىنكى قىسمىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• كېپىنەك ئېغىزى (Sphenoidal rostrum, 蝶骨嘴)
  كېپىنەك قىرىنىڭ تۆۋەنكى ئۇچىدىكى ئۇچلۇق ئۆسۈك. ئۇ بۇرۇن توسمىسىنىڭ ئارقا قىسمى بىلەن تۇتىشىدۇ.
• كېپىنەك سۆڭەك تېنى (Body of sphenoid, 蝶骨体)
  كېپىنەك سۆڭىكىنىڭ مەركىزىي، كۇب شەكىللىك قىسمى. ئۇنىڭ ئىچىدە كېپىنەك كاۋىكى بار بولۇپ، ئۇنىڭ ئالدى يۈزىدە كاۋاك ئېغىزى ئېچىلىدۇ.
• قانات ئۆسۈك ئىچكى تاختىسى (Medial pterygoid plate, 翼突内侧板)
  قانات ئۆسۈكىنىڭ ئىچكى تەرىپىدىكى نېپىزرەك سۆڭەك تەخسىسى. ئۇ بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ يان تېمىنىڭ ئارقا قىسمىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• قانات ئۆسۈك سىرتقى تاختىسى (Lateral pterygoid plate, 翼突外侧板)
  قانات ئۆسۈكىنىڭ سىرتقى تەرىپىدىكى كەڭرەك سۆڭەك تەخسىسى. ئىچكى ۋە سىرتقى قاناتسىمان مۇسكۇللار بۇ تاختىغا بىرىكىپ، چايناش ھەرىكىتىگە قاتنىشىدۇ.
• كېپىنەك بىسى (Spine of sphenoid, 蝶棘)
  چوڭ قاناتنىڭ ئارقا-تۆۋەن بۇلۇڭىدىكى ئۆتكۈر سۆڭەك ئۆسۈكى. ئۇ بىر قىسىم مۇھىم باغلىغۇچ ۋە مۇسكۇللارنىڭ بىرىكىش نۇقتىسى ھېسابلىنىدۇ.
• قانات نەيچىسى (Pterygoid canal, 翼管)
  قانات ئۆسۈكىنىڭ تۈۋىدىكى سۆڭەكلىك نەيچە. ئۇنىڭدىن ياش ئاجرىتىش ۋە بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ شىللىق پەردىسىنى تەمىنلەيدىغان نېرۋا ۋە قان تومۇرلار ئۆتىدۇ.
• يۇمىلاق تۆشۈك (Foramen rotundum, 圆孔)
  چوڭ قاناتنىڭ تۈۋىدىكى يۇمىلاق تۆشۈك. ئۈچ ئاچا نېرۋىنىڭ ئۈستۈنكى ئېڭەك شاخچىسى (V2) بۇ تۆشۈك ئارقىلىق باش سۆڭەكتىن چىقىدۇ.
• مەڭز قىرى (Zygomatic margin, 颧缘)
  چوڭ قاناتنىڭ ياناق سۆڭىكى (مەڭز سۆڭىكى) بىلەن تۇتىشىدىغان گىرۋىكى. بۇ ئۇلىنىش كۆز ئويمىنى ۋە چېكە ئويمىنىنىڭ پۈتۈنلۈكى ئۈچۈن مۇھىم.
• پىشانە قىرى (Frontal margin, 额缘)
  چوڭ قاناتنىڭ ئۈستۈنكى قىسمىدا پىشانە سۆڭىكى بىلەن تۇتىشىدىغان گىرۋەك. ئۇ ئالدىنقى باش سۆڭەك ئويمىنىنىڭ يان تەرىپىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• كېپىنەك كاۋاك ئېغىزى (Opening of sphenoidal sinus, 蝶窦口)
  كېپىنەك سۆڭەك تېنىنىڭ ئالدى يۈزىدىكى كاۋاك ئېغىزى. بۇ ئېغىز ئارقىلىق كېپىنەك كاۋىكى بۇرۇن بوشلۇقى بىلەن تۇتىشىپ، ھاۋا ئالماشتۇرىدۇ ۋە شىلىمىق سۇيۇقلۇقنى چىقىرىدۇ.

كېپىنەك سۆڭەكنىڭ ئارقا تەرەپتىن كۆرۈنۈشى
( Posterior view of Sphenoid Bone  蝶骨后面观 )

• كارىۋات ئالدى ئۆسۈكى (Anterior clinoid process, 前床突)
  كىچىك قاناتنىڭ ئارقا ئۇچىدىن چىقىپ تۇرغان ئۆسۈك. ئۇ چوڭ مېڭە پەردىسىنىڭ بېكىتىلىش ئورنى بولۇپ، ئىچكى بويۇن ئارتېرىيەسىگە يېقىن جايلاشقان.
• يانتۇلۇق (Clivus, 斜坡)
  ئېگەر دۈمبىسىدىن ئارقىغا ۋە تۆۋەنگە سوزۇلغان يانتۇ سۆڭەك يۈزى. ئۇ ئارقا مېڭە سۆڭىكى بىلەن بىرلىشىپ، مېڭە غولىغا تىرەك بولۇپ تۇرىدۇ.
• بويۇن ئارتېرىيە ئېرىقى (Carotid sulcus, 颈动脉沟)
  كېپىنەك سۆڭەك تېنىنىڭ يان تەرىپىدە بولۇپ، ئىچكى بويۇن ئارتېرىيەسى جايلاشقان ئېرىق. بۇ قۇرۇلما چوڭ مېڭىنى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان بۇ مۇھىم قان تومۇرنى قوغدايدۇ.
• قېيىقسىمان ئويمان (Scaphoid fossa, 舟状窝)
  قانات ئۆسۈكىنىڭ ئىچكى تاختىسىنىڭ تۈۋىدىكى كىچىك، قېيىقسىمان ئويمانلىق. يۇمشاق تاڭلاينى جىددىيلەشتۈرگۈچى مۇسكۇل مۇشۇ يەردىن باشلىنىدۇ.
• قانات ئويمىنى (Pterygoid fossa, 翼窝)
  قانات ئۆسۈكىنىڭ ئىچكى ۋە سىرتقى تاختىسى ئارىسىدىكى چوڭقۇر ئويمانلىق. ئىچكى قاناتسىمان مۇسكۇل بۇ ئويمانلىقتىن باشلىنىدۇ.
• چوڭ مېڭە يۈزى (Cerebral surface, 大脑面)
  چوڭ قاناتنىڭ ئىچكى يۈزى بولۇپ، ئوتتۇرا باش سۆڭەك ئويمىنىنىڭ ئاساسىنى ھاسىل قىلىدۇ. ئۇنىڭدا چوڭ مېڭە ياپراقچىلىرىنىڭ ئىزلىرى بار.
• كارىۋات ئارقا ئۆسۈكى (Posterior clinoid process, 后床突)
  ئېگەر دۈمبىسىنىڭ ئۈستۈنكى ئىككى بۇلۇڭىدىن چىقىپ تۇرغان ئۆسۈكلەر. ئۇلار كارىۋات ئالدى ئۆسۈكلىرى بىلەن بىرلىكتە تۈرك ئېگىرىنىڭ قۇرۇلمىسىنى مۇستەھكەملەيدۇ.

كېپىنەك سۆڭەكنىڭ كۆپ ئىقتىدارلىق رولى ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

كېپىنەك سۆڭىكىنىڭ مۇرەككەپ ئاناتومىيىسى ئۇنىڭ كۆپ خىل ۋە ھالقىلىق ئىقتىدارلىرىنى بەلگىلەيدۇ. ئۇ باش سۆڭەكنىڭ باشقا سۆڭەكلىرىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان مېخانىكىلىق تىرەك بولۇپلا قالماي، يەنە نېرۋا ۋە قان تومۇر سىستېمىسىنىڭ بىخەتەرلىكىنى كاپالەتلەندۈرىدىغان مۇھىم قورغاندۇر.

كلىنىكىلىق ئەمەلىيەتتە، كېپىنەك سۆڭىكى بىر قانچە جەھەتتىن ئالاھىدە ئەھمىيەتكە ئىگە:

• باش سۆڭەك ئاساسى سۇنۇقلىرى: قاتتىق زەربىگە ئۇچرىغاندا، كېپىنەك سۆڭىكى سۇنۇشى مۇمكىن. بۇ خىل سۇنۇقلار كۆپىنچە چاناق ئۈستى يېرىقى، يۇمىلاق تۆشۈك ياكى كۆرۈش نېرۋا نەيچىسىگە چېتىلىدىغان بولغاچقا، كۆز ھەرىكىتىنىڭ پالەچلىنىشى، كۆرۈش قۇۋۋىتىنىڭ يوقىلىشى، يۈز قىسمىنىڭ سەزگۈسىزلىشىشى قاتارلىق ئېغىر ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• كېپىنەك كاۋاك ياللۇغى (Sphenoiditis): كېپىنەك كاۋىكىنىڭ يۇقۇملىنىشى باشقا بوشلۇق ياللۇغىغا قارىغاندا ئاز ئۇچرايدۇ، لېكىن خەۋپى تېخىمۇ چوڭ. ياللۇغنىڭ كۆرۈش نېرۋىسى، مېڭە ئاستى بېزى ۋە چوڭ مېڭە پەردىسىگە ئاسانلا تارقىلىش ئېھتىماللىقى بار.
• نېرۋا تاشقى كېسەللىكلىرى ئوپېراتسىيەسى: زامانىۋى نېرۋا تاشقى كېسەللىكلىرىدە، كېپىنەك سۆڭىكى مېڭە ئاستى بېزى ئۆسمىسىنى ئېلىۋېتىشتىكى ئاساسلىق ئوپېراتسىيە يولى ھېسابلىنىدۇ. دوختۇرلار بۇرۇن بوشلۇقى ئارقىلىق كېپىنەك كاۋىكىنى تېشىپ، بىۋاسىتە تۈرك ئېگىرىگە يېتىپ بارالايدۇ ۋە چوڭ مېڭىنى ئاچمايلا ئۆسمىنى ئېلىۋېتەلەيدۇ.
• چايناش ئىقتىدارىنىڭ بۇزۇلۇشى: قانات ئۆسۈكىگە بىرىككەن چايناش مۇسكۇللىرىنىڭ زەخىملىنىشى ياكى قانات ئۆسۈكىنىڭ سۇنۇشى، چايناشتا ئاغرىش ۋە ئېغىز ئېچىشنىڭ قىيىنلىشىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

خۇلاسىلاپ ئېيتقاندا، كېپىنەك سۆڭىكى پەقەتلا باش سۆڭەكنىڭ تىرەك قۇرۇلمىسى ئەمەس، بەلكى كۆز، مېڭە، بۇرۇن ۋە چايناش سىستېمىلىرىنىڭ ئىقتىدارىنى ماسلاشتۇرىدىغان بىر مۇرەككەپ بىئولوگىيىلىك مەركەزدۇر. ئۇنىڭ ئالدى ۋە ئارقا تەرەپتىكى قۇرۇلمىلىرىنى ئىنچىكە ئۆگىنىش، باش قىسمىدىكى كېسەللىكلەرنى توغرا چۈشىنىش ۋە ئۈنۈملۈك داۋالاشنىڭ ئالدىنقى شەرتىدۇر.