كىچىك مېڭە ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

ھەرىكەتنىڭ رىتىمىنى تەڭشىگۈچى: كىچىك مېڭىنىڭ ئاناتومىيەسى ۋە ئىقتىدارى

باش سۆڭەك بوشلۇقىنىڭ ئارقا-تۆۋەن قىسمىغا، چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ ئاستىغا جايلاشقان، «كىچىك مېڭە» (Cerebellum) دەپ ئاتىلىدىغان بىر ھاياتىي مۇھىم قۇرۇلما بار. ئۇنىڭ ئىسمى «كىچىك مېڭە» بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭ بەدەندىكى رولى ھەرگىزمۇ كىچىك ئەمەس. كىچىك مېڭە بەدەندىكى بارلىق ئىرادىلىك ھەرىكەتلەرنىڭ سىلىق، ماس ۋە توغرا بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلىدىغان «باش قوماندان» بولۇپ، ئۇ تەڭپۇڭلۇقنى ساقلاش، تۇرۇش ھالىتىنى كونترول قىلىش، ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇش ۋە ھەرىكەتنى ئۆگىنىش قاتارلىق جەريانلاردا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.

كىچىك مېڭە ھەرىكەتنى بىۋاسىتە قوزغاتمايدۇ، بەلكى چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن كەلگەن ھەرىكەت بۇيرۇقلىرىنى بەدەندىن كەلگەن سېزىم ئۇچۇرلىرى بىلەن سېلىشتۇرۇپ، ھەرىكەت جەريانىدىكى خاتالىقلارنى تۈزىتىپ ۋە ئىنچىكە تەڭشەپ، بىر پۈتۈن ھەرىكەتنىڭ سىلىق بولۇشىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ. ئۇنىڭ قۇرۇلمىسى ئىنتايىن مۇرەككەپ بولۇپ، يۈزىدە نۇرغۇنلىغان ئىنچىكە قاتلىنىشلار — «ياپراقچىلار» (folia) بار. بۇ رەسىملەردە كىچىك مېڭىنىڭ يۇقىرىدىن ۋە تۆۋەندىن كۆرۈنۈشى ئارقىلىق، ئۇنىڭ تاشقى ئاناتومىيەلىك قۇرۇلمىسى تەپسىلىي نامايان قىلىنغان بولۇپ، بۇ بىزنىڭ ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇش مەركىزىنىڭ سىرلىرىنى تېخىمۇ چوڭقۇر چۈشىنىشىمىزگە ياردەم بېرىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

1. كىچىك مېڭە
(Cerebellum, 小脑)

كىچىك مېڭە ئوتتۇرىدىكى تار قۇرۇلما — «سازاڭ» (Vermis) ئارقىلىق تۇتاشتۇرۇلغان ئىككى يېرىم شاردىن تەركىب تاپىدۇ. ئۇنىڭ ئۆزگىچە قاتلانغان يۈزى چوڭ مىقداردىكى نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ كىچىك بىر بوشلۇققا سىغىشىغا شارائىت ھازىرلايدۇ، كىچىك مېڭىدىكى نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ سانى پۈتۈن مېڭىنىڭ باشقا قىسىملىرىدىكى نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ يىغىندىسىدىنمۇ كۆپ. كىچىك مېڭە بەدەندىن، ھارغۇچ يىلىكتىن ۋە چوڭ مېڭىدىن كەلگەن سېزىم ۋە ھەرىكەت ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىپ، بۇ ئۇچۇرلارنى بىر گەۋدىلەشتۈرۈش ئارقىلىق، ھەرىكەتنىڭ توغرىلىقىنى، ماسلىقىنى ۋە ۋاقتىدا بولۇشىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ. شۇڭا، كىچىك مېڭە زەخىملەنگەندە، ئادەمدە پالەچلىك كۆرۈلمەيدۇ، لېكىن ھەرىكەت قالايمىقانلىشىش (ataxia)، تەڭپۇڭسىزلىق ۋە تىترەش قاتارلىق ئالامەتلەر كۆرۈلىدۇ.

2. كىچىك مېڭە يۇقارىقى يۈز كۆرۈنۈشى
(Superior view of the cerebellum, 小脑上面观)

كىچىك مېڭىنىڭ يۇقىرىدىن قارىغاندا، ئۇنىڭ ئىككى يېرىم شارى ۋە ئۇلارنى ئوتتۇرىدىن تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان سازاڭنىڭ يۇقىرى قىسمى ئېنىق كۆرۈنىدۇ. بۇ يۈزدە، ئىپتىدائىي يېرىقچە كىچىك مېڭىنى ئالدىنقى ۋە ئارقا بۆلەكلەرگە ئايرىيدۇ. بۇ بۆلەكلەر يەنە كىچىكرەك ياپراقچىلارغا بۆلۈنگەن بولۇپ، ھەر بىر قىسمىنىڭ ئۆزىگە خاس ئىقتىدارى بار.

• چاسا كىچىك ياپراق ئالدى قىسمى (Anterior quadrangular lobule, 方形小叶前部)
  كىچىك مېڭە ئالدىنقى بۆلىكىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، ئىپتىدائىي يېرىقچىنىڭ ئالدىغا جايلاشقان. ئۇ ئاساسلىقى پۇت-قوللارنىڭ ھەرىكىتىنى ماسلاشتۇرۇشقا قاتنىشىدۇ.
• ئىپتىدائىي يېرىقچە (Primary fissure, 原裂)
  كىچىك مېڭىنىڭ يۇقىرىقى يۈزىدىكى ئەڭ چوڭقۇر ۋە ئەڭ روشەن يېرىقچە. ئۇ كىچىك مېڭىنى ئاناتومىيەلىك جەھەتتىن ئالدىنقى ۋە ئارقا ئىككى چوڭ بۆلەككە ئايرىيدۇ.
• چاسا كىچىك ياپراق ئارقا قىسمى (Posterior quadrangular lobule, 方形小叶后部)
  كىچىك مېڭە ئارقا بۆلىكىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، ئىپتىدائىي يېرىقچىنىڭ كەينىگە جايلاشقان. ئۇ ئىنچىكە ۋە مۇرەككەپ ھەرىكەتلەرنى كونترول قىلىشقا قاتنىشىدۇ.
• يۇقارىقى يېرىم ئايسىمان ياپراقچە (Superior semilunar lobule, 上半月小叶)
  كىچىك مېڭە يېرىم شارىنىڭ يۇقىرىقى-ئارقا قىسمىغا جايلاشقان چوڭ بىر ياپراقچە. ئۇ چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى بىلەن زىچ باغلانغان بولۇپ، ئاڭلىق ھەرىكەتلەرنى پىلانلاش ۋە ماسلاشتۇرۇشقا قاتنىشىدۇ.
• گورىزونتال يېرىقچە (Horizontal fissure, 水平裂)
  كىچىك مېڭىنىڭ يان تەرىپىنى بويلاپ سوزۇلغان چوڭقۇر يېرىقچە. ئۇ كىچىك مېڭىنى يۇقىرىقى ۋە تۆۋەنكى ئىككى قىسىمغا ئايرىيدۇ.
• تۆۋەنكى يېرىم ئايسىمان ياپراقچە (Inferior semilunar lobule, 下半月小叶)
  گورىزونتال يېرىقچىنىڭ ئاستىغا جايلاشقان بولۇپ، يۇقىرىقى يېرىم ئايسىمان ياپراقچە بىلەن بىرلىكتە قول-قول ھەرىكىتىنى ئىنچىكە تەڭشەشكە قاتنىشىدۇ.
• سازاڭسىمان ياپراق (Vermis, 蚓叶)
  كىچىك مېڭىنىڭ ئوتتۇرا سىزىقىغا جايلاشقان قۇرتسىمان قۇرۇلما. ئۇ ئاساسلىقى بەدەننىڭ غول قىسمى (بەل، دۈمبە، بويۇن) نىڭ ھەرىكىتىنى، تۇرۇش ھالىتىنى ۋە تەڭپۇڭلۇقنى كونترول قىلىدۇ.
• تاغ باغرى قىسمى (Declive, 山坡)
  سازاڭنىڭ يۇقىرىقى يۈزىدىكى بىر قىسمى بولۇپ، ئىككى تەرىپىدىكى چاسا ياپراقچىلار بىلەن تۇتىشىدۇ.
• تاغ چوققىسى قىسمى (Culmen, 山顶)
  سازاڭنىڭ ئەڭ ئېگىز نۇقتىسى بولۇپ، ئالدىنقى بۆلەكنىڭ ئاساسلىق قىسمىنى تەشكىل قىلىدۇ.
• مەركىزى كىچىك ياپراق (Central lobule, 中央小叶)
  سازاڭنىڭ ئەڭ ئالدىنقى قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، پۇتنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىش بىلەن مۇناسىۋەتلىك.

3. كىچىك مېڭە تۆۋەنكى يۈز كۆرۈنۈشى
(Inferior view of the cerebellum, 小脑下面观)

كىچىك مېڭىنىڭ تۆۋەندىن قارىغاندا، ئۇنىڭ مېڭە غولى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى تېخىمۇ روشەن كۆرۈنىدۇ. بۇ يۈزدە، تەڭپۇڭلۇقنى ساقلاشتىكى ھالقىلىق قۇرۇلما — تىۋىتلىق-تۈگۈنچە بۆلىكى، شۇنداقلا چوڭ مېڭە تۆشۈكىگە يېقىن جايلاشقان كىچىك مېڭە بادامسىمان تەنچىسى قاتارلىق مۇھىم قۇرۇلمىلارنى كۆرگىلى بولىدۇ.

• كىچىك مېڭە ئوتتۇرا پۇتى (Middle cerebellar peduncle, 小脑中脚)
  كىچىك مېڭىنى كۆۋرۈك مېڭە بىلەن تۇتاشتۇرىدىغان ئەڭ چوڭ نېرۋا تالاسى يولى. ئۇ چوڭ مېڭىدىن كەلگەن ھەرىكەت پىلانى ئۇچۇرلىرىنى كىچىك مېڭىگە يەتكۈزىدۇ.
• تىۋىتلىق شارچە (Flocculus, 绒球)
  كىچىك مېڭىنىڭ قەدىمكى بىر قىسمى بولۇپ، سازاڭدىكى تۈگۈنچە بىلەن بىرلىشىپ تىۋىتلىق-تۈگۈنچە بۆلىكىنى ھاسىل قىلىدۇ. بۇ بۆلەك تەڭپۇڭلۇقنى ساقلاش ۋە كۆز ھەرىكىتىنى ماسلاشتۇرۇشقا مەسئۇل.
• كىچىك مېڭە يۇقارىقى پۇتى (Superior cerebellar peduncle, 小脑上脚)
  كىچىك مېڭىنىڭ ئاساسلىق چىقىش يولى بولۇپ، ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇش ئۇچۇرلىرىنى ئوتتۇرا مېڭە ۋە دۆڭچە مېڭىگە يەتكۈزىدۇ.
• ئىككى قورساقلىق كىچىك ياپراقچە (Biventer lobule, 二腹小叶)
  كىچىك مېڭە يېرىم شارىنىڭ تۆۋەنكى قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، قول-پۇت ھەرىكىتىنى ماسلاشتۇرۇشقا قاتنىشىدۇ.
• سازاڭ تۈگۈنى (Nodule of vermis, 蚓结节)
  سازاڭنىڭ ئەڭ ئالدىنقى-تۆۋەنكى قىسمى بولۇپ، ئىككى تەرىپىدىكى تىۋىتلىق شارچە بىلەن بىرلىكتە تەڭپۇڭلۇقنى كونترول قىلىدۇ.
• سازاڭ پىرامىداسى (Pyramid of vermis, 蚓锥体)
  سازاڭنىڭ تۆۋەنكى يۈزىدىكى پىرامىدا شەكىللىك قۇرۇلما. ئۇ بەدەننىڭ تۇرۇش ھالىتىنى تەڭشەشكە قاتنىشىدۇ.
• سازاڭ تىك قىسمى (Uvula of vermis, 蚓垂)
  سازاڭنىڭ پىرامىداسى بىلەن تۈگۈنچىسى ئارىسىغا جايلاشقان قىسمى. ئۇ كىچىك مېڭە بادامسىمان تەنچىسى بىلەن يېقىن مۇناسىۋەتتە.
• كىچىك مېڭە بادامسىمان تەنچە (Cerebellar tonsil, 小脑扁桃体)
  كىچىك مېڭە يېرىم شارىنىڭ ئەڭ تۆۋەنكى قىسمى بولۇپ، چوڭ مېڭە تۆشۈكىگە يېقىن جايلاشقان. مېڭە ئىچى بېسىمى ئېشىپ كەتكەندە، ئۇ تۆۋەنگە بېسىلىپ، ھاياتقا خەۋپ ئېلىپ كېلىدىغان «بادامسىمان تەنچە قىستۇرمىسى»نى شەكىللەندۈرۈشى مۇمكىن.
• كىچىك تۈگۈنچە (Nodule, 小结)
  بۇ سازاڭ تۈگۈنىنى كۆرسىتىدۇ، ئۇ تىۋىتلىق شارچە بىلەن بىرلىكتە كىچىك مېڭىنىڭ تەڭپۇڭلۇق ئىقتىدارىنى ئۆتەيدىغان ئاساسلىق قىسمىدۇر.
• ئارقا يۇلۇنلۇق يەلكەن (Inferior medullary velum, 后髓帆)
  تۆتىنچى مېڭە قوۋزىقىنىڭ ئاستىنقى قىسمىنى قاپلاپ تۇرىدىغان نېپىز ئاق ماددا قەۋىتى.
• ئالدى يۇلۇنلۇق يەلكەن (Superior medullary velum, 前髓帆)
  تۆتىنچى مېڭە قوۋزىقىنىڭ ئۈستۈنكى قىسمىنى قاپلاپ تۇرىدىغان نېپىز ئاق ماددا قەۋىتى.
• مەركىزىي كىچىك ياپراق قانىتى (Ala of central lobule, 中央小叶翼)
  مەركىزىي كىچىك ياپراقنىڭ ئىككى يېنىغا سوزۇلغان قاناتسىمان قىسمى.

كىچىك مېڭە: ھەرىكەت ۋە تەڭپۇڭلۇقنىڭ ئۇستازى

كىچىك مېڭىنىڭ مۇرەككەپ ئاناتومىيەلىك قۇرۇلمىسى ئۇنىڭ كۆپ خىل ۋە ئىنچىكە ئىقتىدارلىرىنىڭ ئاساسىدۇر. فىزىئولوگىيىلىك جەھەتتىن، كىچىك مېڭىنى ئۈچ چوڭ ئىقتىدار رايونىغا ئايرىشقا بولىدۇ:

• دەلىز-كىچىك مېڭە (Vestibulocerebellum): ئاساسلىقى تىۋىتلىق-تۈگۈنچە بۆلىكىدىن تەركىب تاپىدۇ. ئۇ تەڭپۇڭلۇقنى ساقلاش ۋە باش ھەرىكەت قىلغاندا كۆزنىڭ مۇقىملىقىنى كونترول قىلىشقا مەسئۇل. بۇ رايون زەخىملەنگەندە، ئادەم تىك تۇرالمايدۇ، مېڭىشى تەۋرەڭگۈ بولىدۇ ۋە كۆزىدە رىتىمسىز تەۋرىنىش (nystagmus) كۆرۈلىدۇ.
• يۇلۇن-كىچىك مېڭە (Spinocerebellum): ئاساسلىقى سازاڭ ۋە ئۇنىڭغا قوشنا يېرىم شار قىسىملىرىدىن تەركىب تاپىدۇ. ئۇ بەدەننىڭ تۇرۇش ھالىتىنى ۋە ھەرىكەت جەريانىدىكى مۇسكۇللارنىڭ جىددىيلىكىنى تەڭشەپ، مېڭىشنىڭ سىلىق بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ.
• مېڭە-كىچىك مېڭە (Cerebrocerebellum): ئاساسلىقى كىچىك مېڭە يېرىم شارلىرىنىڭ يان تەرەپ قىسىملىرىدىن تەركىب تاپىدۇ. ئۇ چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى بىلەن بىرلىشىپ، ئاڭلىق ۋە مۇرەككەپ ھەرىكەتلەرنى پىلانلاش، قوزغىتىش ۋە ۋاقتىنى توغرا كونترول قىلىشقا قاتنىشىدۇ. سۆزلەش، چالغۇ چېلىش، توپ ئويناش قاتارلىق ماھارەتلەرنىڭ ھەممىسى بۇ رايوننىڭ يۇقىرى دەرىجىدىكى ماسلاشتۇرۇشىغا موھتاج.

خۇلاسىلىغاندا، كىچىك مېڭە گەرچە ھەرىكەتنى بىۋاسىتە قوزغاتمىسىمۇ، لېكىن ئۇ بىر «ھەرىكەت خاتالىقىنى تۈزەتكۈچ» ۋە «ماسلاشتۇرغۇچ» سۈپىتىدە، ھەر بىر ھەرىكىتىمىزنىڭ ئىنچىكە ۋە مۇكەممەل بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ. ۋېلىسىپىت مىنىشنى ئۆگەنگەندىن كېيىن، بىز قايتا ئويلانماي تۇرۇپمۇ ئۇنى مىنەلەيدىغانلىقىمىز دەل كىچىك مېڭىنىڭ بۇ ھەرىكەتنى «ئۆگىنىپ» ئۆزىنىڭ ئىچكى پروگراممىسىغا ئايلاندۇرغانلىقىنىڭ نەتىجىسىدۇر. شۇڭا، كىچىك مېڭە بىزنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشىمىزدىكى ھەر بىر ھەرىكىتىمىزنىڭ ئارقىسىدىكى جىمجىت، لېكىن كەم بولسا بولمايدىغان ئۇستازدۇر.