كىچىك مېڭە پوستلاق قەۋىتى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

ھەرىكەتنى ئىنچىكە تەڭشەشنىڭ مىكروسكوپلۇق سىزمىسى: كىچىك مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ قۇرۇلمىسى

كىچىك مېڭە ھەرىكەتلەرنى سىلىق ۋە ماسلاشتۇرۇشتىكى ھالقىلىق رولى بىلەن تونۇلغان، لېكىن ئۇنىڭ بۇ ئاجايىپ ئىقتىدارىنىڭ سىرى ئۇنىڭ تاشقى شەكلىدە ئەمەس, بەلكى مىكروسكوپ ئاستىدىكى ئىنتايىن تەرتىپلىك ۋە مۇرەككەپ ھۈجەيرە قۇرۇلمىسىدا يوشۇرۇنغان. كىچىك مېڭە پوستلاق قەۋىتى (Cerebellar cortex) پۈتۈن نېرۋا سىستېمىسىدىكى ئەڭ تەرتىپلىك تۈزۈلگەن قۇرۇلمىلارنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇنىڭ بۇ ئۆزگىچە تۈزۈلۈشى ھەرىكەت ئۇچۇرلىرىنى يۇقىرى ئۈنۈمدە بىر تەرەپ قىلىش ۋە «ھەرىكەت خاتالىقى» نى تۈزىتىشنىڭ ئاساسىدۇر.

بۇ پوستلاق قەۋىتى ئاساسلىقى ئۈچ قەۋەتكە بۆلۈنىدۇ: سىرتتىكى مولېكۇلا قەۋىتى، ئوتتۇرىدىكى پۇركىنيە ھۈجەيرە قەۋىتى ۋە ئىچكىرىدىكى دانچە قەۋەت. بۇ ئۈچ قەۋەت ئىچىدە بەش خىل ئاساسلىق نېرۋا ھۈجەيرىسى (پۇركىنيە ھۈجەيرىسى، دانچە ھۈجەيرە، گولگى ھۈجەيرىسى، يۇلتۇزسىمان ھۈجەيرە ۋە سىۋەتسىمان ھۈجەيرە) ئىنتايىن ئېنىق тәرتip بويىچە ئورۇنلاشقان. بۇ رەسىمدە دەل مۇشۇ بەش خىل ھۈجەيرىنىڭ ئۆزئارا قانداق تۇتىشىدىغانلىقى ۋە سىرتتىن كەلگەن ئىككى چوڭ نېرۋا يولى (ياماشقۇچى تالا ۋە موسسىي تالاسى) بىلەن قانداق مۇناسىۋەت ئورنىتىدىغانلىقى ئۈلگە şəklində كۆرسىتىلگەن. بۇ مۇرەككەپ، لېكىن يۇقىرى دەرىجىدە تەرتىپلىك نېرۋا تورى ھەرىكەتنى ئۆگىنىش ۋە ماسلاشتۇرۇشنىڭ ھۈجەيرە سەۋىيەسىدىكى ئاساسىدۇر.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

1. كىچىك مېڭە پوستلىقى تۈزۈلۈشىنىڭ ئۈلگە رەسىمى
(Schematic diagram of the cerebellar cortex structure, 小脑皮质结构模式图)

بۇ رەسىم كىچىك مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ ئاساسىي خىزمەت پىرىنسىپىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. كىچىك مېڭىگە كىرىدىغان ئۇچۇرلار ئىككى چوڭ يول — موسسىي تالاسى ۋە ياماشقۇچى تالا ئارقىلىق يەتكۈزۈلىدۇ. موسسىي تالالىرى دانچە ھۈجەيرىلەرنى قوزغىتىدۇ، دانچە ھۈجەيرىلەرنىڭ ئوق ئۆسۈكچىلىرى بولسا پاراللېل تالالارنى ھاسىل قىلىپ، نۇرغۇنلىغان پۇركىنيە ھۈجەيرىلىرىگە كەڭ كۆلەمدە سىگنال تارقىتىدۇ. ياماشقۇچى تالا بولسا، بىر تالالىق بىر پۇركىنيە ھۈجەيرىسىگە كۈچلۈك ھەم بىۋاسىتە سىگنال بېرىپ، ئۇنىڭ پائالىيىتىنى كۈچلۈك تەڭشەيدۇ. پۇركىنيە ھۈجەيرىسى بۇ بارلىق قوزغاتقۇچى ۋە تورمۇزلىغۇچى سىگناللارنى بىر گەۋدىلەشتۈرۈپ، ئاخىرقى بىر تەرەپ قىلىنغان ئۇچۇرنى كىچىك مېڭىنىڭ چوڭقۇر يادرولىرىغا ئەۋەتىدۇ، بۇ كىچىك مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ بىردىنبىر چىقىش يولى ھېسابلىنىدۇ.

• گولگى ھۈجەيرىسى (Golgi cell, 高尔基细胞)
  دانچە قەۋەتكە جايلاشقان تورمۇزلىغۇچى ئارىلىق نېرۋا ھۈجەيرىسى. ئۇ دانچە ھۈجەيرىلەرنىڭ پائالىيىتىنى تورمۇزلاپ، موسسىي تالاسىدىن كەلگەن سىگناللارنىڭ ۋاقىت ۋە بوشلۇق جەھەتتىكى ئېنىقلىقىنى ئاشۇرىدۇ.
• سىۋەتسىمان ھۈجەيرە (Basket cell, 兰状细胞)
  مولېكۇلا قەۋىتىگە جايلاشقان تورمۇزلىغۇچى ئارىلىق نېرۋا ھۈجەيرىسى. ئۇنىڭ ئوق ئۆسۈكچىسى قوشنا پۇركىنيە ھۈجەيرىلىرىنىڭ ھۈجەيرە تېنىنى سىۋەتكە ئوخشاش ئوراپ، ئۇلارنى كۈچلۈك تورمۇزلايدۇ ۋە سىگنالنىڭ ئېنىقلىقىنى ئاشۇرىدۇ.
• پاراللېل تالا (Parallel fiber, 平行纤维)
  دانچە ھۈجەيرىلەرنىڭ ئوق ئۆسۈكچىلىرى بولۇپ، مولېكۇلا قەۋىتىدە كىچىك مېڭە ياپراقچىلىرىغا پاراللېل ھالدا سوزۇلغان. ئۇلار موسسىي تالالىرىدىن كەلگەن ئۇچۇرلارنى نۇرغۇنلىغان پۇركىنيە ھۈجەيرىلىرىگە تارقىتىپ بېرىدۇ.
• مولېكۇلا قەۋىتى (Molecular layer, 分子层)
  كىچىك مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ ئەڭ سىرتقى قەۋىتى. بۇ قەۋەت ئاساسلىقى پاراللېل تالالار، پۇركىنيە ھۈجەيرىلىرىنىڭ شاخلىغان دەرەخسىمان شوتىلىرى، شۇنداقلا يۇلتۇزسىمان ۋە سىۋەتسىمان ھۈجەيرىلەردىن تەركىب تاپقان.
• ئامۇتسىمان نېۋرون قەۋەت (Purkinje cell layer, 梨状神经元层)
  كىچىك مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ ئوتتۇرا قەۋىتى بولۇپ، غايەت زور دەرەخسىمان شوتىلىرى بار پۇركىنيە ھۈجەيرىلىرىنىڭ ھۈجەيرە تەنلىرى بىر قەۋەت بولۇپ تىزىلغان.
• دانچە قەۋەت (Granular layer, 粒层)
  كىچىك مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ ئەڭ ئىچكى قەۋىتى. ئۇ پۈتۈن مېڭىدىكى ئەڭ كۆپ ھۈجەيرە — دانچە ھۈجەيرىلەر بىلەن زىچ تولغان، شۇنداقلا گولگى ھۈجەيرىلىرىمۇ مۇشۇ قەۋەتتە بار.
• ئاق ماددا (White matter, 白质)
  كىچىك مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ ئاستىغا جايلاشقان بولۇپ، كىچىك مېڭىگە كىرىدىغان (موسسىي ۋە ياماشقۇچى تالالار) ۋە ئۇنىڭدىن چىقىدىغان (پۇركىنيە ھۈجەيرە ئوق ئۆسۈكچىلىرى) نېرۋا تالالىرىدىن تەركىب تاپقان.
• ياماشقۇچى تالا (Climbing fiber, 绊缘纤维 / 爬行纤维)
  ئۇزۇنچاق مېڭىدىكى تۆۋەنكى زەيتۇن يادروسىدىن كېلىدىغان قوزغاتقۇچى نېرۋا تالاسى. ھەر بىر ياماشقۇچى تالا بىرلا پۇركىنيە ھۈجەيرىسىگە يامىشىپ، ئۇنىڭغا كۈچلۈك سىگنال بېرىدۇ ۋە «ھەرىكەت خاتالىقى» سىگنالىنى يەتكۈزىدۇ دەپ قارىلىدۇ.
• پۇركىنيە ھۈجەيرە ئوق ئۆسۈكچىسى (Purkinje cell axon, 浦肯野细胞轴突)
  پۇركىنيە ھۈجەيرىسىنىڭ ئۇچۇر چىقىرىش يولى. بۇ كىچىك مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىكى بىردىنبىر چىقىش سىگنالى بولۇپ، ئۇ ھەمىشە تورمۇزلىغۇچى سىگنال بولىدۇ ۋە كىچىك مېڭىنىڭ چوڭقۇر يادرولىرىغا بارىدۇ.
• موسسىي تالاسى (Mossy fiber, 苔藓纤维)
  ھارغۇچ يىلىك ۋە مېڭە غولىدىكى ھەر خىل يادرولاردىن كېلىدىغان قوزغاتقۇچى نېرۋا تالاسى. ئۇلار بەدەننىڭ ھالىتى، سېزىمى ۋە چوڭ مېڭىنىڭ ھەرىكەت پىلانى ھەققىدىكى ئۇچۇرلارنى كىچىك مېڭىگە يەتكۈزىدۇ.
• يۇلتۇزسىمان ھۈجەيرە (Stellate cell, 星状细胞)
  مولېكۇلا قەۋىتىگە جايلاشقان تورمۇزلىغۇچى ئارىلىق نېرۋا ھۈجەيرىسى. ئۇ پۇركىنيە ھۈجەيرىلىرىنىڭ دەرەخسىمان شوتىلىرىنى تورمۇزلاپ، سىگنالنىڭ ئېنىقلىقىنى ئاشۇرۇشقا ياردەم بېرىدۇ.
• دانچە ھۈجەيرە (Granule cell, 颗粒细胞)
  كىچىك مېڭىدىكى، ھەتتا پۈتۈن مېڭىدىكى سانى ئەڭ كۆپ نېرۋا ھۈجەيرىسى. ئۇ موسسىي تالالىرىدىن كەلگەن سىگناللارنى قوبۇل قىلىپ، پاراللېل تالا ئارقىلىق پۇركىنيە ھۈجەيرىلىرىگە يەتكۈزىدىغان بىردىنبىر قوزغاتقۇچى ھۈجەيرە.
• پۇركىنيە ھۈجەيرىسى (Purkinje cell, 浦肯野细胞)
  كىچىك مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىكى ئەڭ چوڭ ۋە ئەڭ مۇھىم نېرۋا ھۈجەيرىسى. ئۇ پوستلاق قەۋىتىدىكى بارلىق ئۇچۇرلارنى بىر گەۋدىلەشتۈرۈپ، ئاخىرقى بىر تەرەپ قىلىنغان تورمۇزلىغۇچى سىگنالنى چىقىرىدىغان بىردىنبىر ھۈجەيرە.

ھەرىكەتنى ئۆگىنىش ھۈجەيرە مېخانىزمى

كىچىك مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ بۇ ئۆزگىچە قۇرۇلمىسى پەقەت ئۇچۇرلارنى بىر تەرەپ قىلىپلا قالماي، يەنە ھەرىكەتنى ئۆگىنىشنىڭ ھالقىلىق ئورنى ھېسابلىنىدۇ. بىز يېڭى بىر ھەرىكەتنى (مەسىلەن، ۋېلىسىپىت مىنىش ياكى چالغۇ چېلىش) ئۆگەنگەندە، كىچىك مېڭە چوڭ مېڭىدىن كەلگەن «كۆزلىگەن ھەرىكەت» پىلانى بىلەن بەدەندىن كەلگەن «ئەمەلىي ھەرىكەت» نەتىجىسىنى سېلىشتۇرىدۇ. بۇ ئىككىسى ئوتتۇرىسىدا پەرق بولغاندا، يەنى ھەرىكەتتە خاتالىق كۆرۈلگەندە، ياماشقۇچى تالا پۇركىنيە ھۈجەيرىسىگە كۈچلۈك «خاتالىق سىگنالى» بېرىدۇ.

بۇ «خاتالىق سىگنالى» پاراللېل تالا بىلەن پۇركىنيە ھۈجەيرىسى ئوتتۇرىسىدىكى سىناپسنىڭ (synapse) باغلىنىش كۈچىنى ئاجىزلاشتۇرىدۇ. بۇ جەريان «ئۇزۇن مۇددەتلىك چۈشكۈنلىشىش» (Long-term depression, LTD) دەپ ئاتىلىدۇ. قايتا-قايتا مەشىق قىلىش ئارقىلىق، خاتالىق پەيدا قىلىدىغان پاراللېل تالا سىگناللىرىنىڭ رولى تەدرىجىي ئاجىزلاپ، توغرا ھەرىكەتنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان سىگناللار كۈچىيىدۇ. ئاخىرىدا، ھەرىكەت سىلىق، توغرا ۋە ئاپتوماتىك ھالەتكە كېلىدۇ، بۇ دەل ھەرىكەت خاتىرىسىنىڭ شەكىللەنگەنلىكىدىن دېرەك بېرىدۇ.

كىچىك مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ كىلىنىكىلىق ئەھمىيىتى ناھايىتى زور:

• ئىرسىيەتلىك ياكى كېيىن پەيدا بولغان كېسەللىكلەر: پۇركىنيە ھۈجەيرىلىرىگە ئوخشاش بەزى ھۈجەيرىلەرنىڭ بۇزۇلۇشى ئېغىر دەرىجىدىكى ھەرىكەت قالايمىقانلىشىشىنى (ataxia) كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• زەھەرلىنىش: بولۇپمۇ ھاراق (ئالكوگول) كىچىك مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ ئىقتىدارىغا ئېغىر تەسىر كۆرسىتىدۇ، شۇڭا مەست بولغان ئادەمنىڭ مېڭىشى تەڭپۇڭسىز، ھەرىكەتلىرى قالايمىقان بولىدۇ.
• ئۆسمە ۋە باشقا زەخىملىنىشلەر: كىچىك مېڭىگە جايلاشقان ھەر قانداق زەخىملىنىش ئۇنىڭ ئىنچىكە نېرۋا تورىنى بۇزۇپ، ھەرىكەتنى كونترول قىلىشتا ھەر خىل مەسىلىلەرنى پەيدا قىلىدۇ.

خۇلاسىلىغاندا، كىچىك مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ بۇ ئۈلگە رەسىمى بىزگە ھەرىكەتنىڭ قانداق قىلىپ مىلياردلىغان نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ ئىنتايىن ئىنچىكە ۋە ماس ھەمكارلىقى ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشىدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئۇ تەبىئەتنىڭ ئەڭ مۇكەممەل لايىھەلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، نېرۋا ئىلمىدىكى تەتقىقاتچىلار ئۈچۈن ھېلىھەم نۇرغۇن سىرلارنى ساقلاپ كەلمەكتە.

ئاچقۇچلۇق سۆزلەر: