پىرامىدا سىرتقى سىستېمىسى ئاناتومىيىسى

پىرامىدا سىرتقى سىستېمىسىنىڭ ئاساسلىق تارماقلىرى ۋە فۇنكسىيەلىرى

1. پىرامىدا سىرتقى سىستېمىسى – يىپسىمان تەن-ئاق شارچە سىستېمىسى
(Extrapyramidal System – Striato-pallidal System, 锥体外系-纹状体-苍白球系)

بۇ سىستېما پىرامىدا سىرتقى سىستېمىسىنىڭ يادرولۇق قىسمى بولۇپ، ئاساسلىقى تۈپ يادرولار (basal ganglia) نى مەركەز قىلىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن كەلگەن ھەرىكەت پىلانىنى قوبۇل قىلىپ، ئۇنى تەڭشەش ۋە ساپلاشتۇرۇپ، ئاندىن دۆڭچە مېڭە ئارقىلىق قايتىدىن ھەرىكەت پوستلاق قەۋىتىگە يوللاپ، مۇۋاپىق ھەرىكەتنى باشلاشقا ۋە كېرەكسىز ھەرىكەتلەرنى تورمۇزلاشقا ياردەم بېرىشتۇر. بۇ سىستېمىنىڭ فۇنكسىيەسىنىڭ بۇزۇلۇشى پاركىنسون كېسىلىگە خاس بولغان ھەرىكەت ئاستىلاش، مۇسكۇللارنىڭ قاتتىقلىشىشى ۋە تىترەش قاتارلىق ئالامەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

• چوڭ مېڭە پوستلىقى (Cerebral Cortex, 大脑皮质)
  ھەرىكەتنى پىلانلاش ۋە قوزغىتىشنىڭ ئالىي مەركىزى. ئۇ پىرامىدا سىرتقى سىستېمىسىگە ھەرىكەت بۇيرۇقلىرىنى ئەۋەتىپ، ئۇنىڭ تەڭشىلىشىنى قوبۇل قىلىدۇ.
• قۇيرۇقسىمان يادرو (Caudate Nucleus, 尾状核)
  تۈپ يادرولارنىڭ مۇھىم بىر قىسمى بولۇپ، پۇرچاقسىمان يادرو بىلەن بىرلىكتە يىپسىمان تەننى (striatum) ھاسىل قىلىدۇ. ئۇ ئاساسلىقى ھەرىكەتنى پىلانلاش ۋە ئۆگىنىش جەريانىغا قاتنىشىدۇ.
• دۈمبە تەرەپ دۆڭچە مېڭە (Dorsal Thalamus, 背侧丘脑)
  تۈپ يادرولاردىن كەلگەن بىر تەرەپ قىلىنغان ھەرىكەت ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىپ، ئۇنى قايتىدىن چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىگە يەتكۈزىدىغان مۇھىم ۋوگزال.
• ئىكرانسىمان يادرو (Claustrum, 屏状核)
  چوڭ مېڭىنىڭ چوڭقۇر قىسمىغا جايلاشقان نېپىز كۈل رەڭ ماددا قەۋىتى. ئۇنىڭ كونكرېت فۇنكسىيەسى تېخى تولۇق ئايدىڭلاشمىغان بولسىمۇ، ئاڭ ۋە كۆپ خىل سېزىملارنى بىرىكتۈرۈشكە قاتنىشىشى مۇمكىن دەپ قارىلىدۇ.
• پۇرچاقسىمان يادرو (Lentiform Nucleus, 豆状核)
  ئۇ تۈپ يادرولارنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، سىرتقى پوستلاق (putamen) ۋە ئىچكى ئاق شارچە (globus pallidus) دىن تەركىب تاپىدۇ. ئۇ ھەرىكەتنى تەڭشەشتە مەركىزىي رول ئوينايدۇ.
• ئاستىنقى دۆڭچە مېڭە يادروسى (Subthalamic Nucleus, 底丘脑核)
  تۈپ يادرولار ھالقىسىدىكى مۇھىم بىر يادرو. ئۇ ھەرىكەتنى تورمۇزلاشتا مۇھىم رول ئوينايدىغان بولۇپ، ئۇنىڭ زەخىملىنىشى بەدەننىڭ بىر تەرىپىدە كونترولسىز شىددەتلىك ھەرىكەتلەرنى (hemiballismus) كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• قىزىل يادرو (Red Nucleus, 红核)
  ئوتتۇرا مېڭىگە جايلاشقان بولۇپ، ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئۇ ئاساسلىقى قوللارنىڭ ئېگىلىش ھەرىكىتىنى كونترول قىلىشقا قاتنىشىدۇ.
• قارا ماددا (Substantia Nigra, 黑质)
  ئوتتۇرا مېڭىدىكى بۇ قۇرۇلما دوپامىن (dopamine) ئىشلەپچىقىرىدىغان نېرۋا ھۈجەيرىلىرىگە باي. ئۇنىڭ چېكىنىشى دوپامىننىڭ ئازىيىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، پاركىنسون كېسىلىنىڭ ئاساسلىق سەۋەبى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ.
• ئوتتۇرا مېڭە (Midbrain, 中脑)
  مېڭە غولىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، قىزىل يادرو ۋە قارا ماددا قاتارلىق پىرامىدا سىرتقى سىستېمىسىنىڭ مۇھىم يادرولىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
• قىزىل يادرو – يۇلۇن تۇتامى (Rubrospinal Tract, 红核脊髓束)
  قىزىل يادرودىن باشلىنىپ يۇلۇنغا بارىدىغان ھەرىكەت يولى. ئۇ ئاساسلىقى پۇت-قوللارنىڭ، بولۇپمۇ قولنىڭ ئېگىلىش ھەرىكىتىنى تەڭشەيدۇ.
• تورسىمان تۈزۈلۈش (Reticular Formation, 网状结构)
  مېڭە غولىغا تارقالغان كەڭ دائىرىلىك نېرۋا تورى. ئۇ مۇسكۇل جىددىيلىكى، بەدەن ھالىتى ۋە ئويغاقلىق دەرىجىسىنى تەڭشەشكە قاتنىشىدۇ.
• تورسىمان يۇلۇن تۇتامى (Reticulospinal Tract, 网状脊髓束)
  تورسىمان تۈزۈلۈشتىن باشلىنىپ يۇلۇنغا بارىدىغان يول. ئۇ بەدەن ھالىتىنى ساقلاش ۋە ئاپتوماتىك ھەرىكەتلەرنى كونترول قىلىشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• ئۇزۇنچاق مېڭە (Medulla Oblongata, 延髓)
  مېڭە غولىنىڭ ئەڭ تۆۋەن قىسمى بولۇپ، پىرامىدا سىرتقى سىستېمىسىدىن كەلگەن نۇرغۇن تۆۋەنلەشچان يوللار بۇ يەردىن ئۆتىدۇ.
• يۇلۇن (Spinal Cord, 脊髓)
  پىرامىدا سىرتقى سىستېمىسىدىن كەلگەن ھەرىكەت تەڭشەش سىگناللىرىنىڭ ئاخىرقى بېكىتى. ئۇ بۇ سىگناللارنى مۇسكۇللارغا يەتكۈزىدۇ.
• ئالدى قورساق تەرەپ مۈڭگۈزى (Anterior/Ventral Horn, 前腹侧角)
  يۇلۇننىڭ بۇ قىسمىدا مۇسكۇللارنى بىۋاسىتە كونترول قىلىدىغان ھەرىكەت نېرۋا ھۈجەيرىلىرى جايلاشقان.

2. پىرامىدا سىرتقى سىستېمىسى – پوستلاق-كۆۋرۈك مېڭە-كىچىك مېڭە سىستېمىسى
(Extrapyramidal System – Cortico-ponto-cerebellar System, 锥体外系-皮质-脑桥-小脑系)

بۇ سىستېما ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇش ۋە ئېنىق كونترول قىلىشتىكى يەنە بىر مۇھىم يول بولۇپ، كىچىك مېڭىنى (cerebellum) مەركەز قىلىدۇ. چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى ھەرىكەت پىلانىنى كۆۋرۈك مېڭە ئارقىلىق كىچىك مېڭىگە ئەۋەتىدۇ، كىچىك مېڭە بولسا بەدەننىڭ ئەمەلىي ھەرىكىتى ۋە ئورنى ھەققىدىكى ئۇچۇرلارنى قوبۇل قىلىپ، پىلانلانغان ھەرىكەت بىلەن ئەمەلىي ھەرىكەت ئوتتۇرىسىدىكى پەرقلەرنى تۈزىتىدۇ. بۇ ئارقىلىق ھەرىكەتنىڭ راۋان، توغرا ۋە ماس بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلىنىدۇ. بۇ يولنىڭ زەخىملىنىشى ھەرىكەت ماسلاشماسلىقى (ataxia)، تۇراقسىز مېڭىش ۋە ئېنىق ھەرىكەتلەرنى قىلالماسلىق قاتارلىق ئالامەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

• ئىچكى خالتا (Internal Capsule, 内囊)
  چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن كۆۋرۈك مېڭىگە بارىدىغان نېرۋا تالالىرى قاتارلىق نۇرغۇن مۇھىم يوللار بۇ يەردىن ئۆتىدۇ.
• پوستلاق – مېڭە غولى يادرو تۇتامى (Corticobulbar Tract, 皮质脑干核束)
  بۇ يول ئاڭلىق ھەرىكەتنى كونترول قىلىدىغان پىرامىدا سىستېمىسىنىڭ بىر قىسمى بولسىمۇ، ئۇنىڭ پائالىيىتى پىرامىدا سىرتقى سىستېمىسى تەرىپىدىن تەڭشىلىدۇ.
• كۆۋرۈك مېڭە يادروسى (Pontine Nuclei, 脑桥核)
  چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن كەلگەن ھەرىكەت ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىپ، كىچىك مېڭىگە يەتكۈزىدىغان مۇھىم ۋوگزال.
• كۆۋرۈك مېڭە – كىچىك مېڭە تۇتامى (Pontocerebellar Tract, 脑桥小脑束)
  كۆۋرۈك مېڭە يادروسىدىن چىققان تالالار بۇ تۇتامنى ھاسىل قىلىپ، قارشى تەرەپ كىچىك مېڭە يېرىم شارىغا بارىدۇ.
• چىشسىمان يادرو (Dentate Nucleus, 齿状核)
  كىچىك مېڭىدىكى ئەڭ چوڭ ۋە ئەڭ مۇھىم چوڭقۇر يادرو. ئۇ كىچىك مېڭىنىڭ ھەرىكەتنى تەڭشەش ئۇچۇرلىرىنى دۆڭچە مېڭە ۋە قىزىل يادروغا چىقىرىدىغان ئاساسلىق ئورۇن.
• چىشسىمان – قىزىل يادرو تۇتامى (Dentatorubral Tract, 齿状红核束)
  چىشسىمان يادرودىن قىزىل يادروغا بارىدىغان نېرۋا يولى. ئۇ كىچىك مېڭىنىڭ ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇشقا ئائىت ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزىدۇ.
• چىشسىمان – دۆڭچە مېڭە تۇتامى (Dentatothalamic Tract, 齿状丘脑束)
  چىشسىمان يادرودىن دۆڭچە مېڭىگە بارىدىغان نېرۋا يولى. بۇ يول ئارقىلىق كىچىك مېڭە ھەرىكەت پوستلاق قەۋىتىنىڭ پائالىيىتىنى تەڭشەيدۇ.
• يۇلۇن – كىچىك مېڭە ئارقا دۈمبە تەرەپ تۇتامى (Posterior Spinocerebellar Tract, 脊髓小脑后背侧束)
  بۇ يول بەدەن ۋە پۇت-قوللاردىن كەلگەن ئاڭسىز ھالەتتىكى ئورۇن سېزىمى ئۇچۇرلىرىنى كىچىك مېڭىگە يەتكۈزۈپ، ھەرىكەتنى تەڭشەشكە ياردەم بېرىدۇ.

پىرامىدا سىرتقى سىستېمىسىنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى ۋە خۇلاسە

پىرامىدا سىرتقى سىستېمىسى بىزنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشىمىزدىكى نۇرغۇن ئاپتوماتىك ھەرىكەتلەرنىڭ ئاساسى. بىز مېڭىۋاتقاندا قولىمىزنى تەۋرىتىشىمىز، تۇراقسىز يەردە تەڭپۇڭلۇقنى ساقلىشىمىز، ھەتتا يۈزىمىزدىكى ھېسسىياتلىق ئىپادىلەرنىڭ تەبىئىي بولۇشىمۇ بۇ سىستېمىنىڭ نورمال ئىشلىشىگە باغلىق. ئۇنىڭ زەخىملىنىشى بىر قاتار ھەرىكەت قالايمىقانچىلىقىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ، بۇلار ئاساسلىقى ئىككى چوڭ تۈرگە بۆلۈنىدۇ:

• ھەرىكەت ئازىيىش-قاتتىقلىشىش سىندرومى (Hypokinetic-rigid syndromes): بۇنىڭ ئەڭ تىپىك مىسالى پاركىنسون كېسىلى. بىمارلاردا ھەرىكەت باشلاش قىيىن بولۇش (akinesia)، ھەرىكەت ئاستا بولۇش (bradykinesia)، مۇسكۇللارنىڭ قارشىلىقى ئېشىپ كېتىش (rigidity) ۋە تىنچ ھالەتتىكى تىترەش (resting tremor) قاتارلىق ئالامەتلەر كۆرۈلىدۇ.
• ھەرىكەت ئېشىپ كېتىش سىندرومى (Hyperkinetic syndromes): بۇ تۈردىكى كېسەللىكلەردە بىمارلاردا ئارتۇقچە، كونترولسىز ھەرىكैتلەر كۆرۈلىدۇ. مەسىلەن، خانتىڭتون كېسىلىدىكى ئۇسسۇلغا ئوخشاش ھەرىكəتلەر (chorea)، تۇيۇقسىز شىددەتلىك ھەرىكەتلەر (ballismus) ۋە مۇسكۇللارنىڭ ئۇزۇن مۇددەتلىك قىسقىرىشىدىن كېلىپ چىققان غەلىتە ھالەتلەر (dystonia).

خۇلاسىلىگەندە، پىرامىدا سىستېمىسى ھەرىكەتنىڭ «باشلىنىش» بۇيرۇقىنى بەرسە، پىرامىدا سىرتقى سىستېمىسى بۇ ھەرىكەتنىڭ «راۋان، ماس ۋە مۇۋاپىق» بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ. ئۇ بىر مۇرەككەپ ئوركېستىرنىڭ دىرىژورىغا ئوخشاش، ھەر بىر مۇسكۇلنىڭ قاچان ۋە قانداق ھەرىكەت قىلىشىنى تەڭشەپ، بىزنىڭ دۇنيا بىلەن بولغان فىزىكىلىق ئالاقىمىزنىڭ ئىناق ۋە تەرتىپلىك بولۇشىنى ئىشقا ئاشۇرىدۇ.