پىرامىدا تۇتامى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

بىزنىڭ قولىمىزنى كۆتۈرۈپ قەلەم تۇتۇشىمىز، پۇتىمىزنى ھەرىكەتلەندۈرۈپ مېڭىشىمىز، تىلىمىزنى جنبىشقا كەلتۈرۈپ سۆزلىشىمىز… بۇلارنىڭ ھەممىسى ئىرادىلىك ھەرىكەتلەر بولۇپ، چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ ئىنچىكە ۋە مۇرەككەپ قوماندانلىقى ئاستىدا ئەمەلگە ئاشىدۇ. چوڭ مېڭىدە شەكىللەنگەن ھەرىكەت بۇيرۇقى مۇسكۇللارغا يېتىپ بېرىپ، كونكرېت ھەرىكەتنى پەيدا قىلىشتىن ئىلگىرى، ئۇ چوقۇم نېرۋا سىستېمىسىدىكى ئالاھىدە بىر «تېز سۈرئەتلىك تاشيول» ئارقىلىق تۆۋەنگە يەتكۈزۈلۈشى كېرەك. بۇ ھاياتىي مۇھىم نېرۋا يولى دەل پىرامىدا تۇتامى (Pyramidal tract) ياكى كورتېكىس-يۇلۇن تۇتامى (Corticospinal tract) دەپ ئاتىلىدۇ.

پىرامىدا تۇتامى ئىرادىلىك، بولۇپمۇ ئىنچىكە ۋە ماھارەت تەلەپ قىلىدىغان ھەرىكەتلەرنى كونترول قىلىدىغان ئاساسلىق تۆۋەنلەيدىغان ھەرىكەت يولى ھېسابلىنىدۇ. ئۇ چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىكى ھەرىكەت مەركەزلىرىدىن باشلىنىپ، مېڭىنىڭ چوڭقۇر قىسىملىرى ۋە مېڭە غولىنى بويلاپ تۆۋەنگە قاراپ مېڭىپ، ئاخىرىدا ھارغۇچ يىلىكتىكى ھەرىكەت نېرۋا ھۈجەيرىلىرىگە يېتىپ بارىدۇ. بۇ رەسىمدە دەل مۇشۇ پىرامىدا تۇتامىنىڭ چوڭ مېڭىدىن باشلىنىپ ھارغۇچ يىلىككە يېتىپ بارغۇچە بولغان پۈتكۈل سەپىرى، شۇنداقلا ئۇنىڭ يول بويىدىكى مۇھىم نېرۋا قۇرۇلمىلىرى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى ئىنتايىن ئوبرازلىق كۆرسىتىلگەن.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

1. پىرامىدا تۇتامى
(Pyramidal tract / Corticospinal tract, 锥体束)

بۇ چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ ھەرىكەت رايونىدىكى نېرۋا ھۈجەيرىلىرىدىن (ئاساسلىقى Betz ھۈجەيرىلىرى) باشلىنىدىغان ئۇزۇن نېرۋا تالالىرى توپلىمىدۇر. بۇ تالالار ئالدى بىلەن «چاشما تاجى» شەكلىدە تارقىلىپ، ئاندىن «ئىچكى خالتا» دەپ ئاتىلىدىغان تار رايونغا يىغىلىپ، مېڭە غولى (ئوتتۇرا مېڭە، كۆۋرۈك مېڭە، ئۇزۇنچاق مېڭە) نى بويلاپ تۆۋەنگە قاراپ ماڭىدۇ. ئۇزۇنچاق مېڭىنىڭ تۆۋەنكى قىسمىدا، بۇ تالالارنىڭ تەخمىنەن %85-%90 ى ئوتتۇرا سىزىقنى كېسىپ قارشى تەرەپكە ئۆتىدۇ، بۇ «پىرامىدا قايچىلاشمىسى» دەپ ئاتىلىدۇ. ئاخىرىدا، بۇ تالالار ھارغۇچ يىلىكتىكى ھەرىكەت نېرۋا ھۈجەيرىلىرى بىلەن تۇتىشىپ، مۇسكۇللارنىڭ ھەرىكىتىنى بىۋاسىتە كونترول قىلىدۇ.

• چاشما تاجى (Corona radiata, 辐射冠)
  چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن چىققan ياكى ئۇنىڭغا بارىدىغان بارلىق نېرۋا تالالىرىنىڭ يەلپۈگۈچسىمان تارقالغان شەكلى. پىرامىدا تۇتامىنىڭ تالالىرى ئۇنىڭ مۇھىم بىر قىسمىنى تەشكىل قىلىدۇ.

• ئالدى بىرلەشمە (Anterior commissure, 前连合)
  ئىككى چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ پۇراق سېزىمى ۋە چىكە بۆلىكى قاتارلىق قىسىملىرىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان نېرۋا تالاسى باغلىمى.

• كۆرۈش تۇتامى (Optic tract, 视束)
  كۆرۈش نېرۋىلىرى كېسىشكەندىن كېيىنكى نېرۋا يولى بولۇپ، كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى دۆڭچە مېڭى ۋە ئوتتۇرا مېڭىگە يەتكۈزىدۇ. پىرامىدا تۇتامى ئۇنىڭ يېنىدىكى ئىچكى خالتادىن ئۆتىدۇ.

• كۆۋرۈك مېڭە (Pons, 脑桥)
  باش مېڭە غولىنىڭ ئوتتۇرا قىسمى بولۇپ، پىرامىدا تۇتامى بۇ يەردە كىچىك تالالارغا بۆلۈنۈپ، كۆۋرۈك مېڭە يادرولىرى ئارىسىدىن ئۆتىدۇ.

• پىرامىدا (Pyramid of medulla oblongata, 椎体)
  ئۇزۇنچاق مېڭىنىڭ ئالدىنقى يۈزىدە، پىرامىدا تۇتامى تالالىرىنىڭ يىغىلىشىدىن ھاسىل بولغان ئىككى تال ئۆرلەپ چىققan قۇرۇلما. بۇ ئۇنىڭ ئىسمىنىڭ كېلىپ چىقىشىدۇر.

• پىرامىدا قايچىلاشمىسى (Decussation of the pyramids, 椎体交叉)
  ئۇزۇنچاق مېڭە بىلەن ھارغۇچ يىلىكنىڭ تۇتىشىش ئورنىدا، پىرامىدا تۇتامىدىكى نېرۋا تالالىرىنىڭ كۆپ قىسمىنىڭ ئوتتۇرا سىزىقنى كېسىپ قارشى تەرەپكە ئۆتىدىغان ئورنى. چوڭ مېڭىنىڭ سول تەرىپىنىڭ بەدەننىڭ ئوڭ تەرىپىنى كونترول قىلىشى مۇشۇ سەۋەبتىندۇر.

• زەيتۇن (Olive / Inferior olivary nucleus, 橄榄)
  ئۇزۇنچاق مېڭىنىڭ يان تەرىپىگە جايلاشقان زەيتۇنسىمان قۇرۇلما بولۇپ، ھەرىكەتنى ئۆگىنىش ۋە ماسلاشتۇرۇشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ. پىرامىدا ئۇنىڭ ئىچكى تەرىپىگە جايلاشقان.

• تىۋىتلىق شارچە (Flocculus, 绒球)
  كىچىك مېڭىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، ئاساسلىقى تەڭپۇڭلۇقنى ساقلاش ۋە كۆز ھەرىكىتىنى كونترول قىلىشقا قاتنىشىدۇ.

• ئىچكى خالتا (Internal capsule, 内囊)
  چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ چوڭقۇر قىسمىدىكى نېرۋا تالالىرى زىچ جايلاشقان ئاق ماددا رايونى. پىرامىدا تۇتامىنىڭ بارلىق تالالىرى مۇشۇ تار يولدىن ئۆتىدۇ، شۇڭا بۇ يەردىكى كىچىك زەخىملىنىش پۈتۈن بەدەن پالەچلىكىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

پىرامىدا تۇتامىنىڭ كىلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

پىرامىدا تۇتامى ئىرادىلىك ھەرىكەتنىڭ ئاساسىي لىنىيەسى بولغاچقا، ئۇنىڭ ھەر قانداق بىر قىسمىنىڭ زەخىملىنىشى ئېغىر ھەرىكەت توسقۇنلۇقىنى كەلتۈرۈپ چıقىرىدۇ. كىلىنىكىدا، پىرامىدا تۇتامىنىڭ زەخىملىنىشى «يۇقىرى ھەرىكەت نېرۋا ھۈجەيرىسىنىڭ زەخىملىنىشى» دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ خىل زەخىملىنىشنىڭ ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان سەۋەبلىرى مېڭىگە قان چۈشۈش (stroke)، باش زەخىملىنىش، مېڭە ئۆسمىسى ۋە ھارغۇچ يىلىك زەخىملىنىشى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

پىرامىدا تۇتامى زەخىملەنگەندە كۆرۈلىدىغان تىپىك ئالامەتلەر تۆۋەندىكىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ:

• پالەچلىك (Paralysis or Paresis): زەخىملىنىش پىرامىدا قايچىلاشمىسىنىڭ يۇقىرىسىدا يۈز بەرسە، بەدەننىڭ قارشى تەرىپىدە پالەچلىك (hemiplegia) كېلىپ چىقىدۇ. ئەگەر ھارغۇچ يىلىكتە يۈز بەرسە، زەخىملەنگەن تەرەپنىڭ ئۆزىدە ۋە ئۇنىڭ تۆۋەنكى قىسمىدا پالەچلىك كۆرۈلىدۇ.

• مۇسكۇللارنىڭ جىددىيلىكى ئېشىپ كېتىش (Spasticity): زەخىملەنگەن تەرەپتىكى مۇسكۇللار قاتتىق ۋە جىددىي ھالەتكە ئۆتۈپ، بوغۇملارنى ئېگىش-يايىش قىيىنلىشىدۇ.

• چوڭقۇر پەت رېفلېكسلىرىنىڭ كۈچىيىشى (Hyperreflexia): تىز رېفلېكسىگە ئوخشاش پەت رېفلېكسلىرى ھەددىدىن زىيادە كۈچىيىپ كېتىدۇ.

• بابىنسكىي ئالامىتى (Babinski sign): ساغلام چوڭلارنىڭ تاپىنىنى سىزغاندا، بارماقلىرى ئىچىگە قاراپ ئېگىلىدۇ. لېكىن پىرامىدا تۇتامى زەخىملەنگەن بىمارلاردا، چوڭ بارماق ئۈستىگە قاراپ قايرىلىپ، باشقا بارماقلار يەلپۈگۈچسىمان ئېچىلىدۇ. بۇ نېرۋا سىستېمىسىنى تەكشۈرۈشتىكى مۇھىم بىر كىلىنىكىلىق بەلگە ھېسابلىنىدۇ.

خۇلاسىلىغاندا، پىرامىدا تۇتامى بىزنىڭ ئويىمىزنى ھەرىكەتكە ئايلاندۇرىدىغان ھالقىلىق كۆۋرۈك. ئۇنىڭ چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن باشلىنىپ، ھارغۇچ يىلىككە قەدەر سوزۇلغان ئۇزۇن ۋە مۇرەككەپ سەپىرى، نېرۋا سىستېمىسىنىڭ نەقەدەر ئىنچىكە ۋە تەرتىپلىك ئىشلەيدىغانلىقىنى نامايان قىلىپ بېرىدۇ. بۇ يولنىڭ ئاناتومىيەسى ۋە ئىقتىدارىنى چۈشىنىش، نېرۋا كېسەللىكلىرى سەۋەبىدىن كېلىپ چىققان ھەرىكەت توسقۇنلۇقلىرىغا توغرا دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاشنىڭ ئاساسىدۇر.