قاداق تەن ئۈستى تەرەپ ئاناتومىيىسى

قاداق تەن: چوڭ مېڭە يېرىم شارلىرىنى تۇتاشتۇرغۇچى ئۇچۇر كۆۋرۈكى

ئىنسان مېڭىسى سول ۋە ئوڭدىن ئىبارەت ئىككى يېرىم شارغا بۆلۈنگەن بولۇپ، ھەر بىر يېرىم شار ئۆزىگە خاس فۇنكسىيەلەرنى ئۈستىگە ئالغان. مەسىلەن، كۆپىنچە كىشىلەردە سول مېڭە تىل ۋە لوگىكىلىق تەپەككۇرغا، ئوڭ مېڭە بولسا بوشلۇق تۇيغۇسى ۋە ئىجادچانلىققا ماھىردۇر. گەرچە بۇ ئىككى يېرىم شارنىڭ ۋەزىپە تەقسىماتى ئوخشىمىسىمۇ، ئۇلارنىڭ بىرلىشىپ، ماسلىشىپ ئىشلىشى ئىنساننىڭ مۇرەككەپ بىلىش پائالىيەتلىرىنى ئىشقا ئاشۇرۇشنىڭ ئالدىنقى شەرتىدۇر. ئۇنداقتا، بۇ ئىككى «مۇستەقىل» دۇنيانى نېمە ئۆزئارا تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدۇ؟ جاۋابى دەل مېڭىنىڭ مەركىزىگە جايلاشقان غايەت زور بىر ئۇچۇر كۆۋرۈكى — «قاداق تەن» (Corpus Callosum) دۇر.

قاداق تەن مىليونلىغان نېرۋا تالالىرىدىن تەركىب تاپقان بولۇپ، چوڭ مېڭىدىكى ئەڭ چوڭ ئاق ماددا قۇرۇلمىسى ھېسابلىنىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى ئىككى مېڭە يېرىم شارى ئوتتۇرىسىدا ئۇچۇرلارنىڭ تېز ۋە ئۈنۈملۈك ئېقىشىغا كاپالەتلىك قىلىش، شۇنداقلا ئۇلارنىڭ پائالىيىتىنى ماسلاشتۇرۇشتۇر. بۇ ماقالىدە، بىز قاداق تەننىڭ ئۈستى تەرەپتىن كۆرۈنۈشىگە ئاساسلىنىپ، ئۇنىڭ نېرۋا تالالىرىنىڭ قانداق تەشكىللەنگەنلىكى ۋە ھەرقايسى مېڭە رايونلىرىغا قانداق تارقالغانلىقىنى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇپ ئۆتىمىز.

قاداق تەن ئۈستى تەرەپ ئاساسلىق قۇرۇلما تونۇشتۇرۇشى

1. قاداق تەن ئۈستى تەرەپ (Superior view of the corpus callosum, 胼胝体上面观)

بۇ كۆرۈنۈش چوڭ مېڭە يېرىم شارلىرىنى بىر-بىرىدىن ئايرىپ، ئاستىدىكى قاداق تەننىڭ ئۈستۈنكى يۈزىنى بىۋاسىتە كۆزەتكەندە ھاسىل بولىدۇ. بۇ كۆرۈنۈش قاداق تەننىڭ غايەت زور نېرۋا تالالىرى دەستىسى سۈپىتىدە ئىككى يېرىم شارنى قانداق قىلىپ مەھكەم تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغانلىقىنى ئېنىق نامايان قىلىپ بېرىدۇ. ئۇنىڭ ئۈستى يۈزىدىكى ئۇزۇنىسىغا سوزۇلغان نېرۋا يىپچىلىرى ۋە ئۇنىڭدىن شامالدۇرغۇچقا ئوخشاش ھەر تەرەپكە تارقالغان نېرۋا تالالىرى (چاچمىسى) ئارقىلىق، بىز چوڭ مېڭىنىڭ ئوخشىمىغان فۇنكسىيە رايونلىرىنىڭ (پىشانە، چوققا، گەجگە) قارشى تەرەپتىكى ئوخشاش رايونلار بىلەن قانداق ئالاقە قىلىدىغانلىقىنى چۈشىنەلەيمىز.

ھەر بىر قۇرۇلمىنىڭ تەپسىلىي چۈشەندۈرۈلۈشى

• ئېزما (Cingulum, 扣带)
  بۇ قاداق تەننىڭ دەل ئۈستىدىكى ئېزما بۈدرىسىنىڭ ئىچىگە جايلاشقان ئۇزۇن ئاق ماددا يولى. ئۇ لىمفا سىستېمىسىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى بولۇپ، ھېسسىيات، ئۆگىنىش ۋە ئەستە تۇتۇشقا چېتىشلىق مېڭە رايونلىرىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدۇ.
• سىرتقى تەرەپ ئۇزۇن يىپچە (Lateral Longitudinal Stria, 外侧纵纹)
  قاداق تەننىڭ ئۈستى يۈزىدە، ئوتتۇرا سىزىقنىڭ ئىككى يېنىدا ئۇزۇنىسىغا سوزۇلغان نېپىز نېرۋا تالالىرى دەستىسى. ئۇلار لىمفا سىستېمىسىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، سەقەنقۇر (hippocampus) بىلەن مۇناسىۋەتلىك يوللارنى تەشكىل قىلىدۇ.
• ئىچكى تەرەپ ئۇزۇن يىپچە (Medial Longitudinal Stria, 内侧纵纹)
  سىرتقى ئۇزۇن يىپچىنىڭ ئىچكى تەرىپىدە، قاداق تەننىڭ ئوتتۇرا سىزىقىغا تېخىمۇ يېقىن جايلاشقان نېرۋا تالالىرى. بۇلارمۇ لىمفا سىستېمىسىنىڭ فۇنكسىيەسى بىلەن مۇناسىۋەتلىك.
• گەجگە چوڭ قىسقۇچى (Forceps Major, 枕大钳)
  قاداق تەننىڭ ئەڭ كەينى قىسمى بولغان قۇيرۇق قىسمىدىن (splenium) چىقىپ، كەينىگە قاراپ ئەگرى شەكىلدە سوزۇلغان غايەت زور نېرۋا تالالىرى دەستىسى. ئۇ ئىككى مېڭە يېرىم شارىنىڭ گەجگە ياپراقلىرىنى (كۆرۈش مەركىزى) تۇتاشتۇرۇپ، كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى بىرىكتۈرۈشتە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.
• قاداق تەن (Corpus Callosum, 胼胝体)
  چوڭ مېڭىدىكى ئەڭ چوڭ تۇتاشتۇرغۇچى تالالار قۇرۇلمىسى بولۇپ، تەخمىنەن 200 مىليون نېرۋا تالاسىدىن تەركىب تاپقان. ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى سول ۋە ئوڭ مېڭە يېرىم شارلىرى ئوتتۇرىسىدا ئۇچۇر ئالماشتۇرۇشقا كاپالەتلىك قىلىشتۇر.
• قاداق تەن چاچمىسى (Radiation of Corpus Callosum, 胼胝体辐射)
  قاداق تەننىڭ ئاساسلىق غولىدىن شامالدۇرغۇچقا ئوخشاش ھەر تەرەپكە تارقالغان نېرۋا تالالىرىنىڭ ئومۇمىي نامى. بۇ تالالار ھەر بىر يېرىم شاردىكى پوستلاق قەۋىتىنىڭ ھەرقايسى رايونلىرىغا بېرىپ تۇتىشىدۇ.
• پىشانە كىچىك قىسقۇچى (Forceps Minor, 额小钳)
  قاداق تەننىڭ ئەڭ ئالدىنقى قىسمى بولغان تىز قىسمىدىن (genu) چىقىپ، ئالدىغا قاراپ U شەكىللىك ئېگىلگەن نېرۋا تالالىرى دەستىسى. ئۇ ئىككى مېڭە يېرىم شارىنىڭ پىشانە ياپراقلىرىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرۇپ، پىلانلاش ۋە قارار چىقىرىش قاتارلىق ئالىي بىلىش پائالىيەتلىرىنى ماسلاشتۇرىدۇ.

قاداق تەن پەقەت پاسسىپ بىر ئۇچۇر يولىلا ئەمەس، بەلكى مېڭىنىڭ بىر پۈتۈن گەۋدە سۈپىتىدە ئىشلىشىدىكى ئاكتىپ ئىشتىراكچىدۇر. ئۇنىڭ بارلىقى سەۋەبىدىن، بىزنىڭ دۇنيانى ھېس قىلىشىمىز بىر پۈتۈن ۋە مۇكەممەل بولىدۇ. مەسىلەن، سول قولىڭىزدا بىر ئالما تۇتۇپ تۇرغاندا، تېگىشىش سېزىمى ئوڭ مېڭە يېرىم شارىدا بىر تەرەپ قىلىنىدۇ، ئەمما ئۇنىڭ «ئالما» ئىكەنلىكىنى ئېيتىش ئۈچۈن، بۇ ئۇچۇر قاداق تەن ئارقىلىق تىل مەركىزى جايلاشقان سول مېڭە يېرىم شارىغا يەتكۈزۈلۈشى كېرەك. قاداق تەن بولمىسا، بۇ جەريان ئۈزۈلۈپ قالىدۇ.

قاداق تەننىڭ فۇنكسىيەسىنى ئۇنىڭ ئوخشىمىغان قىسىملىرىغا ئاساسەن تېخىمۇ ئايدىڭلاشتۇرۇشقا بولىدۇ. ئۇ ئادەتتە ئالدىدىن كەينىگە قاراپ تىز (genu)، غول (trunk) ۋە قۇيرۇق (splenium) دەپ ئۈچ قىسىمغا بۆلۈنىدۇ.

• تىز (Genu) ۋە پىشانە كىچىك قىسقۇچى: ئاساسلىقى ئىككى تەرەپتىكى پىشانە ياپراقلىرىنى تۇتاشتۇرىدۇ. بۇ رايون پىلانلاش، مەسىلە ھەل قىلىش ۋە ئىجتىمائىي ھەرىكەت قاتارلىق مۇرەككەپ بىلىش فۇنكسىيەلىرىنى ماسلاشتۇرۇشقا مەسئۇل.
• غول (Trunk): ئۇنىڭ تالالىرى ئاساسلىقى ھەرىكەت ۋە بەدەن سېزىمى پوستلاق قەۋەتلىرىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرۇپ، ئىككى تەرەپلىك ھەرىكەت ۋە سېزىمنى ماسلاشتۇرىدۇ.
• قۇيرۇق (Splenium) ۋە گەجگە چوڭ قىسقۇچى: ئاساسلىقى گەجگە ياپراقلىرىنى (كۆرۈش مەركىزى) تۇتاشتۇرىدۇ. بۇ بىزنىڭ ئىككى كۆزدىن كەلگەن كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى بىرىكتۈرۈپ، بىر پۈتۈن، ئۈچ ئۆلچەملىك كۆرۈش تۇيغۇسىغا ئېرىشىشىمىز ئۈچۈن ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.

كلىنىكىلىق جەھەتتىن، قاداق تەننىڭ زەخىملىنىشى ياكى تۇغما يوقلۇقى (agenesis of the corpus callosum) ئۆزگىچە نېرۋىلىق ئالامەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بۇنىڭ ئەڭ كلاسسىك مىسالى «بۆلۈنگەن مېڭە ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى» (split-brain syndrome) دۇر. ئېغىر دەرىجىدىكى تۇتقاقلىق كېسىلىنى داۋالاش ئۈچۈن قاداق تەننى كېسىۋەتكەن بىمارلاردا، ئۇلارنىڭ ئىككى مېڭە يېرىم شارى مۇستەقىل ھالدا ئىشلەشكە باشلايدۇ. بۇ خىل بىمارلاردا سول قولىدا تۇتقان جىسىمنى ئاتىيالمايدىغان، ئەمما ئۇنى ئىشلىتىشنى بىلىدىغان قىزىقارلىق ھادىسىلەر كۆرۈلىدۇ.

خۇلاسىلىغاندا، قاداق تەن مېڭىمىزدىكى «ئۇچۇر تاشيولى» بولۇپ، ئۇنىڭ پۈتۈنلۈكى ۋە نورمال فۇنكسىيەسى بىزنىڭ بىر پۈتۈن شەخس سۈپىتىدە تەپەككۇر قىلىشىمىز، ھېس قىلىشىمىز ۋە ھەرىكەت قىلىشىمىزنىڭ ئاساسىدۇر. ئۇنىڭ ئۈستى تەرەپتىن كۆرۈنۈشى بىزگە بۇ مۇرەككەپ ئۇچۇر تورىنىڭ قانداق قىلىپ مېڭىنىڭ ھەر بىر بۇلۇڭىغا يېتىپ بارىدىغانلىقىنى جانلىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ.