تەڭ ئورۇنلۇق گېن
等位基因
Allele
تەڭ ئورۇنلۇق گېن ئوخشاش مەنبەلىك خروموسومانىڭ ئوخشاش ئورنىغا جايلاشقان، ئوخشاش خۇسۇسىيەت، ئوخشاش بولمىغان ھالەتنى كونترول قىلىدىغان بىر جۈپ گېن.
تەڭ ئورۇنلۇق گېن ئۇقۇمى مېندېل ئىرسىيەتشۇناسلىقىنىڭ ئاساسىي قائىدىسىدىن كەلگەن بولۇپ، ئۇنىڭدا قانداق قىلىپ مىراس قالدۇرۇش ئارقىلىق يەككە تەننىڭ ئالاھىدە ھالىتىنى بەلگىلەيدىغانلىقى بايان قىلىنغان. بىئولوگىيەدە، تەڭ ئورۇنلۇق گېننى ئاشكارا ۋە يوشۇرۇن تەڭ ئورۇنلۇق گېن ھەمدە بەزى ئالاھىدە ئەھۋالدىكى كۆپ خىل تەڭ ئورۇنلۇق گېننى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئوخشاش بولمىغان بىر قانچە تۈرگە ئايرىشقا بولىدۇ. ئاشكارا تەڭ ئورۇنلۇق گېن فېنوتىپتا ئىپادىلىنىدۇ، يوشۇرۇن تەڭ ئورۇنلۇق گېن مەۋجۇت بولغان تەقدىردىمۇ؛ يوشۇرۇن تەڭ ئورۇنلۇق گېن پەقەت ئىككى تەڭ ئورۇنلۇق گېننىڭ ھەممىسى يوشۇرۇن بولغاندا ئاندىن فېنوتىپتا ئىپادىلىنىدۇ.
ئىرسىيەت ئىلمىدە، تەڭ ئورۇنلۇق گېن تەتقىقاتى كىشىلەرنىڭ ئىرسىيەت ئۇچۇرىنىڭ يەتكۈزۈلۈشى ۋە ئىپادىلىنىشىنى چۈشىنىشىگە ياردەم بېرىدۇ. ھەر بىر گېننىڭ ئادەتتە ئىككى قوشۇمچە نۇسخىسى بولىدۇ، بىرى ئانىسىدىن، يەنە بىرى دادىسىدىن كېلىدۇ، بۇ ئىككى قوشۇمچە نۇسخىسى بىر جۈپ تەڭ ئورۇنلۇق گېننى شەكىللەندۈرىدۇ. ئۇلار پۈتۈنلەي ئوخشاش بولۇشىمۇ، ئوخشاش بولماسلىقىمۇ مۇمكىن، بۇ خىل پەرق دەل جانلىقلارنىڭ كۆپ خىللىقى ۋە ئىرسىيەت ئۆزگىرىشىنىڭ ئاساسى.
تەڭ ئورۇنلۇق گېنلار ئارىسىدىكى ئۆزئارا تەسىر مېندېلنىڭ ئايرىلىش قانۇنى ۋە مۇستەقىل ئايرىلىش قانۇنىغا ئەمەل قىلىدۇ. بۇ كۆپىيىش ھۈجەيرىلىرىنىڭ شەكىللىنىش جەريانىدا تەڭ ئورۇنلۇق گېننىڭ ئايرىلىپ، مۇستەقىل ھالدا كېيىنكى ئەۋلادلارغا يەتكۈزۈلىدىغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ. بۇ خىل ئايرىلىش ۋە بىرىكىش جەريانى كېيىنكى ئەۋلادلارنىڭ ئىرسىيەت كۆپ خىللىقىنى پەيدا قىلىدۇ، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا يەنە تەبىئىي تاللىنىش ۋە تەدرىجىي تەرەققىياتنىڭ ئاساسى.
تەڭ ئورۇنلۇق گېننىڭ بايقىلىشى ۋە تەتقىق قىلىنىشى ئىرسىيەت كېسەللىكىگە دىئاگنوز قويۇش ۋە ئۇنى داۋالاشنى نەزەرىيەۋى ئاساس بىلەن تەمىنلىدى. مەسىلەن، بەزى ئىرسىيەت خاراكتېرلىك كېسەللىكلەر، مەسىلەن، ئورغاقسىمان ھۈجەيرىلىك قان ئازلىقنى بىر تەڭ ئورۇنلۇق گېننىڭ تۇيۇقسىز ئۆزگىرىشى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بۇ گېنلارنىڭ قانداق خىزمەت قىلىدىغانلىقىنى چۈشەنگەندە، ئالىملار ئالاھىدە ئىرسىي تۇيۇقسىز ئۆزگىرىشكە قارىتا داۋالاش ئۇسۇلىنى تەتقىق قىلىپ، كېسەللىكنى ياخشىلىسا ياكى داۋالاپ ساقايتسا بولىدۇ.
تەڭ ئورۇنلۇق گېن يەككە تەنلەر ئارىسىدىكى ئىرسىيەت پەرقىنى بەلگىلەپلا قالماستىن، يەنە توپ سەۋىيەسىنىڭ ئىرسىيەت كۆپ خىللىقىغىمۇ تەسىر كۆرسىتىدۇ. توپ ئىرسىيەتشۇناسلىقىدا، تەڭ ئورۇنلۇق گېننىڭ چاستوتىسى توپ ئۇيغۇنلىشىشچانلىقى ۋە تەدرىجىي تەرەققىيات يوشۇرۇن كۈچىنى ئۆلچەيدىغان مۇھىم كۆرسەتكۈچ. يۇقىرى ئىرسىيەت كۆپ خىللىقى ئادەتتە توپنىڭ مۇھىت ئۆزگىرىشىگە تېخىمۇ ياخشى ئۇيغۇنلىشىش ئىقتىدارىغا ئىگە ئىكەنلىكىدىن دېرەك بېرىدۇ.
ھازىرقى زامان ئىرسىيەتشۇناسلىقىنىڭ تەرەققىي قىلىشىغا ئەگىشىپ، تەڭ ئورۇنلۇق گېن تەتقىقاتى نەزەرىيە قاتلىمى بىلەنلا چەكلىنىپ قالماي، يېزا ئىگىلىكى، مېدىتسىنا ۋە بىئولوگىيە تېخنىكىسى قاتارلىق ساھەلەردە كەڭ قوللىنىلماقتا. مەسىلەن، يېزا ئىگىلىكىدە مولېكۇلا بەلگىسى قوشۇمچە تاللاش تېخنىكىسى ئارقىلىق، پايدىلىق تەڭ ئورۇنلۇق گېننى ئىز قوغلاپ، تېخىمۇ ياخشى زىرائەت سورتلىرىنى يېتىشتۈرۈپ چىققىلى بولىدۇ. مېدىتسىنا ساھەسىدە، تەڭ ئورۇنلۇق گېن بىلەن ئالاھىدە كېسەللىكنىڭ مۇناسىۋىتىنى چۈشىنىش دوختۇرلارنىڭ كېسەللىك ئەھۋالىنى تېخىمۇ توغرا باھالىشى ۋە داۋالىشىغا ياردەم بېرىدۇ.
ئومۇمەن ئېيتقاندا، تەڭ ئورۇنلۇق گېن ئىرسىيەتشۇناسلىقتىكى بىر ئاساسىي ئۇقۇم بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئۇ جانلىقلار ئىرسىيىتىنىڭ ئاساسىي قائىدىلىرىنى ئېچىپ بېرىپلا قالماي، يەنە ئىنسانلارنىڭ ھاياتلىق ئىلمىنى چۈشىنىشى ۋە قوللىنىشىنى مۇھىم قورال بىلەن تەمىنلىدى. تەڭ ئورۇنلۇق گېننى تەتقىق قىلىش ئارقىلىق، ئالىملار ئىرسىيەت ئۇچۇرىنىڭ قانداق قىلىپ بىر ئەۋلادتىن كېيىنكى ئەۋلادقا يەتكۈزۈلىدىغانلىقىنى ھەمدە بۇ ئۇچۇرلارنىڭ جانلىقلار تېنىنىڭ شەكلى ۋە ئىقتىدارىنى قانداق بەلگىلەيدىغانلىقىنى چوڭقۇر چۈشىنەلەيدۇ.
