تەڭپۇڭلۇق سېزىم ئۆتكۈزۈش يولى ئاناتومىيىسى

تەڭپۇڭلۇق سېزىمىنىڭ سىرلىق يولى: نېرۋا سىستېمىسىدىكى مۇھىم ئۆتكۈزۈش مېخانىزمى

تەڭپۇڭلۇق سېزىمى بىزنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشىمىزدىكى ئەڭ ئاساسلىق ۋە دائىم سەل قارىلىدىغان سېزىملىرىمىزنىڭ بىرى. بىزنىڭ تىك تۇرۇشىمىز، مېڭىشىمىز، يۈگۈرۈشىمىز، ھەتتا بېشىمىزنى بۇرىغاندا كۆزىمىزنىڭ بىر نۇقتىغا مۇقىم قارىيالىشىمىزنىڭ ھەممىسى تەڭپۇڭلۇق سىستېمىسىنىڭ نورمال ئىشلىشىگە باغلىق. بۇ مۇرەككەپ سىستېما ئىچكى قۇلاقتىكى دەلىز ئەزالىرىدىن باشلىنىپ، مېڭە غولى، كىچىك مېڭە ۋە چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىگىچە بولغان بىر قاتار نېرۋا يوللىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ يوللار ئۆزئارا ماسلىشىپ، بەدەننىڭ بوشلۇقتىكى ئورنى ۋە ھەرىكىتى ھەققىدىكى ئۇچۇرلارنى بىر تەرەپ قىلىپ، مۇناسىپ تەنھەرىكەت ۋە كۆز ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ.

بۇ نېرۋا يوللىرىنىڭ ئومۇمىي نامى «تەڭپۇڭلۇق سېزىم ئۆتكۈزۈش يولى» (Vestibular Pathway) دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇ بەدىنىمىزنىڭ تارتىش كۈچىگە بولغان ئىنكاسىنى ۋە ھەرىكەت جەريانىدىكى مۇقىملىقىنى كاپالەتلەندۈرىدىغان ھالقىلىق مېخانىزم. بۇ يولنىڭ ھەر قانداق بىر بۆلىكىدە مەسىلە كۆرۈلسە، باش قېيىش، كۆز ئالدى قاراڭغۇلىشىش، تۇراقسىزلىق ۋە يىقىلىپ چۈشۈش قاتارلىق ئەھۋاللار كېلىپ چىقىدۇ. شۇڭلاشقا، بۇ يولنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە فۇنكسىيەسىنى چۈشىنىش نېرۋا كېسەللىكلىرى ئىلمى ۋە داۋالاشتا ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

تەڭپۇڭلۇق سېزىم ئۆتكۈزۈش يولىنىڭ ئاساسلىق قۇرۇلمىلىرى

1. تەڭپۇڭلۇق سېزىم ئۆتكۈزۈش يولى (Vestibular Pathway, 平衡觉传道路)

بۇ، ئىچكى قۇلاقتىكى دەلىز سىستېمىسىدىن كەلگەن تەڭپۇڭلۇق ۋە بوشلۇق ئورنىغا ئائىت ئۇچۇرلارنى مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىغا يەتكۈزىدىغان ۋە بىر تەرەپ قىلىدىغان نېرۋا تورىدۇر. ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى باش ۋە بەدەن ھەرىكىتىنى كۆز ھەرىكىتى بىلەن ماسلاشتۇرۇش، تىك تۇرغاندا بەدەن مۇقىملىقىنى ساقلاش ۋە بوشلۇقتىكى يۆنىلىش تۇيغۇسىنى شەكىللەندۈرۈشتىن ئىبارەت. بۇ يول دەلىز نېرۋىسى، مېڭە غولىدىكى دەلىز يادرولىرى، كىچىك مېڭە، دۈمبە تەرەप دۆڭچە مېڭە ۋە چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى قاتارلىق كۆپلىگەن قۇرۇلمىلارنىڭ ئۆزئارا ھەمكارلىشىشى ئارقىلىق ئۆز فۇنكسىيەسىنى ئادا قىلىدۇ. ئۇنىڭ نورمال ئىشلىشى بىزنىڭ ھەر بىر ھەرىكىتىمىزنىڭ راۋان ۋە بىخەتەر بولۇشىنىڭ ئاساسىي كاپالىتىدۇر.

دەلىز نېرۋا يۇقارىقى باش تەرەپ يادروسى (Superior Vestibular Nucleus, 前庭神经上颅侧核)
بۇ يادرو ئاساسلىقى يېرىم ئايلانما نەيچىلەردىن كەلگەن بۇرۇلۇش تېزلىنىشىگە ئائىت سىگناللارنى قوبۇل قىلىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق رولى كۆز ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدىغان نېرۋا يادرولىرى بىلەن ئۇلىنىپ، باش ھەرىكەت قىلغاندا كۆرۈش سېزىمىنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلاشقا ياردەم بېرىشتۇر.

دەلىز نېرۋا ئىچكى تەرەپ يادروسى (Medial Vestibular Nucleus, 前庭神经内侧核)
بۇ يادرو تەڭپۇڭلۇق سىستېمىسىدىكى ئەڭ چوڭ يادرولارنىڭ بىرى بولۇپ، باش ۋە بويۇن مۇسكۇللىرىنىڭ ھەرىكىتىنى ماسلاشتۇرۇشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئۇ يەنە ئىچكى تەرەپ تىك تۇتام (MLF) ئارقىلىق كۆز ھەرىكىتىنى كونترول قىلىشقا قاتنىشىدۇ.

دەلىز نېرۋا سىرتقى تەرەپ يادروسى (Lateral Vestibular Nucleus, 前庭神经外侧核)
بۇ يادرو «دېيتېرس يادروسى» دەپمۇ ئاتىلىدۇ، ئۇ دەلىز يۇلۇن تۇتامىنىڭ ئاساسلىق مەنبەسى. ئۇ بەدەننىڭ تارتىش كۈچىگە قارشى تۇرۇپ، تىك تۇرۇش ھالىتىنى ساقلايدىغان مۇسكۇللارنىڭ جىددىيلىكىنى تەڭشەيدۇ.

دەلىز نېرۋا تۆۋەنكى قۇيرۇق تەرەپ يادروسى (Inferior Vestibular Nucleus, 前庭神经下尾侧核)
بۇ يادرو دەلىز سىستېمىسىدىن كەلگەن ئۇچۇرلارنى كىچىك مېڭە ۋە باشقا نېرۋا مەركەزلىرى بىلەن بىرىكتۈرۈشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئۇ تەڭپۇڭلۇق ئۇچۇرلىرىنى ئاپتوماتىك نېرۋا سىستېمىسى بىلەن باغلاپ، ھەرىكەتچان كېسەللىكلەر (مەسىلەن، ماشىنا تۇتۇش) نىڭ پەيدا بولۇشىغا قاتنىشىدۇ.

دەلىز قۇلۇلە ئورۇن ئاڭلاش نېرۋىسى VIII (Vestibulocochlear Nerve VIII, 前庭蜗位听神经 VIII)
بۇ 8-جۈپ مېڭە نېرۋىسى بولۇپ، ئىككى قىسىمدىن تەركىب تاپىدۇ: دەلىز نېرۋىسى (تەڭپۇڭلۇق) ۋە قۇلۇلە نېرۋىسى (ئاڭلاش). دەلىز قىسمى ئىچكى قۇلاقتىكى تەڭپۇڭلۇق ئەزالىرىدىن كەلگەن سىگناللارنى مېڭە غولىدىكى دەلىز يادرولىرىغا يەتكۈزۈشكە مەسئۇل.

دەلىز نېرۋا تۈگۈنى (Vestibular Ganglion, 前庭神经节)
بۇ تۈگۈن «سكارپا تۈگۈنى» دەپمۇ ئاتىلىدۇ، ئۇ دەلىز نېرۋىسىنى ھاسىل قىلىدىغان بىرىنچى دەرىجىلىك نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ گەۋدىسى جايلاشقان ئورۇن. ئۇ ئىچكى قۇلاقتىكى تەڭپۇڭلۇق سېزىم رېتسېپتورلىرىدىن ئۇچۇر قوبۇل قىلىپ، مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىغا يوللايدۇ.

دەلىز يۇلۇن تۇتامى (Vestibulospinal Tract, 前庭脊髓束)
بۇ نېرۋا تالاسى تۇتامى دەلىز يادرولىرىدىن باشلىنىپ يۇلۇنغا تۇتىشىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى بەدەن مۇسكۇللىرىنىڭ جىددىيلىكىنى تەڭشەش ئارقىلىق، تۇيۇقسىز ھەرىكەت ياكى تاشقى كۈچ تەسىرىدە بەدەننىڭ تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلاش.

ئىچكى تەرەپ تىك تۇتام (Medial Longitudinal Fasciculus, 内侧纵束)
بۇ مېڭە غولىدىكى ئىنتايىن مۇھىم نېرۋا تالاسى تۇتامى بولۇپ، دەلىز يادرولىرىنى كۆزنى ھەرىكەتلەندۈرىدىغان نېرۋا يادرولىرى (III, IV, VI) بىلەن تۇتاشتۇرىدۇ. ئۇ باش ھەرىكەت قىلغاندا كۆزنىڭ ئەكس يۆنىلىشتە ھەرىكەت قىلىشىنى (دەلىز-كۆز رېفلېكسى) ئىشقا ئاشۇرۇپ، كۆرۈش سېزىمىنىڭ ئېنىقلىقىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ.

قوشۇمچە نېرۋا يادروسى (Accessory Nucleus, 副神经核)
بۇ يادرو 11-جۈپ مېڭە نېرۋىسى (قوشۇمچە نېرۋا) بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، بويۇن ۋە مۈرە مۇسكۇللىرىنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ. ئۇ دەلىز سىستېمىسىدىن كەلگەن سىگناللارغا ئاساسەن باشنىڭ ئورنىنى تەڭشەشكە ياردەم بېرىدۇ.

كەرگۈچى نېرۋا VI (Abducens Nerve VI, 展神经VI)
بۇ 6-جۈپ مېڭە نېرۋىسى بولۇپ، كۆزنىڭ سىرتقى تىك مۇسكۇلىنى كونترول قىلىپ، كۆز ئالمىسىنىڭ سىرتقا قاراپ ھەرىكەتلىنىشىنى ئىشقا ئاشۇرىدۇ. ئۇ دەلىز-كۆز رېفلېكسىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى.

كەرگۈچى نېرۋا يادروسى (Abducens Nucleus, 展神经核)
بۇ يادرو كەرگۈچى نېرۋىنىڭ مەنبەسى بولۇپ، ئىچكى تەرەپ تىك تۇتام (MLF) ئارقىلىق دەلىز يادرولىرىدىن سىگنال قوبۇل قىلىدۇ. ئۇ كۆز ھەرىكىتىنى باش ھەرىكىتى بىلەن ماسلاشتۇرۇشقا قاتنىشىدۇ.

كىچىك مېڭە (Cerebellum, 小脑)
كىچىك مېڭە ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇش ۋە تەڭپۇڭلۇقنى كونترول قىلىشتىكى ئاساسلىق مەركەز. ئۇ دەلىز سىستېمىسىدىن كەلگەن ئۇچۇرلارنى قوبۇل قىلىپ، ھەرىكەتنىڭ توغرىلىقىنى ۋە راۋانلىقىنى تەڭشەپ، بەدەن تەڭپۇڭلۇقىنى ئىنچىكە كونترول قىلىدۇ.

چىشسىمان يادرو (Dentate Nucleus, 齿状核)
بۇ كىچىك مېڭىدىكى ئەڭ چوڭ ۋە ئەڭ مۇھىم چوڭقۇر يادرو. ئۇ ئاڭلىق پىلانلانغان ھەرىكەتلەرنى ماسلاشتۇرۇش ۋە تەڭپۇڭلۇقنى ساقلاش ئۈچۈن چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى ۋە مېڭە غولى بىلەن ئۇچۇر ئالماشتۇرىدۇ.

شارسىمان يادرو (Globose Nucleus, 球状核)
بۇ كىچىك مېڭىنىڭ چوڭقۇر يادرولىرىنىڭ بىرى بولۇپ، بەدەن ئەزالىرىنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىش ۋە تەڭپۇڭلۇقنى تەڭشەشكە قاتنىشىدۇ. ئۇ ھەرىكەت جەريانىدىكى مۇسكۇللارنىڭ جىددىيلىكىنى تەڭشەشتە رول ئوينايدۇ.

غالتەك نېرۋا يادروسى (Trochlear Nucleus, 滑车神经核)
بۇ يادرو 4-جۈپ مېڭە نېرۋىسى (غالتەك نېرۋا) نىڭ مەنبەسى. ئۇ كۆزنىڭ ئۈستۈنكى قىيپاش مۇسكۇلىنى كونترول قىلىپ، كۆز ئالمىسىنىڭ تۆۋەنگە ۋە ئىچكە ھەرىكەتلىنىشىنى ئىشقا ئاشۇرىدۇ.

غالتەك نېرۋا IV (Trochlear Nerve IV, 滑车神经 IV)
بۇ 4-جۈپ مېڭە نېرۋىسى بولۇپ، دەلىز-كۆز رېفلېكسىگە قاتنىشىپ، باش ھەرىكەت قىلغاندا كۆزنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلاشقا ياردەم بېرىدۇ.

كۆزنى ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋا III (Oculomotor Nerve III, 动眼神经 III)
بۇ 3-جۈپ مېڭە نېرۋىسى بولۇپ، كۆز ھەرىكىتىگە مەسئۇل مۇسكۇللارنىڭ كۆپ قىسمىنى كونترول قىلىدۇ. ئۇ كۆزنى يۇقىرى-تۆۋەن، ئىچكە ھەرىكەتلەندۈرۈش ۋە كۆز قارىچۇقىنى كىچىكلىتىش قاتارلىق فۇنكسىيەلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

كۆزنى ھەرىكەتلەندۈرۈش نېرۋا يادروسى (Oculomotor Nucleus, 动眼神经核)
بۇ يادرو كۆزنى ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋىنىڭ مەنبەسى بولۇپ، دەلىز سىستېمىسىدىن ئۇچۇر قوبۇل قىلىپ، كۆزنىڭ ماس ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ. ئۇ باش ھەرىكەت قىلغاندا كۆرۈش سېزىمىنىڭ تۇراقلىق بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ.

ئارىلىق يادرو (Interstitial Nucleus, 间位核)
بۇ يادرو (كۆپىنچە كاجالنىڭ ئارىلىق يادروسى كۆزدە تۇتۇلىدۇ) مېڭە غولىغا جايلاشقان بولۇپ، تىك ۋە بۇرۇلما كۆز ھەرىكىتىنى كونترول قىلىشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئۇ دەلىز سىستېمىسى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك.

دۈمبە تەرەپ دۆڭچە مېڭە (Dorsal Thalamus, 背侧丘脑)
دۆڭچە مېڭە سېزىم ئۇچۇرلىرىنى چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىگە يەتكۈزىدىغان مۇھىم ۋاگزال. دەلىز سىستېمىسىدىن كەلگەن ئۇچۇرلارمۇ بۇ يەر ئارقىلىق چوڭ مېڭىگە يەتكۈزۈلۈپ، بىزنىڭ بوشلۇقتىكى ئورنىمىز ۋە ھەرىكىتىمىز ھەققىدىكى ئاڭلىق تۇيغۇنى شەكىللەندۈرىدۇ.

تەڭپۇڭلۇق سېزىم ئۆتكۈزۈش يولىنىڭ ئومۇمىي ئەھمىيىتى ۋە كلىنىكىلىق مۇناسىۋىتى

تەڭپۇڭلۇق سېزىم ئۆتكۈزۈش يولى بىر-بىرىگە باغلانغان، يۇقىرى دەرىجىدە ماسلاشقان نېرۋا تورى سۈپىتىدە، بىزنىڭ فىزىكىلىق دۇنيا بىلەن بولغان ئالاقىمىزنىڭ ئاساسى. ئۇ بىزگە ئاڭسىز ھالدا مۇقىملىق ۋە بىخەتەرلىك تۇيغۇسى بېغىشلايدۇ. بۇ سىستېمىنىڭ ئىقتىدارىنى قىسقىچە تۆۋەندىكىدەك بىر قانچە نۇقتىغا يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ:

• دەلىز-كۆز رېفلېكسى (Vestibulo-Ocular Reflex – VOR): بۇ رېفلېكس تەڭپۇڭلۇق سىستېمىسىنىڭ ئەڭ مۇھىم فۇنكسىيەلىرىنىڭ بىرى. بېشىمىز ھەرىكەت قىلغاندا، بۇ رېفلېكس كۆزىمىزنى ئاپتوماتىك ھالدا ئەكس يۆنىلىشكە ھەرىكەتلەندۈرۈپ، كۆرۈۋاتقان نەرسىنىڭ كۆز تور پەردىسىدىكى تەسۋىرىنى مۇقىملاشتۇرىدۇ. بۇ بولمىسا، مېڭىۋاتقاندا دۇنيا بىر گۇرۇپپا سىلكىنىۋاتقان تەسۋىردەك كۆرۈنەتتى.
• دەلىز-يۇلۇن رېفلېكسى (Vestibulospinal Reflex): بۇ رېفلېكس بەدەننىڭ تىك تۇرۇش ھالىتىنى ۋە تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلاشقا مەسئۇل. ئۇ دەلىز يۇلۇن تۇتامى ئارقىلىق پۈتۈن بەدەندىكى مۇسكۇللارنىڭ جىددىيلىكىنى ئاپتوماتىك تەڭشەپ، يىقىلىپ كېتىشنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ. مەسىلەن، بىز تۇيۇقسىز ئىتتىرىلگەندە، بۇ رېفلېكس دەرھال ئىشقا كىرىپ، بەدىنىمىزنى مۇقىملاشتۇرىدۇ.
• بوشلۇقتا يۆنىلىش ۋە ئاڭلىق تۇيغۇ: تەڭپۇڭلۇق ئۇچۇرلىرى دۈمبە تەرەپ دۆڭچە مېڭە ئارقىلىق چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىگە يەتكۈزۈلگەندىن كېيىن، بىزنىڭ بوشلۇقتىكى ئورنىمىز، ھەرىكەت يۆنىلىشىمىز ۋە تېزلىكىمىز ھەققىدە ئاڭلىق تۇيغۇ شەكىللىنىدۇ.

بۇ يولدا كېسەللىك ئۆزگىرىشى يۈز بەرگەندە، بىمارلاردا ھەرخىل كلىنىكىلىق ئالامەتلەر كۆرۈلىدۇ. مەسىلەن، ئىچكى قۇلاق ياكى دەلىز نېرۋىسى زەخىملەنگەندە، كۈچلۈك باش قېيىش (vertigo)، كۆڭلى ئېلىشىش ۋە قۇسۇش كېلىپ چىقىدۇ. مېڭە غولى ياكى كىچىك مېڭە زەخىملەنگەندە، كۆزنىڭ كونترولسىز ھالدا رىتىملىق تەۋرىنىشى (nystagmus) ۋە ھەرىكەت ماسلاشماسلىقى (ataxia) قاتارلىق ئەھۋاللار يۈز بېرىدۇ.

خۇلاسىلىگەندە، تەڭپۇڭلۇق سېزىم ئۆتكۈزۈش يولى كۆرۈش سېزىمى ۋە تېرە-مۇسكۇل سېزىمى بىلەن بىرلىشىپ، بەدىنىمىزنىڭ مۇھىت بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى توغرا ھېس قىلىشىمىزغا ۋە ماس ھەرىكەت قىلىشىمىزغا ياردەم بېرىدۇ. بۇ سىرلىق ئەمما ئىنتايىن مۇھىم نېرۋا يولىنى چوڭقۇر چۈشىنىش، نېرۋا سىستېمىسى كېسەللىكلىرىنى، بولۇپمۇ تەڭپۇڭلۇق قالايمىقانچىلىقىنى توغرا دىئاگنوز قويۇش ۋە ئۈنۈملۈك داۋالاشنىڭ ئالدىنقى شەرتىدۇر.