تىل ئاستى نېرۋىسى ۋە ئوقۇرەك ئاستى ئارتېرىيىسى ئاناتومىيىسى

بويۇن رايونىنىڭ ھاياتلىق يوللىرى: تىل ئاستى نېرۋىسى ۋە ئوقۇرەك ئاستى ئارتېرىيەسىنىڭ ئاناتومىيەسى

بويۇن رايونى باش بىلەن تەننى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان ئىنتايىن مۇرەككەپ ۋە ھاياتىي مۇھىم بىر ئاناتومىيەلىك رايون. ئۇ پەقەتلا باشنى تىرەپ تۇرىدىغان قۇرۇلما بولۇپلا قالماي، بەلكى مېڭىنى پۈتۈن بەدەن بىلەن تۇتاشتۇرىدىغان بارلىق نېرۋا، قان تومۇر ۋە باشقا يوللارنىڭ ئۆتۈشمە كۆۋرۈكىدۇر. بۇ تار بوشلۇق ئىچىگە تىلنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدىغان تىل ئاستى نېرۋىسى (XII)، يۈرەك ۋە ئىچكى ئەزالارنى كونترول قىلىدىغان ئاداشقان نېرۋا (X)، نەپەس ئېلىشقا مەسئۇل دىئافراگما نېرۋىسى قاتارلىق مۇھىم نېرۋىلار، شۇنداقلا قول ۋە مېڭىنى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان ئوقۇرەك ئاستى ئارتېرىيەسى ۋە كۈرە تومۇر قاتارلىق ئاساسلىق قان تومۇرلار زىچ ئورۇنلاشقان.

بۇ قۇرۇلمىلارنىڭ ھەر بىرى ئۆزئارا يېقىن مۇناسىۋەتتە بولۇپ، بىر-بىرىنى كېسىپ ئۆتىدۇ ۋە ئىنچىكە مۇسكۇللار ئارقىلىق ئايرىلىپ تۇرىدۇ. شۇڭلاشقا، بويۇن رايونىنىڭ ئاناتومىيەسىنى چوڭقۇر چۈشىنىش، بولۇپمۇ تىل ئاستى نېرۋىسى ۋە ئوقۇرەك ئاستى ئارتېرىيەسىنىڭ ئەتراپىدىكى قۇرۇلمىلار بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى بىلىش، بويۇن ئوپېراتسىيەسى (مەسىلەن، قالقانسىمان بەز ئوپېراتسىيەسى)، زەخىملىنىشنى داۋالاش ۋە بىر قىسىم نېرۋا-قان تومۇر كېسەللىكلىرىگە توغرا دىئاگنوز قويۇشتا ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

تىل ئاستى نېرۋىسى ۋە ئوقۇرەك ئاستى ئارتېرىيىسى (Hypoglossal nerve and subclavian artery, 舌下神经及锁骨下动脉)

بۇ ئاناتومىيەلىك كۆرۈنۈش بويۇننىڭ چوڭقۇر قىسمىدىكى ھاياتىي مۇھىم نېرۋا ۋە قان تومۇر قۇرۇلمىلىرىنىڭ ئۆزئارا ئورۇن مۇناسىۋىتىنى نامايان قىلىدۇ. تىل ئاستى نېرۋىسى (XII) تىلنىڭ بارلىق ھەرىكەتلىرىنى كونترول قىلىدىغان ئاساسلىق نېرۋا بولسا، ئوقۇرەك ئاستى ئارتېرىيەسى قول، بويۇن، كۆكرەك ۋە مېڭىنى (ئومۇرتقا ئارتېرىيەسى ئارقىلىق) قان بىلەن تەمىنلەيدىغان ئاساسلىق قان تومۇر ھېسابلىنىدۇ. بۇ ئىككى قۇرۇلمىنىڭ قىيپاش مۇسكۇللار، تىل سۆڭەك ئاستى مۇسكۇللىرى، ئاداشقان نېرۋا ۋە بويۇن نېرۋا چىگىشى قاتارلىق قۇرۇلمىلار بىلەن بولغان مۇرەككەپ مۇناسىۋىتىنى چۈشىنىش، بويۇن رايونىغا مۇناسىۋەتلىك كېسەللىكلەرگە دىئاگنوز قويۇش ۋە ئوپېراتسىيە قىلىشتا كەم بولسا بولمايدىغان ئاساستۇر.

• تىل يۇتقۇنچاق نېرۋىسى (Glossopharyngeal nerve, CN IX, 舌咽神经)
  توققۇزىنچى جۈپ مېڭە نېرۋىسى بولۇپ، يۇتۇش، تىلنىڭ ئارقا قىسمىنىڭ سېزىمى ۋە شۆلگەي ئاجرىتىشقا قاتنىشىدۇ.
• تىل ئاستى نېرۋىسى (Hypoglossal nerve, CN XII, 舌下神经)
  ئون ئىككىنچى جۈپ مېڭە نېرۋىسى بولۇپ، ساپ ھەرىكەتلىك. ئۇ تىلنىڭ ئىچكى ۋە سىرتقى مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىپ، سۆزلەش ۋە يۇتۇش ھەرىكەتلىرىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ.
• قوشۇمچە نېرۋا (Accessory nerve, CN XI, 副神经)
  ئون بىرىنچى جۈپ مېڭە نېرۋىسى بولۇپ، بويۇن ۋە مۈرە ھەرىكىتىگە مەسئۇل مۇسكۇللارنى كونترول قىلىدۇ.
• ئاداشقان نېرۋا (Vagus nerve, CN X, 迷走神经)
  ئونىنچى جۈپ مېڭە نېرۋىسى بولۇپ، بويۇن، كۆكرەك ۋە قورساق بوشلۇقىدىكى كۆپ قىسىم ئىچكى ئەزالارنىڭ پاراسیمپاتىك فۇنكسىيەسىنى كونترول قىلىدۇ.
• 2 – بويۇن نېرۋا ئالدى شېخى (Anterior ramus of C2 spinal nerve, 第二颈神经前支)
  ئىككىنچى بويۇن ئومۇرتقا نېرۋىسىنىڭ ئالدى شاخچىسى بولۇپ، بويۇن نېرۋا چىگىشىنى ھاسىل قىلىشقا قاتنىشىدۇ.
• گەجگە كىچىك نېرۋىسى (Lesser occipital nerve, 枕小神经)
  بويۇn نېرۋا چىگىشىدىن چىقىدىغان سەزگۈلۈك شاخچە بولۇپ، قۇلاق ئارقىسى ۋە باش تېرىسىنىڭ سېزىمىنى باشقۇرىدۇ.
• تاغاقنى كۆتۈرگۈچى مۇسكۇل (Levator scapulae muscle, 肩胛提肌)
  بويۇن ئومۇرتقىسىدىن باشلىنىپ تاغاق سۆڭىكىگە تۇتىشىدۇ، تاغاقنى يۇقىرىغا كۆتۈرىدۇ.
• يۇقارىقى يىلتىز (Superior root of ansa cervicalis, 上根)
  بويۇn ئىزمىسىنىڭ يۇقىرىقى يىلتىزى بولۇپ، C1 نېرۋىسىدىن كەلگەن تالالارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ ۋە دەسلەپتە تىل ئاستى نېرۋىسى بىلەن بىللە ماڭىدۇ.
• ئارقا قىيپاش بۇلۇڭ مۇسكۇل (Posterior scalene muscle, 后斜方肌)
  قىيپاش مۇسكۇللارنىڭ ئەڭ ئارقىسىدىكىسى بولۇپ، بويۇننى يانغا ئېگىشكە ياردەم بېرىدۇ.
• ئوتتۇرا قىيپاش بۇلۇڭ مۇسكۇل (Middle scalene muscle, 中斜方肌)
  قىيپاش مۇسكۇللارنىڭ ئەڭ چوڭى بولۇپ، قول نېرۋا چىگىشى ۋە ئوقۇرەك ئاستى ئارتېرىيەسى ئۇنىڭ بىلەن ئالدىنقى قىيپاش مۇسكۇل ئارىسىدىن ئۆتىدۇ.
• ئالدىنقى قىيپاش بۇلۇڭ مۇسكۇل (Anterior scalene muscle, 前斜方肌)
  بويۇندىكى مۇھىم بەلگە خاراكتېرلىك مۇسكۇل. دىئافراگما نېرۋىسى ئۇنىڭ ئالدى يۈزىدىن، ئوقۇرەك ئاستى ئارتېرىيەسى ئۇنىڭ ئارقىسىدىن ئۆتىدۇ.
• بويۇن يۇقارىلىغۇچى ئارتېرىيىسى (Ascending cervical artery, 颈升动脉)
  قالقانسىمان بەز-بويۇن غولىدىن چىقىپ، بويۇننىڭ چوڭقۇر مۇسكۇللىرىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• يۈزە تارمىقى (Superficial branch, 浅支)
  بويۇن توغرا ئارتېرىيەسىنىڭ يۈزەكى شاخچىسى.
• بويۇن توغرا ئارتېرىيىسى (Transverse cervical artery, 颈横动脉)
  قالقانسىمان بەز-بويۇن غولىدىن چىقىپ، قىيپاش چاسا مۇسكۇلى قاتارلىق مۇسكۇللارنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• تاغاق ئۈستى ئارتېرىيىسى (Suprascapular artery, 肩胛上动脉)
  قالقانسىمان بەز-بويۇن غولىدىن چىقىپ، مۈرە بوغۇمى ۋە ئەتراپتىكى مۇسكۇللارنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• ئوقۇرەك ئاستى ئارتېرىيىسى (Subclavian artery, 锁骨下动脉)
  قول، بويۇن ۋە مېڭىنىڭ بىر قىسمىنى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان ئاساسلىق ئارتېرىيە.
• دىئافراگما نېرۋىسى (Phrenic nerve, 膈神经)
  بويۇن نېرۋا چىگىشىدىن (C3-C5) كېلىپ چىقىپ، دىئافراگما مۇسكۇلىنى كونترول قىلىدىغان بىردىنبىر ھەرىكەتلىك نېرۋا.
• كۆكرەك قەپەز ئىچى ئارتېرىيىسى (Internal thoracic artery, 胸廓内动脉)
  ئوقۇرەك ئاستى ئارتېرىيەسىدىن چىقىپ، كۆكرەك قەپىزىنىڭ ئالدى تېمىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• قالقانسىمان بەز بويۇن غولى (Thyrocervical trunk, 甲状颈干)
  ئوقۇرەك ئاستى ئارتېرىيەسىدىن چىقىدىغان قىسقا، ئەمما توم بىر غول بولۇپ، قالقانسىمان بەز، بويۇن ۋە مۈرىنى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان بىر قانچە شاخقا بۆلۈنىدۇ.
• ئومۇرتقا ئارتېرىيىسى (Vertebral artery, 椎动脉)
  ئوقۇرەك ئاستى ئارتېرىيەسىدىن چىقىپ، بويۇن ئومۇرتقىسىدىكى تۆشۈكلەر ئارقىلىق يۇقىرىغا ئۆرلەپ، مېڭە غولى ۋە مېڭىنىڭ ئارقا قىسمىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• قالقانسىمان بەز تۆۋەنكى ئارتېرىيىسى (Inferior thyroid artery, 甲状腺下动脉)
  قالقانسىمان بەز-بويۇن غولىدىن چىقىپ، قالقانسىمان بەزنىڭ تۆۋەنكى قىسمىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇ كېكىرتەك قايتقۇچى نېرۋىسى بىلەن يېقىن مۇناسىۋەتتە بولىدۇ.
• تۆش سۆڭەك – قالقانسىمان مۇسكۇل (Sternothyroid muscle, 胸骨甲状肌)
  تىل سۆڭەك ئاستى مۇسكۇللىرىنىڭ بىرى بولۇپ، قالقانسىمان كۆمۈرچەكنى تۆۋەنگە تارتىدۇ.
• بويۇن ئىزمىسى (Ansa cervicalis, 颈袢)
  بويۇن نېرۋا چىگىشىدىن ھاسىل بولغان ھالقىسىمان نېرۋا قۇرۇلمىسى. ئۇ تىل سۆڭەك ئاستىدىكى كۆپ قىسىم مۇسكۇللارنى كونترول قىلىدۇ.
• تۆش – تىل سۆڭەك مۇسكۇلى (Sternohyoid muscle, 胸骨舌骨肌)
  تىل سۆڭەك ئاستى مۇسكۇللىرىنىڭ بىرى بولۇپ، تىل سۆڭىكىنى تۆۋەنگە تارتىدۇ.
• تارغاق تىل سۆڭەك مۇسكۇلى يۇقارىقى قورسىقى (Superior belly of omohyoid muscle, 肩胛舌骨肌上腹)
  تىل سۆڭەك ئاستى مۇسكۇللىرىنىڭ بىرى بولۇپ، تىل سۆڭىكىنى تۆۋەنگە ۋە ئارقىغا تارتىدۇ.
• كىكىرتەك يۇقارىقى نېرۋا سىرتقى شېخى (External branch of superior laryngeal nerve, 喉上神经外支)
  ئاداشقان نېرۋىدىن چىقىدىغان بۇ شاخچە ھالقا-قالقان مۇسكۇلىنى كونترول قىلىپ، ئاۋازنى ئىنچىكىلىتىشكە قاتنىشىدۇ.
• قالقانسىمان بەز يۇقارىقى ئارتېرىيىسى (Superior thyroid artery, 甲状腺上动脉)
  بويۇn سىرتقى ئارتېرىيەسىدىن چىقىپ، قالقانسىمان بەزنىڭ ئۈستۈنكى قىسمى ۋە كېكىرتەكنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• قالقانسىمان – تىل سۆڭەك مۇسكۇلى (Thyrohyoid muscle, 甲状舌骨肌)
  تىل سۆڭەك ئاستى مۇسكۇللىرىنىڭ بىرى بولۇپ، تىل سۆڭىكىنى تۆۋەنگە تارتىدۇ ياكى قالقانسىمان كۆمۈرچەكنى يۇقىرىغا كۆتۈرىدۇ.
• كىكىرتەك ئۈستۈنكى نېرۋا ئىچ شېخى (Internal branch of superior laryngeal nerve, 喉上神经内支)
  بۇ سەزگۈلۈك شاخچە بولۇپ، كېكىرتەكنىڭ ئىچكى يۈزى، يەنى ئاۋاز پەردىسىدىن يۇقىرى قىسمىنىڭ سېزىمىنى باشقۇرىدۇ.
• تىل ئارتېرىيىسى (Lingual artery, 舌动脉)
  بويۇن سىرتقى ئارتېرىيەسىدىن چىقىپ، تىلنى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان ئاساسلىق ئارتېرىيە.
• تىل سۆڭەك تىل مۇسكۇلى (Hyoglossus muscle, 舌骨舌肌)
  تىلنىڭ سىرتقى مۇسكۇللىرىنىڭ بىرى بولۇپ، تىلنى تۆۋەنگە ۋە ئارقىغا تارتىدۇ. تىل ئاستى نېرۋىسى ئۇنىڭ يۈزەكى تەرىپىدىن ئۆتىدۇ.
• بىگىزسىمان ئۆسۈك – تىل سۆڭەك مۇسكۇلى (Stylohyoid muscle, 茎突舌骨肌)
  تىل سۆڭىكىنى يۇقىرىغا ۋە ئارقىغا كۆتۈرىدۇ. تىل ئاستى نېرۋىسى ئۇنىڭ يېنىدىن ئۆتىدۇ.
• بىسلىق ئۆسۈك تىل مۇسكۇلى (Styloglossus muscle, 茎突舌肌)
  تىلنىڭ سىرتقى مۇسكۇللىرىنىڭ بىرى بولۇپ، تىلنى يۇقىرىغا ۋە ئارقىغا كۆتۈرىدۇ.
• تىل نېرۋىسى (Lingual nerve, 舌神经)
  ئۈچ ئاچا نېرۋىنىڭ (V3) شاخچىسى بولۇپ، تىلنىڭ ئالدىنقى قىسمىنىڭ ئومۇمىي سېزىمىنى باشقۇرىدۇ.
• تۆۋەنكى ئېڭەك نېرۋىسى (Mandibular nerve, V3, 下颌神经)
  ئۈچ ئاچا نېرۋىنىڭ ئارىلاش (سەزگۈ ۋە ھەرىكەتلىك) شاخچىسى.

خۇلاسە ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

بويۇننىڭ چوڭقۇر قىسمىدىكى بۇ مۇرەككەپ ئاناتومىيەلىك مۇناسىۋەتلەرنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى ناھايىتى زور. بۇ رايونغا چېتىلىدىغان ئوپېراتسىيە ياكى زەخىملىنىشلەر ئېغىر ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.

• تىل ئاستى نېرۋىسى (XII) زەخىملىنىشى: بويۇن ئوپېراتسىيەلىرىدە (مەسىلەن، كۈرە تومۇر ئىچكى پەردىسىنى سويۇش ئوپېراتسىيەسى) ياكى ئۆسمىلار سەۋەبىدىن تىل ئاستى نېرۋىسى زەخىملىنىشى مۇمكىن. بىر تەرەپلىمە زەخىملەنگەندە، بىمار تىلىنى چىقارغاندا تىلنىڭ ئۇچى زەخىملەنگەن تەرەپكە قىيىشىپ كېتىدۇ. ئۇزۇن مەزگىللىك زەخىملىنىش شۇ تەرەپتىكى تىل مۇسكۇللىرىنىڭ يىگىلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• بويۇن ئىزمىسى (Ansa Cervicalis) نىڭ رولى: بويۇن ئىزمىسى تىل سۆڭەك ئاستى مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىپ، يۇتۇش ۋە سۆزلەش جەريانىدا كېكىرتەك ۋە تىل سۆڭىكىنىڭ ئورنىنى مۇقىملاشتۇرۇشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئۇنىڭ زەخىملىنىشى بۇ فۇنكسىيەلەرگە تەسىر كۆرسىتىشى مۇمكىن.
• قىيپاش مۇسكۇللار ئارىلىقىدىكى بوشلۇق: ئوقۇرەك ئاستى ئارتېرىيەسى ۋە قول نېرۋا چىگىشى ئالدىنقى ۋە ئوتتۇرا قىيپاش مۇسكۇللار ئارىسىدىكى بوشلۇقتىن ئۆتىدۇ. بۇ بوشلۇق تارىيىپ قالسا (مەسىلەن، قوشۇمچە بويۇن قوۋۇرغىسى ياكى مۇسكۇلنىڭ قېلىنلىشىشىدىن)، بۇ نېرۋا ۋە قان تومۇرلار بېسىلىپ قېلىپ، قولدا ئاغرىق، ئۇيۇشۇش ۋە ئاجىزلىق ئالامەتلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ، بۇ «كۆكرەك قەپەز چىقىش ئېغىزى ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى» (Thoracic Outlet Syndrome) دەپ ئاتىلىدۇ.
• قەبرە نېرۋىسى (Phrenic Nerve) نى قوغداش: دىئافراگما نېرۋىسى ئالدىنقى قىيپاش مۇسكۇلنىڭ ئۈستىدىن ئۆتىدىغان بولغاچقا، بويۇن ئوپېراتسىيەلىرىدە ئاسانلا زەخىملىنىدۇ. بىر تەرەپلىمە زەخىملىنىش شۇ تەرەپ دىئافراگمىنىڭ پالەچلىنىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، نەپەس فۇنكسىيەسىگە تەسىر كۆرسىتىدۇ.

خۇلاسىلىغاندا، بۇ رەسىمدە كۆرسىتىلگەن ھەر بىر قۇرۇلما ئۆز ئالدىغا مۇھىم فۇنكسىيەنى ئۆتەپلا قالماي، ئۇلارنىڭ ئۆزئارا ئورۇن مۇناسىۋىتىمۇ كلىنىكىلىق داۋالاشتا ئىنتايىن يۇقىرى ئەھمىيەتكە ئىگە. دوختۇرلار بۇ نازۇك ئاناتومىيەنى چوڭقۇر ئىگىلىگەندىلا، ئاندىن بىمارلارنى بىخەتەر ۋە ئۈنۈملۈك داۋالىيالايدۇ.