تىز بوغۇمى ئىنسانلارنىڭ ھەرىكەت سىستېمىسىدىكى ئەڭ چوڭ ۋە ئەڭ مۇرەككەپ بوغۇملارنىڭ بىرى. ئۇ كۈندىلىك تۇرمۇشىمىزدىكى مېڭىش، يۈگۈرۈش، سەكرەش ۋە ئولتۇرۇپ-قوپۇش قاتارلىق ھەرىكەتلەرنى ئىشقا ئاشۇرۇشتىكى ھالقىلىق ئەزا. تىز بوغۇمى يوتا سۆڭىكى، چوڭ پاقالچاق سۆڭىكى ۋە لىپەك سۆڭىكىدىن ئىبارەت ئۈچ سۆڭەكنىڭ ئۇچرىشىشىدىن تەشكىل تاپقان بولۇپ، پۇت-قوللارنىڭ ئەركىن ھەرىكەتلىنىشى ۋە بەدەن ئېغىرلىقىنى كۆتۈرۈپ تۇرۇشتا ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ.
بۇ ماقالىدە، تىز بوغۇمىنىڭ ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلىدۇ. بىز رەسىمگە بىرلەشتۈرۈپ، تىز بوغۇمىنى تەشكىل قىلغۇچى ھەر بىر قىسىمنىڭ، يەنى سۆڭەك، كۆمۈرچەك، تارىمۇش (باغلىغۇچى) ۋە مۇسكۇللارنىڭ ئورنى ۋە ۋەزىپىسىنى بىر-بىرلەپ چۈشەندۈرۈپ ئۆتىمىز.
رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى
تىز بوغۇمى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى ئىچكى كۆرۈنۈشى (Medial anatomical view of the knee joint, 膝关节内侧解剖图)
بۇ كۆرۈنۈش تىز بوغۇمىنىڭ ئىچكى تەرىپىدىكى قۇرۇلمىلارنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئۇ يوتا سۆڭىكى، چوڭ پاقالچاق سۆڭىكى ۋە لىپەك سۆڭىكىنىڭ ئۆزئارا مۇناسىۋىتىنى، شۇنداقلا ئىچكى تەرەپ قوشۇمچە تارىمۇشى ۋە ئىچكى تەرەپ يېرىم ئايسىمان تاختىنىڭ ئورنىنى روشەن ئىپادىلەيدۇ. بۇ خىل كۆرۈنۈش تىزنىڭ ئىچكى تەرىپىدىكى تارىمۇش يىرتىلىشى ياكى كۆمۈرچەك زەخىملىنىشى قاتارلىق كېسەللىكلەرگە دىئاگنوز قويۇشتا ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە. تىببىي مۇتەخەسسىسلەر بۇ كۆرۈنۈش ئارقىلىق تىزنىڭ مۇقىملىقى ۋە ھەرىكەت مېخانىزمىنى تەھلىل قىلالايدۇ.
تىز بوغۇم خالتىسى ئالدى قىسمى ئېچىلغان ھالىتى (Anterior part of the knee joint capsule opened, 膝关节已打开关节囊前部)
بۇ كۆرۈنۈش تىز بوغۇمىنىڭ ئالدى تەرىپىدىكى بوغۇم خالتىسى ئېلىۋېتىلگەندىن كېيىنكى ئىچكى قۇرۇلمىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ ھالەتتە ئالدى ۋە ئارقا قايچىلاشما تارىمۇشلارنىڭ ئورنى ۋە شەكلى ئېنىق نامايان بولىدۇ.
لىپەك يۈزى (Patellar surface of the femur, 髌面)
بۇ يوتا سۆڭىكىنىڭ تۆۋەنكى ئۇچىنىڭ ئالدى تەرىپىدىكى لىپەك سۆڭىكى بىلەن ئۇچرىشىدىغان سىلىق يۈز. تىز ھەرىكەت قىلغاندا لىپەك سۆڭىكى مۇشۇ ئويمانلىقتا سىيرىلىپ، ھەرىكەتنىڭ راۋان بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ.
ئىچكى تەرەپ تۆپۈلۈك (Medial condyle of the femur, 内侧髁)
يوتا سۆڭىكىنىڭ تۆۋەنكى ئۇچىدىكى ئىككى چوڭ تۆپۈلۈكنىڭ ئىچكى تەرەپتىكىسى. ئۇ چوڭ پاقالچاق سۆڭىكىنىڭ ماس كەلگەن يۈزى بىلەن بوغۇم ھاسىل قىلىپ، بەدەن ئېغىرلىقىنىڭ كۆپ قىسمىنى كۆتۈرىدۇ.
ئارقا قايچىلاشما تارىمۇشى (Posterior cruciate ligament, PCL, 后交叉韧带)
تىز بوغۇمى ئىچىدىكى ئىككى چوڭ تارىمۇشنىڭ بىرى بولۇپ، چوڭ پاقالچاق سۆڭىكىنىڭ ئارقىغا قاراپ نورمىدىن ئارتۇق سىيرىلىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ. بۇ تارىمۇش تىزنىڭ ئارقا-ئالدى مۇقىملىقىنى ساقلاشتىكى ئاساسلىق قۇرۇلما.
ئالدى قايچىلاشما تارىمۇشى (Anterior cruciate ligament, ACL, 前交叉韧带)
تىز بوغۇمىنىڭ مەركىزىگە جايلاشقان بولۇپ، چوڭ پاقالچاق سۆڭىكىنىڭ ئالدىغا قاراپ نورمىدىن ئارتۇق سىيرىلىپ كېتىشىنى توسىدۇ. ئۇ تىزنىڭ ئايلانما ھەرىكەتلىرىنى كونترول قىلىشتا ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ.
بوغۇم خالتىسى (Joint capsule, 关节囊)
پۈتۈن تىز بوغۇمىنى ئوراپ تۇرىدىغان تالالىق توقۇلما خالتا. ئۇ بوغۇم بوشلۇقىنى پېچەتلەپ، بوغۇم سۇيۇقلۇقىنى ساقلايدۇ ۋە بوغۇمنىڭ ئومۇمىي مۇقىملىقىنى ئاشۇرىدۇ.
يوتا 4 باشلىق مۇسكۇل پېيى (Quadriceps femoris tendon, 股四头肌腱)
يوتىنىڭ ئالدى تەرىپىدىكى تۆت باشلىق مۇسكۇلنىڭ لىپەك سۆڭىكىگە تۇتىشىدىغان كۈچلۈك پېيى. بۇ پەي تىزنى كېرىش ھەرىكىتىنى ئىشقا ئاشۇرۇشتىكى ئاساسلىق كۈچ مەنبەسى ھېسابلىنىدۇ.
لىپەك بوغۇم يۈزى (Articular surface of the patella, 髌关节面)
لىپەك سۆڭىكىنىڭ ئارقا تەرىپىدىكى يوتا سۆڭىكىنىڭ لىپەك يۈزى بىلەن ئۇچرىشىدىغان كۆمۈرچەكلىك يۈز. بۇ يۈزنىڭ سىلىق بولۇشى تىز پۈكۈلگەندە ۋە كېرىلگەندە ئىشقىلىشنى ئازايتىدۇ.
قاناتسىمان پۈرمە (Alar folds, 翼状襞)
بوغۇم خالتىسىنىڭ ئىچكى قەۋىتى بولغان سىلىق پەردىدىن ھاسىل بولغان بىر جۈپ مايلىق توقۇلما پۈرمىسى. ئۇلار لىپەك سۆڭىكىنىڭ ئىككى تەرىپىنى تولدۇرۇپ، بوغۇم بوشلۇقىنى مۇقىملاشتۇرۇشقا ياردەم بېرىدۇ.
لىپەك ئاستى سىلىق پەردە پۈرۈمى (Infrapatellar synovial fold, 髌下滑膜襞)
لىپەك سۆڭىكىنىڭ ئاستىنقى قىسمىدىن باشلىنىپ، بوغۇم بوشلۇقىدىن ئۆتۈپ يوتا سۆڭىكىنىڭ تۆپۈلۈك ئارا ئويمىنىغا تۇتىشىدىغان سىلىق پەردە پۈرمىسى. ئۇ بەزىدە تىز ھەرىكىتىگە تەسىر كۆرسىتىشى مۇمكىن.
سىرتقى تەرەپ تۆپۈلۈك (Lateral condyle of the femur, 外侧髁)
يوتا سۆڭىكىنىڭ تۆۋەنكى ئۇچىدىكى ئىككى تۆپۈلۈكنىڭ سىرتقى تەرەپتىكىسى. ئۇ چوڭ پاقالچاق سۆڭىكىنىڭ سىرتقى تەرەپ بوغۇم يۈزى بىلەن ئۇچرىشىپ، تىز ھەرىكىتى ۋە مۇقىملىقىغا قاتنىشىدۇ.
ئىچكى تەرەپ يېرىم ئايسىمان تاختا (Medial meniscus, 内侧半月板)
چوڭ پاقالچاق سۆڭىكىنىڭ ئىچكى تەرەپ بوغۇم يۈزىگە جايلاشقان C شەكىللىك كۆمۈرچەك تەخسە. ئۇ بوغۇم يۈزىنىڭ ئۇدۇللۇقىنى ئاشۇرۇپ، زەربىنى سۈمۈرۈش ۋە بوغۇمنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلاش رولىنى ئوينايدۇ.
تىز توغرا تارىمۇشى (Transverse ligament of the knee, 膝横韧带)
ئىچكى ۋە سىرتقى يېرىم ئايسىمان تاختىلارنىڭ ئالدى ئۇچلىرىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان تارىمۇش. ئۇ تىز ھەرىكەت قىلغاندا ئىككى يېرىم ئايسىمان تاختىنىڭ ماس ھەرىكەت قىلىشىغا ياردەم بېرىدۇ.
پاقالچەك تەرەپ قوشۇمچە تارىمۇش (Tibial collateral ligament, MCL, 胫侧副韧带)
تىزنىڭ ئىچكى تەرىپىنى بويلاپ يوتا سۆڭىكى بىلەن چوڭ پاقالچاق سۆڭىكىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان كەڭ، ياپىلاق تارىمۇش. ئۇ تىزنىڭ سىرتقا قاراپ ئېغىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىپ، تىزنىڭ يان تەرەپ مۇقىملىقىنى ساقلايدۇ.
لىپەك تارىمۇش (Patellar ligament, 髌韧带)
لىپەك سۆڭىكىنىڭ تۆۋەنكى ئۇچىدىن باشلىنىپ، چوڭ پاقالچاق سۆڭىكىنىڭ ئالدى تەرىپىدىكى دۆڭچىگە تۇتىشىدىغان كۈچلۈك تارىمۇش. ئۇ ئەمەلىيەتتە يوتا 4 باشلىق مۇسكۇل پېيىنىڭ داۋامى بولۇپ، تىزنى كېرىش كۈچىنى يەتكۈزۈشتە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.
يان پاقالچاق سۆڭەك بېشى (Head of the fibula, 腓骨头)
كىچىك پاقالچاق سۆڭىكىنىڭ يۇقىرىقى ئۇچى بولۇپ، چوڭ پاقالچاق سۆڭىكىنىڭ سىرتقى تەرەپ تۆپۈلۈكى بىلەن بوغۇم ھاسىل قىلىدۇ. ئۇ تىز بوغۇمىنىڭ ئاساسلىق ئېغىرلىق كۆتۈرۈش قۇرۇلمىسىغا بىۋاسىتە قاتناشمىسىمۇ، مۇسكۇل ۋە تارىمۇشلارنىڭ تۇتاشقان نۇقتىسى سۈپىتىدە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
يان پاقالچاق سۆڭەك بېشى ئالدى تارىمۇشى (Anterior ligament of the fibular head, 腓骨头前韧带)
كىچىك پاقالچاق سۆڭەك بېشىنىڭ ئالدى قىسمىنى چوڭ پاقالچاق سۆڭىكىنىڭ سىرتقى تەرەپ تۆپۈلۈكىگە تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان تارىمۇش. ئۇ چوڭ-كىچىك پاقالچاق سۆڭەكلىرى ئارىسىدىكى بوغۇمنىڭ مۇقىملىقىنى كۈچەيتىدۇ.
يان پاقالچەك تەرەپ قوشۇمچە تارىمۇشى (Fibular collateral ligament, LCL, 腓侧副韧带)
تىزنىڭ سىرتقى تەرىپىدىكى يوتا سۆڭىكىنىڭ سىرتقى تەرەپ تۆپۈلۈكى بىلەن كىچىك پاقالچاق سۆڭەك بېشىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان تارىمۇش. ئۇ تىزنىڭ ئىچكە قاراپ ئېغىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ ۋە تىزنىڭ سىرتقى تەرەپ مۇقىملىقىنى ساقلايدۇ.
سىرتقى تەرەپ يېرىم ئايسىمان تاختا (Lateral meniscus, 外侧半月板)
چوڭ پاقالچاق سۆڭىكىنىڭ سىرتقى تەرەپ بوغۇم يۈزىگە جايلاشقان، O شەكىلگە يېقىن كۆمۈرچەك تەخسە. ئۇمۇ ئىچكى تەرەپ يېرىم ئايسىمان تاختىغا ئوخشاش زەربىنى سۈمۈرۈش ۋە بوغۇمنىڭ مۇقىملىقىنى ئاشۇرۇش ۋەزىپىسىنى ئۆتەيدۇ.
تىز بوغۇمىنىڭ فۇنكسىيەسى ۋە ساغلاملىقى
تىز بوغۇمىنىڭ مۇرەككەپ ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى ئۇنىڭ كۆپ خىل فۇنكسىيەلىرىنى ئۆتەشكە ئاساس سالغان. سۆڭەك، كۆمۈرچەك، تارىمۇش ۋە مۇسكۇللارنىڭ ئۆزئارا ماسلىشىپ ئىشلىشى ئارقىسىدا، تىز بوغۇمى ھەم مۇقىملىققا، ھەم جانلىقلىققا ئىگە. بۇ قۇرۇلمىلارنىڭ ھەر قانداق بىرى زەخىملەنگەندە، تىزنىڭ نورمال فۇنكسىيەسىگە تەسىر يېتىدۇ.
تىز بوغۇمىنىڭ ئاساسلىق فۇنكسىيەلىرىنى تۆۋەندىكىدەك بىر قانچە نۇقتىغا يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ:
- ئېغىرلىق كۆتۈرۈش: تىز بوغۇمى تۇرغاندا ۋە ھەرىكەت قىلغاندا پۈتۈن بەدەننىڭ ئېغىرلىقىنى كۆتۈرۈپ، ئۇنى پۇت-قوللارغا يەتكۈزىدۇ.
- ھەرىكەت ئىقتىدارى: ئۇ ئاساسلىقى پۈكۈلۈش ۋە كېرىلىشتىن ئىبارەت ئىككى يۆنىلىشلىك ھەرىكەتنى ئىشقا ئاشۇرۇپ، مېڭىش، يۈگۈرۈش قاتارلىق ھەرىكەتلەرگە ئىمكانىيەت يارىتىدۇ.
- زەربە سۈمۈرۈش: يېرىم ئايسىمان تاختىلار ۋە بوغۇم كۆمۈرچەكلىرى سەكرىگەندە ياكى يۈگۈرگەندە پەيدا بولغان زەربىنى سۈمۈرۈپ، سۆڭەكلەرنى زەخىملىنىشتىن قوغدايدۇ.
- مۇقىملىق: قايچىلاشما تارىمۇشلار ۋە قوشۇمچە تارىمۇشلار تىزنىڭ ھەر قايسى يۆنىلىشتىكى مۇقىملىقىغا كاپالەتلىك قىلىپ، بوغۇمنىڭ ئورنىدىن چىقىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.
تىز بوغۇمىنىڭ ساغلاملىقىنى قوغداش ئۈچۈن، دائىم چېنىقىش ئارقىلىق تىز ئەتراپىدىكى مۇسكۇللارنى كۈچەيتىش، نورمال بەدەن ئېغىرلىقىنى ساقلاش، ھەرىكەتتىن بۇرۇن يېتەرلىك قىزىنىش ۋە تىزنى زەخىملىنىشتىن ساقلاش ئىنتايىن مۇھىم. ئەگەر تىزدا ئاغرىق ياكى بىئاراملىق كۆرۈلسە، ۋاقتىدا دوختۇرغا كۆرۈنۈپ، توغرا دىئاگنوز ۋە داۋالاش ئېلىپ بېرىش كېرەك. تىز بوغۇمىنىڭ ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشىنى چۈشىنىش، ئۇنى قانداق قوغداشنى ۋە زەخىملەنگەندە قانداق بىر تەرەپ قىلىشنى بىلىۋېلىشنىڭ ئالدىنقى شەرتىدۇر.
خۇلاسىلىگەندە، تىز بوغۇمى ئىنسان بەدىنىدىكى بىر مۆجىزە بولۇپ، ئۇنىڭ ھەر بىر تەركىبىي قىسمى ئۆز ئورنىدا مۇھىم رول ئوينايدۇ. بۇ قۇرۇلمىلارنى چۈشىنىش ۋە ئاسراش ئارقىلىق، بىز تېخىمۇ ساغلام ۋە ھەرىكەتچان تۇرمۇش كەچۈرەلەيمىز.
