يۇلۇن ئاق ماددىسى خاس تالالىرى ۋە لېپەك پېيى رىفلىكىسى رەسىملىك چۈشەندۈرۈلۈشى

ئومۇرتقا نەيچىسىنىڭ ئاق ماددىسى خاس تالالىرى ۋە تىز رېفلىكىسى: نېرۋا سىستېمىسىنىڭ ئاساسلىق مېخانىزمى

ئومۇرتقا نەيچىسى (Spinal Cord) مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى بولۇپ، چوڭ مېڭە بىلەن بەدەننىڭ باشقا جايلىرى ئارىسىدىكى ئۇچۇر ئالماشتۇرۇشنىڭ ئاساسلىق يولى ھېسابلىنىدۇ. ئۇنىڭ ئاق ماددىسى خاس تالالىرى (Propriospinal tracts) بولسا، ئومۇرتقا نەيچىسىنىڭ ئوخشىمىغان بۆلەكلىرى ئارىسىدىكى نېرۋا ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزۈپ، ماسلاشقان ھەرىكەت ۋە رېفلىكىسلارنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. بۇ تالالار بەدەننىڭ تەڭپۇڭلۇقى، مۇسكۇللارنىڭ تارىيىشى ۋە مۇرەككەپ ھەرىكەتلىرىنى تەڭشەيدۇ.

تىز رېفلىكىسى (Patellar Reflex)، يەنە پاتېللا رېفلىكىسى دەپمۇ ئاتىلىدۇ، نېرۋا سىستېمىسىنىڭ سالامەتلىكىنى تەكشۈرۈشتە قوللىنىلىدىغان ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان رېفلىكىسلارنىڭ بىرىدۇر. بۇ رېفلىكىس مۇسكۇل سوزۇلۇش رېفلىكىسىنىڭ بىر تۈرى بولۇپ، تۆۋەنكى پۇت مۇسكۇللىرىنىڭ تېز سۈرئەتتە تارىيىشى ئارقىلىق پۇتنىڭ ئالدىغا تېپىلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. ئۇ ئومۇرتقا نەيچىسىدىكى نېرۋا يوللىرىنىڭ بىر پۈتۈنلۈكىنى ئەكىس ئەتتۈرۈپ بېرىدۇ ھەمدە كلىنىكىلىق دىئاگنوز قويۇشتا ناھايىتى مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

يۇلۇن ئاق ماددىسى خاس تالالىرىنىڭ كۆرسەتمە رەسىمى
(Spinal Cord White Matter Propriospinal Tracts Diagram)

ئومۇرتقا نەيچىسىنىڭ ئاق ماددىسىدىكى خاس تالالار ئومۇرتقا نەيچىسىنىڭ ھەر قايسى بۆلەكلىرى ئارىسىدا ئۇچۇر يەتكۈزىدىغان، قىسقا ۋە ئۇزۇنراق نېرۋا يوللىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ تالالار ئومۇرتقا نەيچىسىنىڭ ئالدى، ئارقا ۋە يان تەرەپلىرىدىكى خاس تۇتام (fasciculus proprius) لارنى تەشكىل قىلىدۇ. ئۇلارنىڭ ئاساسلىق فۇنكسىيەسى ئومۇرتقا نەيچىسىنىڭ ئوخشىمىغان قىسىملىرى ئارىسىدا ماسلىشىشنى ئېلىپ بېرىپ، ئاددىي رېفلىكىسلاردىن تارتىپ مۇرەككەپ ھەرىكەت تەرتىپلىرىگىچە كونترول قىلىدۇ. مەسىلەن، مېڭىدىن كەلگەن سىگناللار بۇ تالالار ئارقىلىق بەدەننىڭ بىر قىسىمىدىكى مۇسكۇللارغا يەتكۈزۈلگەندە، يەنە بىر قىسىمىدىكى مۇسكۇللار بىلەن ماسلىشىپ ئىجرا قىلىنىدۇ. بۇ تالالارنىڭ بۇزۇلۇشى تىترەش ، ھەرىكەت ماسلىشىشسىزلىقى ياكى تارتىشىپ قېلىش (ئىسپازما ) قاتارلىق كېسەللىكلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.

لېپەك پېيى رىفلىكىسىنىڭ كۆرسەتمە رەسىمى (Patellar Tendon Reflex Diagram)

لېپەك پېيى رېفلىكىسى، يەنى تىز رېفلىكىسى، مونوسىناپسلىق (تاق سىناپىسلىق )  سوزۇلۇش رېفلىكىسىنىڭ بىر تۈرى بولۇپ، ئاساسلىقى L2-L4 ئومۇرتقا نەيچىسى بۆلەكلىرى ئارقىلىق كونترول قىلىنىدۇ. بۇ رېفلىكىس ھەرىكىتى تۆت باشلىق مۇسكۇلنىڭ لېپەك پېيىگە ئۇرىلغاندا، مۇسكۇل يىپچىلىرىنىڭ سوزۇلۇشىنى ئۆلچەيدىغان سوزۇلۇش رېتسېپتورلىرى (muscle spindles) غا سىگنال يوللىنىدۇ. بۇ رېتسېپتورلار نېرۋا ئىمپۇلسىنى ھاسىل قىلىپ، سەزگۈ نېرۋىلىرى (afferent neurons) ئارقىلىق ئومۇرتقا نەيچىسىگە ئېلىپ كېلىدۇ. ئومۇرتقا نەيچىسىدە سەزگۈ نېرۋىسى بىۋاسىتە ھەرىكەت نېرۋىسى (efferent neurons) بىلەن سىناپس ھاسىل قىلىپ، سىگنالنى تۆت باشلىق مۇسكۇلغا قايتۇرۇپ يەتكۈزۈپ، مۇسكۇلنىڭ تارتىلىشىنى ۋە پۇتنىڭ ئالدىغا تېپىلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بۇ رېفلىكىس نېرۋا سىستېمىسىنىڭ ئاساسلىق ساغلاملىقىنى باھالاشتا ئىنتايىن مۇھىم كلىنىكىلىق قىممەتكە ئىگە.

مۇھىم قۇرۇلما ۋە فۇنكسىيەلەرنى تونۇشتۇرۇش

• سىرتقى تەرەپ خاس تۇتام (Lateral Propriospinal Tracts / 外侧固有束)
  بۇ تۇتام ئومۇرتقا نەيچىسىنىڭ يان تەرىپىگە جايلاشقان بولۇپ، ئاساسلىقى ئومۇرتقا نەيچىسىنىڭ ئوخشىمىغان بۆلەكلىرى ئارىسىدىكى نېرۋا ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزىدۇ. ئۇ بەدەننىڭ يان تەرەپ ھەرىكەتلىرى ۋە تەڭپۇڭلۇقنى ساقلاشقا ياردەم بېرىدۇ.
• ئالدى خاس تۇتام (Anterior Propriospinal Tracts / 前固有束)
  بۇ تۇتام ئومۇرتقا نەيچىسىنىڭ ئالدى قىسمىدا بولۇپ، يەنى ئالدى مۈڭگۈزنىڭ ئالدى تەرىپىگە جايلاشقان. ئۇ گەۋدە مۇسكۇللىرىنىڭ ھەرىكىتىنى ۋە ئومۇرتقا نەيچىسىنىڭ ئوخشىمىغان بۆلەكلىرى ئارىسىدىكى ماسلىشىشنى كونترول قىلىشقا ياردەم بېرىدۇ.
• ئارقا خاس تۇتام (Posterior Propriospinal Tracts / 后固有束)
  بۇ تۇتام ئومۇرتقا نەيچىسىنىڭ ئارقا قىسمىدا، ئارقا مۈڭگۈزنىڭ ئارقىسىغا جايلاشقان. ئۇ ئاساسلىقى سەزگۈ ئۇچۇرلىرىنى ئومۇرتقا نەيچىسىنىڭ ئوخشىمىغان بۆلەكلىرىگە يەتكۈزىدۇ ۋە ھەرىكەتنىڭ ماسلىشىشچانلىقىغا ياردەم بېرىدۇ.
• ئالدى مۈڭگۈز ھۈجەيرىسى (Anterior Horn Cell / 前角细胞)
  بۇ ھۈجەيرىلەر ئومۇرتقا نەيچىسىنىڭ ئالدى مۈڭگۈزىگە جايلاشقان بولۇپ، ئاساسلىقى ھەرىكەت نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇلار چوڭ مېڭە ۋە باشقا ئومۇرتقا نەيچىسى بۆلەكلىرىدىن كەلگەن سىگناللارنى قوبۇل قىلىپ، مۇسكۇللارنى ھەرىكەتلەندۈرىدۇ.
• يۇقىرىلىغۇچى تالا (Ascending Fibers / 上行纤维)
  بۇ تالالار بەدەندىن كەلگەن سەزگۈ ئۇچۇرلىرىنى (مەسىلەن، ئاغرىق، تېمپېراتۇرا، تېگىىش سېزىمى، بەدەن ئورنى) ئومۇرتقا نەيچىسى ئارقىلىق چوڭ مېڭىگە يەتكۈزۈش ۋەزىپىسىنى ئۆتەيدۇ.
• ئارقا يىلتىز (Posterior Root / 后根)
  ئارقا يىلتىز ئومۇرتقا نەيچىسىگە كىرىدىغان سەزگۈ نېرۋا تالالىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇ بەدەننىڭ تېرىسى، مۇسكۇللىرى، بوغۇملىرى ۋە ئىچكى ئەزالىرىدىن كەلگەن سەزگۈ ئۇچۇرلىرىنى ئومۇرتقا نەيچىسىگە ئېلىپ كېلىدۇ.
• ئارقا مۈڭگۈز ھۈجەيرىسى (Posterior Horn Cell / 后角细胞)
  بۇ ھۈجەيرىلەر ئومۇرتقا نەيچىسىنىڭ ئارقا مۈڭگۈزىگە جايلاشقان بولۇپ، ئاساسلىقى سەزگۈ ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىش، بىر تەرەپ قىلىش ۋە يۇقىرىغا يەتكۈزۈش رولىنى ئوينايدۇ.
• ئالدى يىلتىز (Anterior Root / 前根)
  ئالدى يىلتىز ئومۇرتقا نەيچىسىدىن چىقىدىغان ھەرىكەت نېرۋا تالالىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇ ئومۇرتقا نەيچىسىدىكى ھەرىكەت بۇيرۇقلىرىنى مۇسكۇللارغا يەتكۈزۈپ، ھەرىكەتنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ.
• تۆۋەنلىگۈچى تالا (Descending Fibers / 下行纤维)
  بۇ تالالار چوڭ مېڭىدىن كەلگەن ھەرىكەت بۇيرۇقلىرىنى ئومۇرتقا نەيچىسى ئارقىلىق مۇسكۇللارغا يەتكۈزۈپ، ئاڭلىق ۋە ئاڭسىز ھەرىكەتلەرنى كونترول قىلىدۇ.
• ئالدى مۈڭگۈز (Anterior Horn / 前角)
  ئالدى مۈڭگۈز ئومۇرتقا نەيچىسىنىڭ كۈلرەڭ ماددىسىنىڭ ئالدى قىسمىدىكى مۈڭگۈز شەكىللىك قۇرۇلما بولۇپ، ھەرىكەت نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇ ئىختىيارىي مۇسكۇل ھەرىكەتلىرىنى كونترول قىلىشتىكى ئاساسلىق مەركەز.
• ھەرىكەت تالا (Motor Fibers / 运动纤维)
  ھەرىكەت تالالىرى چوڭ مېڭە ۋە ئومۇرتقا نەيچىسىدىن كەلگەن سىگناللارنى مۇسكۇللارغا يەتكۈزۈپ، مۇسكۇللارنىڭ قىسقىرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• سەزگۈ تالا (Sensory Fibers / 感觉纤维)
  سەزگۈ تالالار تېرى، مۇسكۇل، بوغۇم ۋە ئىچكى ئەزالاردىن كەلگەن سەزگۈ ئۇچۇرلىرىنى ئومۇرتقا نەيچىسى ۋە چوڭ مېڭىگە يەتكۈزۈش ۋەزىپىسىنى ئۆتەيدۇ.

ئومۇمىي مەزمۇن تونۇشتۇرۇش

ئومۇرتقا نەيچىسى ئادەم بەدىنىدىكى ھاياتلىقنى ساقلاش ۋە ھەرىكەتنى كونترول قىلىشتىكى ئىنتايىن مۇھىم بىر قۇرۇلما بولۇپ، ئۇنىڭ ساغلاملىقى ئادەم بەدىنىنىڭ ئومۇمىي فۇنكسىيەسىگە بىۋاسىتە تەسىر كۆرسىتىدۇ. ئومۇرتقا نەيچىسى ئىككى ئاساسلىق ماددىدىن تەشكىل تاپقان: كۈلرەڭ ماددا ۋە ئاق ماددا. كۈلرەڭ ماددا ئاساسلىقى نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ گەۋدىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالسا، ئاق ماددا ئاساسلىقى يىلىك غىلىپىسمان نېرۋا تالالىرىدىن تەشكىل تاپقان بولۇپ، ئۇچۇر يەتكۈزۈش فۇنكسىيەسىنى ئۆتەيدۇ.

• ئومۇرتقا نەيچىسىنىڭ رولى:

  • مېڭە بىلەن بەدەن ئوتتۇرىسىدىكى ئۇچۇر يەتكۈزۈش: ئومۇرتقا نەيچىسى چوڭ مېڭەدىن كەلگەن ھەرىكەت بۇيرۇقلىرىنى بەدەننىڭ ھەرقايسى قىسىملىرىغا، شۇنداقلا بەدەندىن كەلگەن سەزگۈ ئۇچۇرلىرىنى مېڭىگە يەتكۈزۈپ بېرىدىغان ئاساسلىق يول.
  • رېفلىكىس مەركىزى: ئومۇرتقا نەيچىسى نۇرغۇن رېفلىكىس ھەرىكەتلىرىنىڭ مەركىزى بولۇپ، بەدەننى تېز ئىنكاس قايتۇرۇشقا ئىمكانىيەت يارىتىپ بېرىدۇ. مەسىلەن، قىزىق نەرسىگە تېگىپ قالغاندا قولنى تېز قايتۇرۇۋېلىش.
  • ئاۋتونومىك (ئۆزتىزگىن) نېرۋا سىستېمىسىنىڭ بىر قىسمى: ئىچكى ئەزالارنىڭ فۇنكسىيەسىنى تەڭشەيدىغان ئاۋتونومىك نېرۋا سىستېمىسىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى.

• ئاق ماددىنىڭ مۇھىملىقى:

  • ئاق ماددىدىكى يىلىك غىلىپىسمان تالالار نېرۋا سىگناللىرىنىڭ تېز ۋە ئۈنۈملۈك يەتكۈزۈلۈشىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ. بۇ تالالار زىيانغا ئۇچرىسا، نېرۋا ئىمپۇلسلىرىنىڭ يەتكۈزۈلۈشى ئاستىلايدۇ ياكى توسالغۇغا ئۇچرايدۇ، بۇ كۆپ خىل قوزغىلىدىغان قېتىشچانلىق (Multiple Sclerosis) قاتارلىق نېرۋا كېسەللىكلىرىنىڭ ئاساسلىق سەۋەبى بولالايدۇ.
  • ئاق ماددىدىكى خاس تالالار (Propriospinal tracts) بولسا ئومۇرتقا نەيچىسىنىڭ ئىچىدىكى ئوخشىمىغان سەۋىيەلەر ئارىسىدا ماسلىشىشنى ئېلىپ بېرىپ، ئاددىي رېفلىكىسلاردىن تارتىپ مۇرەككەپ ھەرىكەت تەرتىپلىرىگىچە كونترول قىلىدۇ.

•  تىز (پاتېللا ) رېفلىكىسىنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى:

  • تىز (پاتېللا) رېفلىكىسى نېرۋا سىستېمىسىنىڭ سالامەتلىكىنى تەكشۈرۈشتە كەڭ قوللىنىلىدۇ. رېفلىكىسنىڭ نورمال بولۇشى ئومۇرتقا نەيچىسىنىڭ L2-L4 بۆلەكلىرىدىكى نېرۋا يوللىرىنىڭ ساغلام ئىكەنلىكىدىن دېرەك بېرىدۇ.
  • ئاجىزلاشقان ياكى يوقاپ كەتكەن رېفلىكىس نېرۋا بۇزۇلۇشى، مۇسكۇل ئاجىزلىقى ياكى باشقا نېرۋا كېسەللىكلىرىنى كۆرسىتىشى مۇمكىن.
  • ھەددىدىن زىيادە جانلانغان رېفلىكىس (Hyperreflexia) بولسا چوڭ مېڭە ياكى ئومۇرتقا نەيچىسىدىكى يۇقىرى ھەرىكەت نېرۋا بۇزۇلۇشىنى كۆرسىتىشى مۇمكىن، مەسىلەن، يېرىم پالەچلىك ياكى كۆپ خىل قوزغىلىدىغان قېتىشچانلىق قاتارلىقلار.

نېرۋا سىستېمىسىنىڭ بۇ ئىنچىكە قۇرۇلمىلىرىنى چۈشىنىش، كېسەللىكلەرنى دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاشتا ناھايىتى مۇھىم. رېفلىكىسلارنى باھالاش ۋە ئومۇرتقا نەيچىسىنىڭ فۇنكسىيەسىنى ئانالىز قىلىش ئارقىلىق، نۇرغۇن نېرۋا كېسەللىكلىرىنى بالدۇر بايقاش ۋە مۇۋاپىق داۋالاش پىلانى تۈزۈشكە بولىدۇ. شۇڭا، ئومۇرتقا نەيچىسىنىڭ ئاق ماددىسىدىكى خاس تالالار ۋە تىز رېفلىكىسىنىڭ مېخانىزمىنى چۈشىنىش تېببىي ساھەدىكىلەر ئۈچۈنلا ئەمەس، بەلكى ئۆزىنىڭ سالامەتلىكىگە كۆڭۈل بۆلىدىغان ھەر بىر ئادەم ئۈچۈن مۇھىم.