يۈزە قىسىم سېزىم ئۆتكۈزۈش يوللىرى ئاناتومىيىسى

يۈزە قىسىم سېزىم ئۆتكۈزۈش يوللىرى: ئاغرىق، تېمپېراتۇرا ۋە تېگىشىش سېزىملىرىنىڭ مېڭىگە يېتىش مۇساپىسى

بىزنىڭ تاشقى دۇنيانى ھېس قىلىشىمىز ۋە بەدىنىمىزنىڭ بىخەتەرلىكىنى قوغدىشىمىزدا سېزىم سىستېمىسى ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ. بۇ سىستېما ئىچىدە، يۈزە قىسىم سېزىملەر، يەنى ئاغرىق، تېمپېراتۇرا (سوغۇق-ئىسسىق) ۋە يىرىك تېگىشىش سېزىملىرى، بىزنى مۇھىتتىكى زىيانلىق غىدىقلاشلاردىن ئاگاھلاندۇرىدىغان ھاياتلىق سىگناللىرىدۇر. بۇ سېزىم ئۇچۇرلىرى بەدىنىمىزنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىكى رېتسېپتورلاردىن قوبۇل قىلىنغاندىن كېيىن، مۇرەككەپ نېرۋا يوللىرى ئارقىلىق چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىگە يەتكۈزۈلۈپ، ئاندىن ئاڭلىق سېزىم شەكىللەندۈرىدۇ.

بۇ جەريان ئاساسلىقى ئىككى چوڭ نېرۋا يولىغا تايىنىدۇ: بىرى، بەدەن ۋە ئەزالاردىن كەلگەن سېزىملارنى ئۆتكۈزىدىغان «يۇلۇن-دۆڭچە يولى»؛ يەنە بىرى، يۈز قىسمىدىن كەلگەن سېزىملارنى ئۆتكۈزىدىغان «ئۈچ ئاچا-دۆڭچە يولى». بۇ ئىككى يول ئۆز-ئارا ھەمكارلىشىپ، بەدىنىمىزنىڭ ھەممە قىسمىدىكى يۈزە سېزىم ئۇچۇرلىرىنىڭ تولۇق ۋە توغرا ھالدا مېڭىگە يەتكۈزۈلۈشىگە كاپالەتلىك قىلىدۇ. بۇ ماقالىدە، بىز رەسىمگە بىرلەشتۈرۈپ، بۇ سېزىم ئۆتكۈزۈش يوللىرىنىڭ تەركىبىي قىسىملىرى ۋە ئۇلارنىڭ فۇنكسىيەسىنى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇپ ئۆتىمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

يۈزە قىسىم سېزىم ئۆتكۈزۈش يوللىرى (Superficial Sensory Pathways, 浅部感觉传导路)
يۈزە قىسىم سېزىم ئۆتكۈزۈش يوللىرى ئاغرىق، تېمپېراتۇرا ۋە يىرىك تېگىشىش قاتارلىق سېزىملەرنى بەدەننىڭ سىرتقى يۈزىدىن چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىگە يەتكۈزىدىغان نېرۋا تورىدۇر. بۇ يوللار ئادەتتە ئۈچ دەرىجىلىك نېرۋون زەنجىرىدىن تەركىب تاپىدۇ، بىرىنچى دەرىجىلىك نېرۋون ئۇچۇرنى قوبۇل قىلىدۇ، ئىككىنچى دەرىجىلىك نېرۋون ئۇچۇرنى يۇلۇن ياكى مېڭە غولىدا كېسىشىپ ئۆتكۈزىدۇ، ئۈچىنچى دەرىجىلىك نېرۋون بولسا دۆڭچە مېڭىدىن چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىگە يەتكۈزىدۇ. بۇ يوللارنىڭ نورمال ئىشلىشى بەدەننى زەخىملىنىشتىن ساقلاش ۋە مۇھىتقا ماسلىشىش ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم. ئۇلارنىڭ فۇنكسىيەسىنىڭ بۇزۇلۇشى ئاغرىق سېزىمىنىڭ يوقىلىشى ياكى نورمالسىز كۈچىيىپ كېتىشى قاتارلىق كلىنىكىلىق ئالامەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

ئۈچ ئاچا – دۆڭچە يولى (Trigeminothalamic Tract, 三叉丘系)
بۇ نېرۋا يولى مەخسۇس يۈز، ئېغىز بوشلۇقى، بۇرۇن بوشلۇقى ۋە مېڭە پەردىلىرى قاتارلىق جايلاردىن كەلگەن ئاغرىق، تېمپېراتۇرا ۋە تېگىشىش سېزىملىرىنى ئۆتكۈزۈشكە مەسئۇل. ئۇنىڭ بىرىنچى دەرىجىلىك نېرۋونلىرى ئۈچ ئاچا نېرۋا تۈگۈنىگە جايلاشقان بولۇپ، ئۇچۇرنى مېڭە غولىدىكى ئۈچ ئاچا نېرۋا يادروسىغا يەتكۈزىدۇ. ئۇ يەردە ئىككىنچى دەرىجىلىك نېرۋونلارغا ئۇلانغاندىن كېيىن، قارشى تەرەپكە كېسىشىپ ئۆتۈپ يۇقىرىغا ئۆرلەيدۇ ۋە دۆڭچە مېڭىنىڭ قورساق ئارقا ئىچكى تەرەپ يادروسىدا (VPM) ئۈچىنچى دەرىجىلىك نېرۋونلار بىلەن ئۇلىنىدۇ. ئاخىرىدا بۇ يول ئارقىلىق سېزىم ئۇچۇرى چوڭ مېڭىنىڭ سېزىم مەركىزىگە يەتكۈزۈلۈپ، يۈز قىسمىنىڭ ئاڭلىق سېزىمى شەكىللىنىدۇ.

يۇلۇن دۆڭچە يولى (Spinothalamic Tract, 脊髓丘系)
يۇلۇن-دۆڭچە يولى بويۇن، بەدەن ۋە ئەزالاردىن كەلگەن ئاغرىق، تېمپېراتۇرا ۋە يىرىك تېگىشىش سېزىملىرىنى ئۆتكۈزىدىغان ئاساسلىق يول ھېسابلىنىدۇ. سېزىم ئۇچۇرى تېرىدىكى رېتسېپتورلاردىن قوبۇل قىلىنغاندىن كېيىن، بىرىنچى دەرىجىلىك نېرۋونلار ئارقىلىق يۇلۇننىڭ كۈل رەڭ ماددىسىغا يەتكۈزۈلىدۇ. ئىككىنچى دەرىجىلىك نېرۋونلار يۇلۇننىڭ ئاق ماددا ئالدى بىرلەشمىسىدە قارشى تەرەپكە كېسىشىپ ئۆتۈپ، ئالدى ۋە يان تۇتاملارنى ھاسىل قىلغان ھالدا يۇقىرىغا ئۆرلەپ، دۆڭچە مېڭىنىڭ قورساق ئارقا سىرتقى تەرەپ يادروسىغا (VPL) يېتىپ بارىدۇ. بۇ يەردىن ئۈچىنچى دەرىجىلىك نېرۋونلار ئۇچۇرنى چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىگە يەتكۈزۈپ، بەدەننىڭ ئاغرىق ۋە تېمپېراتۇرا سېزىمىنى شەكىللەندۈرىدۇ.

رەسىمدىكى ئاساسلىق قۇرۇلمىلارنىڭ تونۇشتۇرۇلۇشى

• مەركەز ئارقا بۈدرىسى (Postcentral Gyrus, 中央后回)
  بۇ چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ ئاساسلىق تەن سېزىم مەركىزىدۇر. بەدەننىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن كەلگەن ئاغرىق، تېمپېراتۇرا ۋە تېگىشىش سېزىم ئۇچۇرلىرى ئاخىرىدا مۇشۇ يەردە بىر تەرەپ قىلىنىپ، ئاڭلىق سېزىم شەكىللەندۈرىدۇ.
• دۈمبە تەرەپ دۆڭچە مېڭە (Dorsal Thalamus, 背侧丘脑)
  بۇ چوڭ مېڭىنىڭ چوڭقۇر قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، سېزىم ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىدىغان ۋە ئۇلارنى چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ مۇناسىپ رايونلىرىغا يەتكۈزىدىغان مۇھىم بىر يەتكۈزۈش پونكىتىدۇر. يۈزە سېزىم يوللىرىنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك بۇ يەردىن ئۆتىدۇ.
• قورساق ئارقا ئىچكى تەرەپ يادرو (Ventromedial Nucleus of the Thalamus, VPM, 腹后内侧核)
  بۇ دۆڭچە مېڭە ئىچىدىكى بىر نېرۋا يادروسى بولۇپ، ئۈچ ئاچا-دۆڭچە يولى ئارقىلىق يۈز قىسمىدىن كەلگەن سېزىم ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىدۇ. ئاندىن بۇ ئۇچۇرلارنى چوڭ مېڭىنىڭ تەن سېزىم مەركىزىگە يوللايدۇ.
• قورساق ئارقا سىرتقى تەرەپ يادرو (Ventrolateral Nucleus of the Thalamus, VPL, 腹后外侧核)
  بۇ دۆڭچە مېڭە ئىچىدىكى يەنە بىر مۇھىم يادرو بولۇپ، يۇلۇن-دۆڭچە يولى ئارقىلىق بەدەن ۋە ئەزالاردىن كەلگەن ئاغرىق ۋە تېمپېراتۇرا سېزىملىرىنى قوبۇل قىلىدۇ. ئۇ بۇ ئۇچۇرلارنى ئايرىپ، ئاڭلىق سېزىم شەكىللەندۈرۈش ئۈچۈن چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىگە يەتكۈزىدۇ.
• ئىچكى تەرەپ دۆڭچە يولى (Medial Lemniscus, 内侧丘系)
  بۇ يول ئاساسلىقى چوڭقۇر سېزىملارنى (مەسىلەن، تەۋرىنىش ۋە ئورۇن سېزىمى) ئۆتكۈزسىمۇ، يۈزە سېزىم يوللىرى بىلەن يېقىن جايلاشقان بولۇپ، مېڭە غولىدا بىرلىكتە يۇقىرىغا ئۆرلەيدۇ. ئۇ سېزىم ئۇچۇرلىرىنى توپلاپ دۆڭچە مېڭىگە يەتكۈزىدىغان مۇھىم بىر تالالار تۇتامىدۇر.
• كۆۋرۈك مېڭە (Pons, 脑桥)
  بۇ مېڭە غولىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، چوڭ مېڭە، كىچىك مېڭە ۋە يۇلۇننى ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدۇ. ئۈچ ئاچا نېرۋانىڭ بەزى يادرولىرى مۇشۇ يەرگە جايلاشقان بولۇپ، يۈز قىسمىنىڭ سېزىمىنى ئۆتكۈزۈشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• ئۇزۇنچاق مېڭە (Medulla Oblongata, 延髓)
  بۇ مېڭە غولىنىڭ ئەڭ تۆۋەن قىسمى بولۇپ، يۇلۇن بىلەن تۇتىشىدۇ. نۇرغۇنلىغان ھاياتلىق مەركەزلىرى (نەپەس، يۈرەك سوقۇشى) مۇشۇ يەرگە جايلاشقان بولۇپ، ئۈچ ئاچا نېرۋانىڭ يۇلۇن تۇتام يادروسى بۇ يەردە داۋاملىشىدۇ.
• يۇلۇن (Spinal Cord, 脊髓)
  بۇ ئومۇرتقا ئۆستىنى ئىچىگە جايلاشقان نېرۋا تۈۋرۈكى بولۇپ، مېڭە بىلەن بەدەننىڭ باشقا قىسىملىرى ئوتتۇرىسىدا ئۇچۇر ئالماشتۇرۇشنىڭ ئاساسلىق يولىدۇر. يۇلۇن-دۆڭچە يولى مۇشۇ يەردىن باشلىنىدۇ ۋە ئۇچۇرلارنى يۇقىرىغا يەتكۈزىدۇ.
• ئۈچ ئاچا نېرۋا يۇلۇن تۇتامى (Spinal Trigeminal Tract, 三叉神经脊束)
  بۇ ئۈچ ئاچا نېرۋادىن كەلگەن ئاغرىق ۋە تېمپېراتۇرا سېزىمى تالالىرىنىڭ مېڭە غولىدا تۆۋەنگە قاراپ سوزۇلۇپ ھاسىل قىلغان تۇتامىدۇر. ئۇ ئۇزۇنچاق مېڭە ھەتتا يۇلۇننىڭ يۇقىرى قىسمىغىچە سوزۇلۇپ، ئۆز يادروسىغا ئۇلىنىدۇ.
• ئۈچ ئاچا نېرۋا يۇلۇن تۇتام يادروسى (Spinal Trigeminal Nucleus, 三叉神经脊束核)
  بۇ ئۇزۇنچاق مېڭىگە جايلاشقان نېرۋا يادروسى بولۇپ، يۈز قىسمىدىن كەلگەن ئاغرىق ۋە تېمپېراتۇرا ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىدىغان ۋە بىر تەرەپ قىلىدىغان مەركەز. بۇ يەردە ئىككىنچى دەرىجىلىك نېرۋونلار باشلىنىدۇ.
• ئۈچ ئاچا نېرۋا تۈگۈنى (Trigeminal Ganglion, 三叉神经节)
  بۇ باش سۆڭەك ئىچىگە جايلاشقان بولۇپ، يۈز قىسمىنىڭ سېزىمىنى قوبۇل قىلىدىغان بىرىنچى دەرىجىلىك نېرۋونلارنىڭ ھۈجەيرە تېنى مۇشۇ يەردە توپلانغان. ئۇ يۈز سېزىمىنىڭ «باش پونكىتى»غا ئوخشايدۇ.
• ئۈچ ئاچا نېرۋا كۆۋرۈك مېڭە يادروسى (Pontine Trigeminal Nucleus, 三叉神经脑桥核)
  بۇ كۆۋرۈك مېڭىگە جايلاشقان بولۇپ، ئاساسلىقى يۈز قىسمىدىن كەلگەن ئىنچىكە تېگىشىش ۋە بېسىم سېزىملىرىنى قوبۇل قىلىدۇ. ئاغرىق ۋە تېمپېراتۇرا سېزىمىنى قوبۇل قىلىشقا ئانچە كۆپ قاتناشمايدۇ.
• ئوتتۇرا مېڭە (Midbrain, 中脑)
  بۇ مېڭە غولىنىڭ ئەڭ يۇقىرى قىسمى بولۇپ، كۆرۈش ۋە ئاڭلاش رېفلېكىسلىرىگە قاتنىشىدۇ. يۇلۇن-دۆڭچە يولى ۋە باشقا سېزىم يوللىرى بۇ يەردىن ئۆتۈپ دۆڭچە مېڭىگە بارىدۇ.
• پۇرچاقسىمان يادرو (Lentiform Nucleus, 豆状核)
  بۇ چوڭ مېڭىنىڭ ئاساسىي گۇرۇپپا يادروسىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، ئاساسلىقى ھەرىكەتنى كونترول قىلىشقا قاتنىشىدۇ. گەرچە سېزىم ئۆتكۈزۈش يولىغا بىۋاسىتە قاتناشمىسىمۇ، ئۇنىڭغا يېقىن جايلاشقان مۇھىم قۇرۇلمىدۇر.
• ئىچكى خالتا (Internal Capsule, 内囊)
  بۇ چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى بىلەن مېڭىنىڭ چوڭقۇر قۇرۇلمىلىرى ئارىسىدىكى نېرۋا تالالىرى قويۇقلاشقان رايون. بارلىق سېزىم ۋە ھەرىكەت يوللىرى دېگۈدەك بۇ تار يولدىن ئۆتىدۇ، شۇڭا بۇ يەر زەخىملەنسە ئېغىر ئاقىۋەتلەر كېلىپ چىقىدۇ.
• ئاق ماددا ئالدى بىرلەشمىسى (Anterior White Commissure, 白质前连合)
  بۇ يۇلۇننىڭ مەركىزىگە يېقىن جايلاشقان ئاق ماددا قۇرۇلمىسى بولۇپ، يۇلۇن-دۆڭچە يولىدىكى ئىككىنچى دەرىجىلىك نېرۋونلار مۇشۇ يەردە قارشى تەرەپكە كېسىشىپ ئۆتىدۇ. بۇ كېسىشىپ ئۆتۈش سەۋەبىدىن، بەدەننىڭ سول تەرىپىدىكى سېزىم ئوڭ تەرەپ مېڭىگە يەتكۈزۈلىدۇ.
• يۇلۇن – دۆڭچە مېڭە ئالدى تۇتامى (Anterior Spinothalamic Tract, 脊髓丘脑前束)
  بۇ يۇلۇن-دۆڭچە يولىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، ئاساسلىقى يىرىك تېگىشىش ۋە بېسىم سېزىملىرىنى ئۆتكۈزىدۇ. ئۇ يۇلۇننىڭ ئالدى تەرىپىدە يۇقىرىغا ئۆرلەيدۇ.
• يۇلۇن – دۆڭچە مېڭە يان تۇتامى (Lateral Spinothalamic Tract, 脊髓丘脑侧束)
  بۇ يۇلۇن-دۆڭچە يولىنىڭ يەنە بىر مۇھىم قىسمى بولۇپ، ئاغرىق ۋە تېمپېراتۇرا سېزىملىرىنى ئۆتكۈزۈشكە مەخسۇس مەسئۇل. ئۇنىڭ زەخىملىنىشى زەخىملەنگەن ئورۇننىڭ تۆۋەنكى قىسمىدىكى قارشى تەرەپ بەدەندە ئاغرىق ۋە تېمپېراتۇرا سېزىمىنىڭ يوقىلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

خۇلاسە ۋە قوشۇمچە چۈشەنچىلەر

يۈزە قىسىم سېزىم ئۆتكۈزۈش يوللىرى نېرۋا سىستېمىسىنىڭ ئىنتايىن مۇرەككەپ ۋە نازۇك بىر قىسمى بولۇپ، ئۇنىڭ نورمال فۇنكسىيەسى بىزنىڭ تاشقى دۇنيانى ھېس قىلىشىمىز ۋە ئۆزىمىزنى قوغدىشىمىز ئۈچۈن كەم بولسا بولمايدۇ. بۇ يوللار بىزگە بىر ئىستاكان قايناق سۇنىڭ ئىسسىقلىقىنى، بىر پارچە مۇزنىڭ سوغۇقلىقىنى ۋە بىر تال يىڭنىنىڭ ئاغرىقىنى ھېس قىلدۇرۇش ئارقىلىق، بىزنى يوشۇرۇن خەۋپلەردىن ساقلايدۇ. بۇ يوللارنىڭ ھەرقانداق بىر بۆلىكىدە كاشىلا كۆرۈلسە، كلىنىكىدا ئېغىر ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.

مەسىلەن، يۇلۇن زەخىملەنگەندە، يۇلۇن-دۆڭچە يولى ئۈزۈلۈپ قېلىپ، زەخىملەنگەن بۆلەكتىن تۆۋەن قىسمىدىكى بەدەندە ئاغرىق ۋە تېمپېراتۇرا سېزىمى يوقاپ كېتىدۇ. مېڭە غولى ياكى دۆڭچە مېڭىدە قان تومۇر كېسەللىكلىرى (مەسىلەن، مېڭىگە قان چۈشۈش) يۈز بەرگەندە، بۇ يوللارنىڭ فۇنكسىيەسى بۇزۇلۇپ، بەدەننىڭ قارشى تەرىپىدە سېزىم توسالغۇسى پەيدا بولىدۇ. بەزىدە، بۇ يوللارنىڭ نورمالسىز غىدىقلىنىشى ئۆزلۈكىدىن پەيدا بولىدىغان، چىداشقا بولمايدىغان نېرۋا ئاغرىقىنى (neuropathic pain) كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

بۇ سېزىم يوللىرىنىڭ ئاساسلىق ئالاھىدىلىكلىرىنى تۆۋەندىكى نۇقتىلارغا يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ:

• ئۈچ دەرىجىلىك نېرۋون زەنجىرى: سېزىم ئۇچۇرى رېتسېپتوردىن چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىگىچە ئۈچ نېرۋون ئارقىلىق дамلاپ يەتكۈزۈلىدۇ.
• كېسىشىپ ئۆتۈش (Decussation): ئىككىنچى دەرىجىلىك نېرۋونلار مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىدا (يۇلۇن ياكى مېڭە غولى) قارشى تەرەپكە كېسىشىپ ئۆتىدۇ. شۇڭلاشقا، بەدەننىڭ بىر تەرىپىدىكى سېزىمنى قارشى تەرەپتىكى چوڭ مېڭە يېرىم شارى كونترول قىلىدۇ.
• فۇنكسىيەنىڭ ئايرىلىشى: ئوخشىمىغان سېزىملار (ئاغرىق-تېمپېراتۇرا ۋە يىرىك تېگىشىش) ئوخشىمىغان نېرۋا تۇتاملىرى ئارقىلىق ئۆتكۈزۈلىدۇ. بۇ، نېرۋا سىستېمىسىنىڭ ئۇچۇرلارنى ئىنچىكە ئايرىپ بىر تەرەپ قىلىدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ.
• دۆڭچە مېڭىنىڭ رولى: دۆڭچە مېڭە (Thalamus) سېزىم ئۇچۇرلىرىنى چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىگە يەتكۈزۈشتىن ئىلگىرىكى ئەڭ ئاخىرقى «سۈزگۈچ» ۋە «يەتكۈزۈش پونكىتى» رولىنى ئوينايدۇ.

قىسقىسى، يۈزە قىسىم سېزىم ئۆتكۈزۈش يوللىرىنى چۈشىنىش نېرۋا ئاناتومىيەسى ۋە فىزىئولوگىيەسىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى بولۇپلا قالماي، يەنە نېرۋا سىستېمىسى كېسەللىكلىرىگە دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاش ئۈچۈن ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە. بۇ يوللارنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە فۇنكسىيەسىنى ئېنىق بىلىش دوختۇرلارنىڭ كېسەللىكنىڭ ئورنى ۋە خاراكتېرىگە توغرا ھۆكۈم قىلىشىغا ياردەم بېرىدۇ.