سىمپاتىك نېرۋا سىستېمىسى ئاناتومىيىسى

سىمپاتىك نېرۋا سىستېمىسى: يۇلۇن بىلەن بولغان يوشۇرۇن ئالاقە تورى

ئادەم بەدىنىدىكى ئاپتونوم نېرۋا سىستېمىسى بىزنىڭ ھاياتلىق پائالىيەتلىرىمىزنى ئۈن-تىنسىز باشقۇرۇپ تۇرىدىغان مۇرەككەپ بىر قوماندانلىق مەركىزىدۇر. ئۇنىڭ مۇھىم بىر تەركىبىي قىسمى بولغان سىمپاتىك نېرۋا سىستېمىسى، بولۇپمۇ جىددىي ۋەزىيەتلەردە «جەڭ قىلىش ياكى قېچىش» ئىنكاسىنى قوزغىتىش ئارقىلىق، بەدىنىمىزنىڭ ھايات قېلىش ئىقتىدارىنى كۈچەيتىدۇ. بۇ سىستېمىنىڭ پائالىيىتى يۇلۇن بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، نېرۋا سىگناللىرى يۇلۇننىڭ مەلۇم بۆلەكلىرىدىن چىقىپ، بىر قاتار مۇرەككەپ يوللار ئارقىلىق پۈتۈن بەدەنگە تارقىلىدۇ.

بۇ ماقالىدە، بىز سىمپاتىك نېرۋا سىستېمىسىنىڭ يۇلۇن ۋە يۇلۇن نېرۋىسى بىلەن قانداق مۇناسىۋەتتە بولىدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدىغان بىر ئۈلگە رەسىم ئارقىلىق، بۇ جەرياننى قەدەممۇ-قەدەم چۈشەندۈرىمىز. يۇلۇندىن چىققان نېرۋا تالالىرىنىڭ قانداق قىلىپ سىمپاتىك غولىغا كىرىدىغانلىقى، نېرۋا تۈگۈنلىرىدە سىگنال ئالماشتۇرۇپ، ئاخىرىدا تېرە، قان تومۇرلار ۋە ئىچكى ئەزالارغا يېتىپ بارىدىغانلىقىنى ئايدىڭلاشتۇرۇش ئارقىلىق، بۇ ھالقىلىق فىزىئولوگىيىلىك مېخانىزمنىڭ سىرىنى ئاچىمىز. بۇ بىلىملەر بىزنىڭ نېرۋا سىستېمىسىنىڭ ئىشلەش پرىنسىپىنى تېخىمۇ چوڭقۇر چۈشىنىشىمىزگە ياردەم بېرىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

سىمپاتىك نېرۋا سىستېمىسى ۋە يۇلۇننىڭ مۇناسىۋەتلىك قۇرۇلمىلىرى

سىمپاتىك نېرۋا سىستېمىسىنىڭ يۇلۇن نېرۋىسى ۋە يۇلۇن بىلەن بولغان مۇناسىۋېتىنىڭ ئۈلگە رەسىمى
(Schematic diagram of the relationship between the sympathetic system, spinal nerves, and the spinal cord, 交感系同脊神经和脊髓的关系模式图)

بۇ رەسىم سىمپاتىك نېرۋا سىگنالىنىڭ يۇلۇندىن باشلىنىپ، نىشانلىق ئەزالارغا يېتىپ بارغۇچە بولغان پۈتكۈل يولىنى ئومۇملاشتۇرۇپ كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئۇ يۇلۇننىڭ كۈلرەڭ ماددىسىدىن چىققان تۈگۈنچە ئالدى تالاسىنىڭ ئاق قاتناش شاخ ئارقىلىق سىمپاتىك غول تۈگۈنىگە كىرىشى، ئۇ يەردە سىگنال ئالماشتۇرۇشى ياكى ئالماشتۇرماي ئۆتۈپ كېتىپ، ئاخىرىدا تۈگۈنچە ئارقا تالاسى سۈپىتىدە ئىچكى ئەزالار ياكى تېرە قاتارلىق ئەزالارغا تارقىلىش جەريانىنى ئېنىق تەسۋىرلەيدۇ. بۇ دىئاگرامما سىمپاتىك نېرۋا يولىنىڭ ئاساسىي ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسى ۋە ئىقتىدارلىق ئۇلىنىشىنى چۈشىنىشتىكى ھالقىلىق مودېلدۇر.

• ئارقا يىلتىز (Posterior Root / Dorsal Root, 后根)
  يۇلۇن نېرۋىسىنىڭ سېزىم يولى بولۇپ، بەدەننىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن كەلگەن سېزىم ئۇچۇرلىرىنى يۇلۇنغا يەتكۈزىدۇ. ئۇ يۇلۇن نېرۋا تۈگۈنىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
• يۇلۇن (كۆكرەك بۆلىكى) (Spinal Cord (Thoracic Segment), 脊髓(胸段))
  مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى. سىمپاتىك نېرۋا سىستېمىسىنىڭ تۈگۈنچە ئالدى نېرۋونلىرى ئاساسلىقى يۇلۇننىڭ كۆكرەك ۋە بەل بۆلەكلىرىدىكى كۈلرەڭ ماددىنىڭ يان تەرەپ مۈڭگۈزىگە جايلاشقان.
• بوغماق ئۈچەي (Colon, 结肠)
  ھەزىم قىلىش سىستېمىسىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، سىمپاتىك نېرۋا ئۇنىڭ ھەرىكىتىنى تورمۇزلايدۇ ۋە قان تومۇرلىرىنى تارايتىدۇ. رەسىمدە ئۇ سىمپاتىك نېرۋا كونترول قىلىدىغان ئىچكى ئەزانىڭ مىسالى سۈپىتىدە كۆرسىتىلگەن.
• ئىچكى ئەزا كىرگۈچى تالاسى (Visceral Afferent Fiber, 内脏传入纤维)
  بۇ تالالار ئىچكى ئەزالاردىكى ئاغرىق ۋە بېسىم قاتارلىق سېزىملەرنى مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىغا يەتكۈزىدۇ. ئۇلار سىمپاتىك نېرۋا بىلەن بىللە مېڭىپ، ئارقا يىلتىز ئارقىلىق يۇلۇنغا كىرىدۇ.
• تۈگۈنچە ئارقا تالاسى (سىمپاتىك نېرۋا) (Postganglionic Fiber (Sympathetic Nerve), 节后纤维(交感神经))
  سىمپاتىك نېرۋا تۈگۈنىدىن چىقىپ، نىشانلىق ئەزا ياكى توقۇلمىغا بارىدىغان نېرۋا تالاسىدۇر. بۇ تالالار ئادەتتە مىئېلىن قېپىغا ئورالمايدۇ.
• قورساق بوشلۇق نېرۋا تۈگۈنى (Celiac Ganglion, 腹腔神经节)
  بۇ ئومۇرتقا ئالدى نېرۋا تۈگۈنلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، قورساق بوشلۇقىدىكى ئاشقازان، جىگەر ۋە بوغماق ئۈچەي قاتارلىق ئەزالارنى نېرۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ. بەزى تۈگۈنچە ئالدى تالالىرى سىمپاتىك غولىدا توختىماي، بۇ يەرگە كېلىپ سىگنال ئالماشتۇرىدۇ.
• تۈگۈنچە ئالدى تالاسى (سىمپاتىك نېرۋا) (Preganglionic Fiber (Sympathetic Nerve), 节前纤维(交感神经))
  يۇلۇندىكى نېرۋوندىن چىقىپ، سىمپاتىك نېرۋا تۈگۈنىگە بارىدىغان نېرۋا تالاسى. ئۇ سىگنالنى مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىدىن ئاپتونوم نېرۋا تۈگۈنىگە يەتكۈزىدۇ.
• سىمپاتىك غول نېرۋا تۈگۈنى (Sympathetic Trunk Ganglion, 交感干神经节)
  ئومۇرتقىنىڭ ئىككى تەرىپىگە جايلاشقان بىر زەنجىرسىمان نېرۋا تۈگۈنلىرى بولۇپ، تۈگۈنچە ئالدى تالالىرى بۇ يەردە تۈگۈنچە ئارقا تالالىرى بىلەن سىناپس ھاسىل قىلىدۇ.
• ئاق قاتناش شاخ (White Ramus Communicans, 白交通支)
  يۇلۇن نېرۋىسىنى سىمپاتىك غول تۈگۈنىگە تۇتاشتۇرىدىغان يول. ئۇنىڭ تەركىبىدىكى تۈگۈنچە ئالدى تالالىرى مىئېلىن قېپى بىلەن ئورالغانلىقى ئۈچۈن ئاق رەڭدە كۆرۈنىدۇ.
• تەر بەزى (Sweat Gland, 汗腺)
  تېرىگە جايلاشقان بولۇپ، تەر ئاجرىتىپ چىقىرىش ئارقىلىق بەدەن تېمپېراتۇرىسىنى تەڭشەيدۇ. ئۇنىڭ پائالىيىتى سىمپاتىك نېرۋا تەرىپىدىن كونترول قىلىنىدۇ.
• قان – تومۇر (Blood Vessel, 血管)
  سىمپاتىك نېرۋا تېرىدىكى ۋە ئىچكى ئەزالاردىكى قان تومۇرلارنىڭ تارىيىشىنى ياكى كېڭىيىشىنى كونترول قىلىپ، قان بېسىمى ۋە قان ئايلىنىشىنى تەڭشەيدۇ.
• تېرە (Skin, 皮肤)
  بەدەننىڭ سىرتقى قوغدىنىش توسىقى بولۇپ، ئۇنىڭدىكى تەر بەزلىرى، تۈك تىكلىگۈچى مۇسكۇللىرى ۋە قان تومۇرلىرىنىڭ ھەممىسى سىمپاتىك نېرۋا سىستېمىسىنىڭ كونتروللۇقىدا بولىدۇ.
• تۈك تىكلىگۈچى مۇسكۇلى (Arrector Pili Muscle, 立毛肌)
  ھەر بىر تۈك خالتىسىغا ئۇلانغان كىچىك مۇسكۇل. سىمپاتىك نېرۋا غىدىقلانغاندا (سوغۇقتا ياكى قورققاندا)، بۇ مۇسكۇل قىسقىراپ تۈكنى تىكلەيدۇ («تۈكى ئۈژۈيۈپ كېتىش»).
• كۈلرەڭ قاتناش شاخ (Gray Ramus Communicans, 灰交通支)
  سىمپاتىك غول تۈگۈنىدىن چىققان تۈگۈنچە ئارقا تالالارنى يۇلۇن نېرۋىسىغا قايتا ئۇلايدىغان يول. ئۇنىڭ تەركىبىدىكى تالالاردا مىئېلىن قېپى بولمىغاچقا، كۈل رەڭدە كۆرۈنىدۇ.
• يۇلۇن نېرۋىسى (Spinal Nerve, 脊神经)
  يۇلۇندىن چىقىپ، بەدەننىڭ ھەرقايسى قىسىملىرىغا تارقىلىدىغان ئارىلاش نېرۋا (ھەرىكەت ۋە سېزىم تالالىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ). سىمپاتىك تۈگۈنچە ئارقا تالالىرى ئۇنىڭ بىلەن بىللە مېڭىپ، تېرە ۋە قان تومۇرلارغا بارىدۇ.
• ئالدى يىلتىز (Anterior Root / Ventral Root, 前根)
  يۇلۇn نېرۋىسىنىڭ ھەرىكەت يولى بولۇپ، يۇلۇندىن كەلگەن ھەرىكەت بۇيرۇقلىرىنى مۇسكۇللارغا يەتكۈزىدۇ. سىمپاتىك تۈگۈنچە ئالدى تالالىرىمۇ مۇشۇ يىلتىز ئارقىلىق يۇلۇndىن چىقىدۇ.
• يۇلۇن نېرۋا تۈگۈنى (Spinal Ganglion / Dorsal Root Ganglion, 脊神经节)
  ئارقا يىلتىزغا جايلاشقان بولۇپ، سېزىم نېرۋونلىرىنىڭ ھۈجەيرە تېنىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇ بەدەندىن كەلگەن سېزىم سىگناللىرىنى يىغىدىغان مۇھىم بېكەتتۇر.

خۇلاسە: سىمپاتىك نېرۋا يولىنىڭ ئىقتىدارى ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

بۇ ئۈلگە رەسىم سىمپاتىك نېرۋا سىستېمىسىنىڭ يۇلۇn بىلەن قانچىلىك زىچ ۋە تەرتىپلىك مۇناسىۋەتتە ئىكەنلىكىنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ. يۇلۇnنىڭ كۆكرەك-بەل بۆلەكلىرىدىن چىققان سىگناللار ئىككى خىل ئاساسلىق يول بويىچە بەدەنگە تارقىلىدۇ. بۇنى چۈشىنىش ئاپتونوم نېرۋا سىستېمىسىنىڭ پۈتكۈل بەدەننى قانداق قىلىپ بىر گەۋدە سۈپىتىدە ماسلاشتۇرۇپ باشقۇرىدىغانلىقىنى بىلىشتە ئىنتايىن مۇھىم.

بىرىنچى يولدا، تۈگۈنچە ئالدى نېرۋا تالاسى يۇلۇndىن چىقىپ، ئاق قاتناش شاخ ئارقىلىق سىمپاتىك غول تۈگۈنىگە كىرىدۇ ۋە شۇ يەردە سىگنال ئالماشتۇرىدۇ. ئاندىن، تۈگۈنچە ئارقا تالاسى كۈلرەڭ قاتناش شاخ ئارقىلىق يۇلۇn نېرۋىسىغا قايتىدىن قوشۇلۇپ، ئۇنىڭ بىلەن بىللە بەدەننىڭ سىرتقى قىسىملىرىغا، يەنى تېرە، تەر بەزلىرى، تۈك تىكلىگۈچى مۇسكۇللار ۋە قان تومۇرلارغا بارىدۇ. بۇ يول بەدەن تېمپېراتۇرىسىنى تەڭشەش ۋە تېرە قان ئايلىنىشىنى كونترول قىلىشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.

ئىككىنچى يولدا، تۈگۈنچە ئالدى نېرۋا تالاسى سىمپاتىك غول تۈگۈنىدە توختىماي، ئۇنىڭدىن بىۋاسىتە ئۆتۈپ كېتىپ، قورساق بوشلۇقىدىكى ئومۇرتقا ئالدى نېرۋا تۈگۈنلىرىگە (مەسىلەن، قورساق بوشلۇق نېرۋا تۈگۈنى) بارىدۇ. بۇ تۈگۈنلەردە سىگنال ئالماشتۇرغاندىن كېيىن، تۈگۈنچە ئارقا تالالىرى قورساق ۋە دۈمبە بوشلۇقىدىكى ئىچكى ئەزالارغا (مەسىلەن، ئۈچەي، ئاشقازان) تارقىلىدۇ. بۇ يول ھەزىم قىلىشنى تورمۇزلاش، يۈرەك سوقۇشىنى تېزلىتىش ۋە باشقا ئىچكى ئەزالارنىڭ جىددىي ھالەتتىكى پائالىيىتىنى تەڭشەشكە مەسئۇل.

بۇ ئىككى يولنىڭ ئومۇمىي فۇنكسىيەسى تۆۋەندىكىچە:

• بەدەننى جىددىي ھالەتكە تەييارلاش: قاننى تېرە ۋە ھەزىم قىلىش ئەزالىرىدىن مۇسكۇل ۋە مېڭىگە يۆتكەيدۇ.
• ئېنېرگىيە سەپەرۋەرلىكى: جىگەردىن قەنتنىڭ قويۇپ بېرىلىشىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ.
• بەدەن تېمپېراتۇرىسىنى تەڭشەش: تەرلەشنى قوزغىتىش ۋە تېرە قان تومۇرلىرىنى تارايتىش ئارقىلىق ئىسسىقلىقنى تارقىتىدۇ ياكى ساقلايدۇ.
• ئىچكى مۇھىت مۇقىملىقى: قان بېسىمى، يۈرەك سوقۇشى ۋە باشقا نۇرغۇن فىزىئولوگىيىلىك جەريانلارنى تەڭشەيدۇ.

كلىنىكىلىق جەھەتتىن، يۇلۇnنىڭ زەخىملىنىشى (بولۇپمۇ كۆكرەك بۆلىكىدىن يۇقىرى) سىمپاتىك نېرۋا يوللىرىنى ئۈزۈپ قويۇپ، ئاپتونوم رېفلېكس قالايمىقانلىشىشى (autonomic dysreflexia) غا ئوخشاش ئېغىر ئەگەشمە كېسەللىكلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن. بۇ ئەھۋالدا، بەدەننىڭ قان بېسىمى ۋە يۈرەك سوقۇشىنى نورمال تەڭشەش ئىقتىدارى يوقاپ كېتىدۇ. شۇڭلاشقا، سىمپاتىك نېرۋا سىستېمىسىنىڭ يۇلۇn بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى چۈشىنىش نېرۋا كېسەللىكلىرىنى داۋالاش ۋە سالامەتلىكنى ئەسلىگە كەلتۈرۈشتە ئىنتايىن زور ئەھمىيەتكە ئىگە.