قەلەي Sn ئېلېمېنتى – خىمىيە ئېلېمېنتلار جەدۋىلىنىڭ 50 نومۇرلۇق يېرىدە ئورۇن ئالماقتا بولۇپ، بۇ بەتتە مۇناسىۋەتلىك ئۇچۇرلارنى تاپالايسىز.
قەلەي ( Sn ) بىر خىل ئۆتكۈنچى مېتال ئېلېمېنت بولۇپ ،كۈمۈش رەڭلىك تاشقى كۆرۈنۈش ۋە ياخشى سوزۇلۇشچانلىققا ئىگە.
قەلەي ئېلېمېنتلار دەۋرىي جەدۋىلىدە 5 – دەۋر IVA گۇرۇپپىسىغا جايلاشقان بولۇپ ،ئاتوم رەت نومۇرى 50. ئۇ بىر خىل سەل كۆك رەڭلىك پارقىراق مېتال بولۇپ، ئېرىش نۇقتىسى نىسبەتەن تۆۋەن،231.93 سېلسىيە گرادۇس. بىرىكمىلەردە قەلەي ئادەتتە + 2 ياكى + 4 لىك ئوكسىدلىنىش ھالىتىدە مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدۇ، ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇ ھاۋادا ئاسانلىقچە ئوكسىدلانمايدۇ. يەر پوستىدىكى مىقدارى يۇقىرى ئەمەس، تەخمىنەن %0.004.
قەلەينىڭ ئاساسلىق ئىشلىتىلىشى تۆۋەندىكى بىر قانچە تەرەپنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ:
سانائەتتە قوللىنىلىشى:قەلەي ئېلېكترون، ئۇچۇر، ئېلېكتر سايمانلىرى، خىمىيە سانائىتى، مېتاللۇرگىيە، قۇرۇلۇش ماتېرىياللىرى، ماشىنىسازلىق قاتارلىق ساھەلەردە كەڭ كۆلەمدە ئىشلىتىلىدۇ. ئۇنىڭ ئېرىش نۇقتىسى تۆۋەن ۋە يېيىلىشچانلىقى ياخشى بولغاچقا، قەلەي ۋە ئۇنىڭ قېتىشمىلىرى قەلەي يالىتىلغان تۆمۈر، ئېلېكترلىك ھەل بېرىش، كەپشەرلەش ماتېرىياللىرى قاتارلىق جەھەتلەردە مۇھىم ئىشلىتىلىدۇ.
يېمەكلىك ئوراش – قاچىلاش:قەلەي يېمەكلىك ئوراش – قاچىلاش ساھەسىدىمۇ ئىشلىتىلىدۇ، بولۇپمۇ كونسېرۋا ياسىغاندا، قەلەي سۇۋالغۇ قەۋىتى ماتېرىيالى سۈپىتىدە يېمەكلىك بىلەن مېتالنىڭ بىۋاسىتە ئۇچرىشىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىپ، يېمەكلىكنىڭ سۈپەت كاپالەت مۇددىتىنى ئۇزارتىدۇ.
قېتىشما ماتېرىيال:قەلەي نۇرغۇن مېتاللار بىلەن ئاسانلا قېتىشما ھاسىل قىلىدۇ، بۇ قېتىشمىلار سانائەت ۋە كۈندىلىك تۇرمۇشتا كەڭ قوللىنىلىدۇ. مەسىلەن، قەلەي – قوغۇشۇن قېتىشمىسى دائىم ئىشلىتىلىدىغان كەپشەر ماتېرىياللىرىنىڭ بىرى.
ئۇنىڭدىن باشقا، گەرچە مېتال قەلەي ۋە ئاددىي قەلەي بىرىكمىلىرىنىڭ زەھىرى بىرقەدەر تۆۋەن بولسىمۇ، لېكىن بەزى ئورگانىك قەلەي بىرىكمىلىرى، مەسىلەن، قەلەينىڭ ترىگىدروكاربون بىرىكمىلىرى ناھايىتى يۇقىرى زەھەرلىك خۇسۇسىيەتكە ئىگە. بۇ بىرىكمىلەر تەركىبىدە گۈڭگۈرت بولغان ئاقسىلنى بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىتىدۇ، شۇڭا ئۇلار دېڭىز – ئوكيان جانلىقلىرىنىڭ كېمە گەۋدىسىگە چاپلىشىۋېلىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن كېمە سىرى قىلىنىدۇ.
ئومۇمەن ئېيتقاندا، قەلەي بىر خىل مۇھىم سانائەت مېتالى، ئۇنىڭ فىزىكىلىق ۋە خىمىيەلىك ئالاھىدىلىكى ئۇنى نۇرغۇن ساھەلەردە كەڭ كۆلەمدە ئىشلىتىشكە ئىگە قىلغان. قەدىمدىن ھازىرغىچە، پەن – تېخنىكىنىڭ تەرەققىي قىلىشىغا ئەگىشىپ، قەلەينىڭ مۇھىملىقى ۋە ئىشلىتىلىش دائىرىسى ئۈزۈكسىز كېڭىيىپ، ھازىرقى زامان سانائىتى ۋە تېخنىكا تەرەققىياتىدا كەم بولسا بولمايدىغان ماتېرىيالغا ئايلاندى.
قەلەي تىببىي ساھەدىكى رولى
قەلەي مېدىتسىنا ساھەسىدە ئاساسلىقى بىر خىل مىكرو ئېلېمېنت بولۇش سۈپىتى بىلەن ئادەمنىڭ سالامەتلىكىگە تەسىر كۆرسىتىدۇ، تۆۋەندىكىسى بەزى كونكرېت تەسىرلەر:
1. ئۆسمىگە قارشى تۇرۇش رولى:قەلەي ئادەم بەدىنىدىكى تۆش بېزىدە ئۆسمىگە قارشى قەلەي بىرىكمىسى ھاسىل قىلىدۇ، بۇ راك ھۈجەيرىلىرىنىڭ ھاسىل بولۇشىنى تىزگىنلەشكە پايدىلىق.
2. ئۆسۈپ يېتىلىشنى ئىلگىرى سۈرىدۇ:قەلەي ئاقسىل ۋە يادرو كىسلاتاسىنىڭ بىرىكىشىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ، بۇ بەدەننىڭ ئۆسۈپ يېتىلىشىدە ئىنتايىن مۇھىم.
3. ھېموگلوبىننىڭ ئىقتىدارىغا تەسىر كۆرسىتىدۇ:قەلەي يەنە ھېموگلوبىننىڭ پارچىلىنىشىنى ئىلگىرى سۈرۈپ، ھېموگلوبىن ئىقتىدارىغا تەسىر كۆرسىتىدۇ، بۇ ئوكسىگېننىڭ توشۇلۇشى ۋە قان ئايلىنىشىدا ئىنتايىن مۇھىم.
4. توقۇلمىلارنىڭ ئۆسۈشى ۋە يارىنىڭ ساقىيىشىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ:قەلەي تۆمۈرنىڭ سۈمۈرۈلۈشى ۋە پورفىرىن تۈرىدىكىلەرنىڭ بىئولوگىيەلىك بىرىكىشىنى تورمۇزلايدۇ، شۇ ئارقىلىق توقۇلمىلارنىڭ ئۆسۈشى ۋە يارىنىڭ ساقىيىشىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ.
5. ئېنېرگىيە مېتابولىزمىغا قاتنىشىش:قەلەي كۆپ خىل ئېنزىملارنىڭ تەركىبىي قىسمى بولۇش سۈپىتى بىلەن فلاۋىن ئېنزىمىنىڭ بىئولوگىيەلىك رېئاكسىيەسىگە قاتنىشىپ، بەدەن مۇھىتىنىڭ مۇقىملىقىنى كۈچەيتىدۇ ھەمدە ئېنېرگىيە مېتابولىزمى جەريانىغا قاتنىشىدۇ.
ئۇنىڭدىن باشقا، قەلەي ئادەم بەدىنىدە كەم بولسا بولمايدىغان مىكرو ئېلېمېنتلارنىڭ بىرى بولۇپ، ھەر خىل فىزىيولوگىيەلىك پائالىيەتلەرنى ئېلىپ بېرىش ۋە ئادەمنىڭ ساغلاملىقىنى قوغداشقا مۇھىم تەسىر كۆرسىتىدۇ. ئادەم بەدىنىدە قەلەي كەم بولسا ئاقسىل ۋە يادرو كىسلاتاسىنىڭ مېتابولىزمى نورمالسىزلىشىپ، ئۆسۈپ يېتىلىشكە توسقۇنلۇق قىلىدۇ، بولۇپمۇ بالىلار، ئېغىر بولغاندا پاپا بولۇپ قالىدۇ. قەلەي تولۇقلايدىغان يېمەكلىكلەرنىڭ كېلىش مەنبەسى تەركىبىدە قەلەي مول بولغان كۆكتات ۋە مېۋە – چېۋە قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
ئومۇمەن ئېيتقاندا، قەلەينىڭ مېدىتسىنا ساھەسىدىكى رولى باشقا مېتال ئېلېمېنتلاردەك كەڭ بولمىسىمۇ، لېكىن ئۇ ئادەم بەدىنىنىڭ ساغلاملىقىنى قوغداش جەھەتتە يەنىلا سەل قارىغىلى بولمايدىغان رول ئوينايدۇ.
