تىل ئىنسانلارنىڭ تەم سەزگۈسىدىكى ئەڭ مۇھىم ئەزا بولۇپ، يېمەكلىكلەرنىڭ تەمىنى ئايرىش ۋە ئۇنىڭدىن ھۇزۇرلىنىشىمىزدا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. تىلدىكى مۇرەككەپ تۈزۈلۈش ۋە ئالاھىدە ھۈجەيرىلەر تۈرلۈك تەم مولېكۇلىلىرىنى قوبۇل قىلىپ، مېڭىگە سىگنال يوللايدۇ. بۇ ماقالىدە تىلنىڭ تېتىش تەم ئېلىش ئورۇنلىرى، مۇناسىۋەتلىك ھۈجەيرىلەر ۋە كۆپچىلىككە مەلۇم بولغان «تەم رايونى» ئۇقۇمى ھەققىدە تەپسىلىي توختىلىمىز.
تىل يۈزىدىكى تەم ئېلىش تۈزۈلمىلەر (تىل شورىغۇچىلىرى- Lingual Papillae)
تىلنىڭ ئۈستى يۈزىدە نۇرغۇنلىغان كىچىك تىپتىكى ئۆسكۈنچىلەر بار بولۇپ، بۇلار « تىل شورىغۇچىلىرى » دەپ ئاتىلىدۇ. بەزىلەر تىل ئەمچىلىرى دەپمۇ ئاتاپ قويىدۇ. بۇ قۇرۇلمىلار تىلغا كۆرۈنەرلىك دەرىجىدە سىلىق يۈزىنى بېرىدۇ ھەمدە كۆپىنچىسىدە تەم بىخلىرى جايلاشقان بولىدۇ. تىل شورىغۇچىلىرى ئاساسلىقى تۆت چوڭ تۈرگە ئايرىلىدۇ:
- گۈمبەدەكسىمان شورىغۇچ (Fungiform Papillae): بۇ شورىغۇچلار گۈمبەدەك (موگو) ئوخشاش شەكىلدە بولۇپ، ئاساسلىقى تىلنىڭ ئۇچى ۋە ئىككى يان تەرىپىگە تارقالغان. ئۇلارنىڭ رەڭگى ئادەتتە قىزغۇچ كېلىدۇ ھەمدە ھەر بىرىدە بىر قانچە تەم بىخى بار.
- قورشاۋسىمان شورىغۇچ (Circumvallate Papillae): بۇلار تىل ئەمچىلىرى ئىچىدىكى ئەڭ چوڭى بولۇپ، سانى ئادەتتە 8 دىن 12 گىچە بولىدۇ. ئۇلار تىلنىڭ ئارقا قىسمىدا «V» ھەرىپى شەكلىدە تىزىلىپ جايلاشقان. ھەر بىر قورشاۋ شەكىللىك ئەمچىنىڭ ئەتراپىدا ئورەكچە بولۇپ، تەم بىخلىرى دەل مۇشۇ ئورەكچىنىڭ ئىچكى تېمىغا جايلاشقان.
- يوپۇرماقسىمان شورىغۇچ (Foliate Papillae): بۇ قۇرۇلمىلار تىلنىڭ ئىككى يان تەرىپىنىڭ ئارقا قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، يوپۇرماققا ئوخشاش قىسقا ۋېرتىكال قاتلاملاردىن تەركىب تاپقان. ئۇلارنىڭ ئىچىدە نۇرغۇنلىغان تەم بىخلىرى بار.
- يىپسىمان شورىغۇچ (Filiform Papillae): بۇ ئەمچىلەر تىل يۈزىدە ئەڭ كۆپ تارقالغان ۋە سانى ئەڭ كۆپ بولغان كىچىك، كونۇس شەكىللىك ئۆسكۈنچىلەر ھېسابلىنىدۇ. باشقا شورىغۇچلارغا ئوخشىمايدىغىنى، يىپسىمان ئەمچىلەردە تەم بىخى بولمايدۇ. ئۇلارنىڭ ئاساسلىق رولى يېمەكلىكلەرنىڭ تېگىشىش سېزىمىنى ھېس قىلىش ۋە يېمەكلىكلەرنى ئېغىز بوشلۇقىدا يۆتكەشكە ياردەم بېرىشتىن ئىبارەت.
تەم بىخى ۋە تەم سەزگۈ ھۈجەيرىلىرى
تەم بىخى (Taste Bud) تەم سەزگۈسىنىڭ ئاساسلىق بىرلىكى بولۇپ، ئۇلار يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان تىل شورىغۇچلارنىڭ ئىچىگە جايلاشقان. ھەر بىر تەم بىخى 50 دىن 100 گىچە ئالاھىدە ھۈجەيرىدىن تەركىب تاپىدۇ. بۇ ھۈجەيرىلەر بىر قانچە تۈرگە ئايرىلىدۇ:
- تەم سەزگۈ ھۈجەيرىلىرى (Gustatory Cells): بۇ ھۈجەيرىلەر تەم بىخىنىڭ مەركىزىگە جايلاشقان بولۇپ، خىمىيىلىك قوبۇللىغۇچ رولىنى ئوينايدۇ. ئۇلارنىڭ ئۇچىدا «تەم تۈكچىلىرى» (Microvilli) دەپ ئاتىلىدىغان مىكرو تۈكچىلەر بولۇپ، شۆلگەيدە ئېرىگەن يېمەكلىك مولېكۇلىلىرى بىلەن ئۇچرىشىدۇ. ھەر قايسى تەم سەزگۈ ھۈجەيرىلىرى ئوخشىمىغان تەم ( تاتلىق، تۇزلۇق، ئاچچىق، چۈچۈمەل، ئۇمامى ) نى تونۇيدىغان ئالاھىدە قوبۇللىغۇچلارغا ئىگە.
- تىرەك ھۈجەيرىلەر (Supporting Cells): بۇ ھۈجەيرىلەر تەم سەزگۈ ھۈجەيرىلىرىنى ئوراپ تۇرىدۇ ۋە ئۇلارغا قۇرۇلمىلىق جەھەتتىن تىرەك بولىدۇ.
- ئاساسىي ھۈجەيرىلەر (Basal Cells): بۇ ھۈجەيرىلەر تەم بىخىنىڭ تۈۋىگە جايلاشقان بولۇپ، غول ھۈجەيرە رولىنى ئوينايدۇ. ئۇلار ئۈزلۈكسىز بۆلۈنۈپ، قېرىغان ياكى بۇزۇلغان تەم سەزگۈ ھۈجەيرىلىرىنىڭ ئورنىنى تولۇقلايدۇ.
تىلنىڭ تەم ئېلىش رايونلىرى
ئۇزۇن يىللاردىن بۇيان كىشىلەر ئارىسىدا «تىل خەرىتىسى» دەپ ئاتالغان بىر قاراش تارقىلىپ كەلگەن. بۇ قاراشتا، تىلنىڭ ئوخشىمىغان قىسىملىرى ئوخشىمىغان تەمگە مەسئۇل دەپ قارىلىدۇ: يەنى تىلنىڭ ئۇچى شېرىن تەمگە، يان تەرەپلىرى تۇزلۇق ۋە چۈچۈمەل تەمگە، ئارقا قىسمى بولسا ئاچچىق تەمگە مەخسۇسلاشقان دەپ چۈشەندۈرۈلگەن.
بىراق، بۇ قاراشنىڭ خاتا ئىكەنلىكى ئىسپاتلانغان. ئەمەلىيەتتە، بەش خىل ئاساسلىق تەم (تاتلىق، تۇزلۇق، چۈچۈمەل، ئاچچىق ۋە ئۇمامى) نىڭ ھەممىسىنى تىلنىڭ تەم بىخى بار ھەر قانداق رايونىدا سەزگىلى بولىدۇ. تىلنىڭ مەلۇم رايونلىرى بەزى تەملەرگە سەل سەزگۈر بولۇشى مۇمكىن، ئەمما بۇ پەرقلەر ئىنتايىن كىچىك. ئومۇمەن قىلىپ ئېيتقاندا، تىلنىڭ ئۇچى ۋە يان تەرەپلىرى ئوتتۇرا قىسمىغا قارىغاندا تەمگە تېخىمۇ سەزگۈر كېلىدۇ، چۈنكى بۇ رايونلاردا تەم بىخلىرى تېخىمۇ كۆپ.
تىلنىڭ تەم ئېلىش رولى
تىلنىڭ تېتىش تەم ئېلىش ئىقتىدارى پەقەت يېمەكلىكلەردىن ھۇزۇرلىنىش ئۈچۈنلا ئەمەس، بەلكى ھاياتلىق ئۈچۈنمۇ ئىنتايىن مۇھىم. تەم سەزگۈسى ئارقىلىق، ئىنسانلار يېمەكلىكلەرنىڭ ئوزۇقلۇق قىممىتىنى پەرقلەندۈرەلەيدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، زەھەرلىك ياكى بۇزۇلغان يېمەكلىكلەرنى تونۇپ، يېيىشتىن ساقلىنالايدۇ. تەم سەزگۈسى يەنە ھەزىم قىلىش سىستېمىسىنى قوزغىتىشتامۇ رول ئوينايدۇ؛ يېمەكلىكنىڭ تەمىنى ھېس قىلغاندا، ئاشقازان ۋە باشقا ھەزىم قىلىش ئەزالىرى ھەزىم قىلىش سۇيۇقلۇقىنى ئاجرىتىپ چىقىرىشقا تەييارلىنىدۇ.
