مېڭىنىڭ تاجىسىمان كەسمە يۈزى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

مېڭىنىڭ تاجىسىمان كەسمە يۈزى: ئىچكى قۇرۇلمىلارغا چوڭقۇر نەزەر

ئىنسان مېڭىسى كائىناتتىكى ئەڭ مۇرەككەپ قۇرۇلمىلارنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇنىڭ سىرلىرىنى ئېچىش نېرۋا ئىلمىنىڭ مەڭگۈلۈك تېمىسى. مېڭىنىڭ تاشقى كۆرۈنۈشىدىن ئۇنىڭ ئىچكى قۇرۇلمىسىنىڭ مۇرەككەپلىكىنى تەسەۋۋۇر قىلىش تەس. شۇڭلاشقا، ئاناتومىيەچىلەر ۋە تەتقىقاتچىلار مېڭىنى ئوخشىمىغان يۆنىلىشلەردە كېسىپ، ئۇنىڭ ئىچكى قىسمىدىكى كۈلرەڭ ۋە ئاق ماددىلارنىڭ ئورۇنلىشىشى، نېرۋا يادرولىرىنىڭ تارقىلىشى ۋە نېرۋا يوللىرىنىڭ يۆنىلىشىنى تەتقىق قىلىدۇ. تاجىسىمان كەسمە يۈزى (Coronal section) دەل مېڭىنى ئالدىدىن كەينىگە قارىتا تىك كېسىش ئارقىلىق ھاسىل قىلىنغان كۆرۈنۈش بولۇپ، ئۇ باشقا تاقىغان تاجغا ئوخشاش يۆنىلىشتە بولغانلىقى ئۈچۈن شۇنداق ئاتالغان.

بۇ خىل كەسمە يۈزى مېڭىنىڭ چوڭقۇر قاتلىمىدىكى نۇرغۇن مۇھىم قۇرۇلمىلارنىڭ ئۆزئارا مۇناسىۋىتىنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرەلەيدۇ. مەسىلەن، چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى، ئاساسىي گانگلىيا (basal ganglia)، تالامۇس (thalamus)، مېڭە قېرىنچىلىرى (ventricles) ۋە مېڭە غولى (brainstem) قاتارلىق قۇرۇلمىلارنىڭ نىسپىي ئورنى ۋە بوشلۇق مۇناسىۋىتىنى بىۋاسىتە كۆزەتكىلى بولىدۇ. بۇ كۆرۈنۈش نېرۋا ئاناتومىيەسىنى ئۆگىنىشتە ئاساس بولۇپلا قالماي، يەنە كلىنىكىلىق دىئاگنوزدا، بولۇپمۇ ماگنىتلىق رېزونانس تەسۋىرى (MRI) ۋە كومپيۇتېرلىق توموگرافىيە (CT) ئارقىلىق مېڭە كېسەللىكلىرىنىڭ ئورنىنى ئېنىقلاشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

مېڭە تاجىسىمان كەسمە يۈزى
(Coronal Section of the Brain, 脑的冠状切面)

مېڭە تاجىسىمان كەسمە يۈزى نېرۋا ئاناتومىيەسىدىكى ئۈچ ئاساسلىق كەسمە يۈزىنىڭ (تاجىسىمان، توغرىسىغا، ئوقيا يۆنىلىشلىك) بىرى بولۇپ، مېڭە قۇرۇلمىلىرىنى قاتلاممۇ-قاتلام ئېچىپ بېرىدىغان ئۆزگىچە بىر كۆزنەك ھېسابلىنىدۇ. بۇ كۆرۈنۈش ئارقىلىق بىز چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ ئېگىز-پەسلىكلىرىدىن تارتىپ، چوڭقۇر قاتلامدىكى ئاساسىي گانگلىيا ۋە تالامۇس قاتارلىق مۇرەككەپ يادرولار توپىنىڭ ئورۇنلىشىشىنى بىرلا ۋاقىتتا كۆزىتەلەيمىز. ئۇ يەنە ئاق ماددا يوللىرىنىڭ (مەسىلەن، ئىچكى ۋە سىرتقى خالتا) كۈلرەڭ ماددا قۇرۇلمىلىرىنى قانداق ئوراپ تۇرىدىغانلىقىنى ۋە ئايرىيدىغانلىقىنى ئېنىق نامايان قىلىدۇ. كلىنىكىدا، دوختۇرلار MRI ياكى CT رەسىملىرىدىكى تاجىسىمان كۆرۈنۈشكە ئاساسلىنىپ، مېڭە ئۆسمىسى، سەكتە ياكى نېرۋا چېكىنىش خاراكتېرلىك كېسەللىكلەرنىڭ قايسى فۇنكسىيەلىك رايونلارغا دەخلى قىلغانلىقىنى توغرا ھۆكۈم قىلالايدۇ.

رەسىمدىكى ئاساسلىق قۇرۇلمىلارنىڭ تونۇشتۇرۇلۇشى

• يان مېڭە قېرىنچە تومۇرلۇق چىگىشى (Choroid Plexus of Lateral Ventricle, 侧脑室脉络丛)
  بۇ يان مېڭە قېرىنچىسى ئىچىگە جايلاشقان ئالاھىدە تومۇر تورى بولۇپ، ئاساسلىق ۋەزىپىسى مېڭە-ئومۇرتقا سۇيۇقلۇقى (cerebrospinal fluid) نى ئىشلەپچىقىرىش. بۇ سۇيۇقلۇق مېڭىنى قوغداش، ئوزۇقلاندۇرۇش ۋە مېتابولىزم قالدۇقلىرىنى تازىلاشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• قۇيرۇقسىمان يادرو (Caudate Nucleus, 尾状核)
  بۇ ئاساسىي گانگلىيانىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسمى بولۇپ، «C» شەكىللىك قۇرۇلما. ئۇ ئاساسلىقى ھەرىكەتنى پىلانلاش ۋە كونترول قىلىش، ئۆگىنىش، خاتىرە، مۇكاپاتلاش مېخانىزمى ۋە ھېسسىياتنى بىر تەرەپ قىلىشقا قاتنىشىدۇ.
• دۈمبە تەرەپ دۆڭچە مېڭە (Dorsal Thalamus, 背侧丘脑)
  بۇ ئادەتتە «تالامۇس» دەپ ئاتىلىدىغان قىسىم بولۇپ، مېڭىنىڭ «سېزىم ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزۈش پونكىتى» ھېسابلىنىدۇ. پۇراشتىن باشقا بارلىق سېزىم ئۇچۇرلىرى چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىگە يېتىپ بېرىشتىن ئىلگىرى بۇ يەردە بىر تەرەپ قىلىنىدۇ ۋە قايتا تەقسىملىنىدۇ.
• ئىچكى خالتا (Internal Capsule, 内囊)
  بۇ تالامۇس بىلەن ئاساسىي گانگلىيا ئارىسىغا جايلاشقان كەڭ بىر دەستە ئاق ماددا تالاسىدۇر. ئۇ چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى بىلەن مېڭە غولى ۋە ئومۇرتقا ئارىسىدىكى ھەرىكەت ۋە سېزىم ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزىدىغان ئىنتايىن مۇھىم نېرۋا يولى.
• پوست (Putamen, 壳)
  ئاساسىي گانگلىيانىڭ ئەڭ چوڭ قىسمى بولۇپ، قۇيرۇقسىمان يادرو بىلەن بىرلىشىپ «يوللۇق تەن» (striatum) نى ھاسىل قىلىدۇ. ئۇ ئاساسلىقى ھەرىكەتنى تەڭشەش ۋە ئۆگىنىش جەريانلىرىغا قاتنىشىدۇ.
• ئېكرانسىمان يادرو (Claustrum, 屏状核)
  بۇ پوستنىڭ سىرتىغا جايلاشقان نېپىز بىر قەۋەت كۈلرەڭ ماددا بولۇپ، ئۇنىڭ كونكرېت فۇنكسىيەسى ھازىرغىچە تولۇق ئايدىڭلاشمىغان. ئەمما ئۇ ئاڭنى بىر گەۋدىلەشتۈرۈش ۋە ئوخشىمىغان مېڭە رايونلىرىدىكى پائالىيەتلەرنى ماسلاشتۇرۇشتا رولى بار دەپ قارىلىدۇ.
• سىرتقى خالتا (External Capsule, 外囊)
  بۇ پوست بىلەن ئېكرانسىمان يادرو ئارىسىغا جايلاشقان بىر قەۋەت ئاق ماددا تالاسى. ئۇ ئاساسلىقى چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى ئىچىدىكى ئوخشىمىغان رايونلارنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدۇ.
• سىرتقى تەرەپ ئاق شارچە (Globus Pallidus Externa, 外侧苍白球)
  ئاق شارچىنىڭ (globus pallidus) سىرتقى قىسمى بولۇپ، ئاساسىي گانگلىيانىڭ بىر قىسمى. ئۇ ھەرىكەتنى كونترول قىلىدىغان «بىۋاسىتە ۋە ۋاسىتىلىك يول» لارنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسمى ھېسابلىنىدۇ.
• ئىچكى تەرەپ ئاق شارچە (Globus Pallidus Interna, 内侧苍白球)
  ئاق شارچىنىڭ ئىچكى قىسمى بولۇپ، ئاساسىي گانگلىيادىن چىقىدىغان ئاساسلىق ئۇچۇر چىقىرىش يادروسى. ئۇ تالامۇسقا تورمۇزلاش سىگنالى ئەۋەتىش ئارقىلىق ئادەمنىڭ ئىرادىسىز ھەرىكەتلىرىنى كونترول قىلىدۇ.
• كۆرۈش تۇتامى (Optic Tract, 视束)
  بۇ كۆرۈش نېرۋىسى قايچىلاشقاندىن كېيىنكى نېرۋا تالالىرى بولۇپ، كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى تالامۇسنىڭ يان تىزسىمان تەنىگە يەتكۈزىدۇ. ئۇ كۆرۈش سىگناللىرىنىڭ دەسلەپكى بىر تەرەپ قىلىنىشى ۋە يەتكۈزۈلۈشىگە مەسئۇل.
• پىرامىدا تۇتامى (Pyramidal Tract, 锥体束)
  بۇ ھەرىكەت پوستلاق قەۋىتىدىن باشلىنىپ ئومۇرتقىغا تۇتىشىدىغان ئاساسلىق ئىرادىلىك ھەرىكەتنى كونترول قىلىش يولىدۇر. ئۇنىڭ زەخىملىنىشى پالەچلىكنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• پىرامىدا قايچىلاشمىسى (Pyramidal Decussation, 锥体交叉)
  پىرامىدا تۇتامىدىكى نېرۋا تالالىرىنىڭ كۆپ قىسمى يۇمشاق مېڭىنىڭ تۆۋەنكى قىسمىدا قارشى تەرەپكە ئۆتىدىغان جاي. بۇ سەۋەبتىن سول مېڭە بەدەننىڭ ئوڭ تەرىپىنى، ئوڭ مېڭە سول تەرىپىنى كونترول قىلىدۇ.
• قوشۇمچە نېرۋا (Accessory Nerve, 副神经)
  بۇ 11-جۈپ كرانىئال نېرۋا بولۇپ، ئاساسلىقى مۈرە ۋە بويۇن مۇسكۇللىرىنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ.
• ئاداشقان نېرۋا (Vagus Nerve, 迷走神经)
  بۇ 10-جۈپ كرانىئال نېرۋا بولۇپ، پاراسیمپاتىك نېرۋا سىستېمىسىنىڭ ئاساسلىق تەركىبىي قىسمى. ئۇ يۈرەك سوقۇشى، نەپەس ئېلىش، ھەزىم قىلىش قاتارلىق نۇرغۇن ئىچكى ئەزالارنىڭ پائالىيىتىنى تەڭشەيدۇ.
• تىل يۇتقۇنچاق نېرۋا (Glossopharyngeal Nerve, 舌咽神经)
  بۇ 9-جۈپ كرانىئال نېرۋا بولۇپ، تىلنىڭ ئارقا قىسمىنىڭ تەم سەزگۈسى، يۇتقۇنچاقنىڭ سېزىمى ۋە يۇتۇش ھەرىكىتىگە قاتنىشىدۇ.
• يۈز نېرۋىسى (Facial Nerve, 面神经)
  بۇ 7-جۈپ كرانىئال نېرۋا بولۇپ، يۈز ئىپادىسى مۇسكۇللىرىنىڭ ھەرىكىتى، تىلنىڭ ئالدى قىسمىنىڭ تەم سەزگۈسى ۋە شۆلگەي بەزلىرىنىڭ ئاجرىلىپ چىقىشىنى كونترول قىلىدۇ.
• دەلىز قۇلۇلە نېرۋىسى (Vestibulocochlear Nerve, 前庭蜗位听神经)
  بۇ 8-جۈپ كرانىئال نېرۋا بولۇپ، ئىككى قىسىمدىن تەركىب تاپقان: قۇلۇلە قىسمى ئاڭلاشقا، دەلىز قىسمى تەڭپۇڭلۇققا مەسئۇل.
• ئۈچ ئاچا نېرۋا (Trigeminal Nerve, 三叉神经)
  بۇ 5-جۈپ كرانىئال نېرۋا بولۇپ، يۈز قىسمىنىڭ ئاساسلىق سېزىم نېرۋىسىدۇر. شۇنداقلا، ئۇ چېينەش مۇسكۇللىرىنىڭ ھەرىكىتىنىمۇ كونترول قىلىدۇ.
• قارا ماددا (Substantia Nigra, 黑质)
  ئوتتۇرا مېڭىگە جايلاشقان بۇ يادرو دوپامىن ئىشلەپچىقىرىدىغان نېرۋونلارغا باي بولۇپ، ھەرىكەتنى كونترول قىلىش ۋە مۇكاپاتلاش مېخانىزمىدا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. ئۇنىڭ بۇزۇلۇشى پاركىنسون كېسەللىكىنىڭ ئاساسلىق سەۋەبىدۇر.
• قىزىل يادرو (Red Nucleus, 红核)
  ئوتتۇرا مېڭىگە جايلاشقان بۇ يادرو مول قان تومۇرلىرى سەۋەبىدىن قىزىل كۆرۈنىدۇ. ئۇ ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇشتا، بولۇپمۇ قول-پۇتنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• نېگىز دۆڭچە مېڭە يادروسى (Subthalamic Nucleus, 底丘脑核)
  بۇ تالامۇسنىڭ ئاستىغا جايلاشقان كىچىك يادرو بولۇپ، ئاساسىي گانگلىيانىڭ ھەرىكەتنى كونترول قىلىش يولىدىكى مۇھىم بىر بۆلەك. ئۇ ھەرىكەتنى تورمۇزلاشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• گۈمبەز (Fornix, 穹窿)
  بۇ «C» شەكىللىك ئاق ماددا تالالىرى بولۇپ، ھىپپوكامپۇس (hippocampus) نى مېڭىنىڭ باشقا قىسىملىرى بىلەن تۇتاشتۇرىدۇ. ئۇ ئاساسلىقى خاتىرىنى شەكىللەندۈرۈش ۋە ئەسلەشتە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.
• سۈزۈك پاسىل (Septum Pellucidum, 透明隔)
  بۇ ئىككى يان مېڭە قېرىنچىسىنى ئايرىپ تۇرىدىغان نېپىز پەردە قۇرۇلمىسى. ئۇ ئاساسلىقى لىمبىك سىستېمىسىنىڭ بىر قىسمى سۈپىتىدە ھېسسىيات ۋە خاتىرە بىلەن مۇناسىۋەتلىك.
• قاداق تەن تېزى (Genu of Corpus Callosum, 胼胝体膝)
  قاداق تەن (Corpus callosum) سول ۋە ئوڭ مېڭە يېرىم شارىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان ئەڭ چوڭ ئاق ماددا قۇرۇلمىسى. ئۇنىڭ ئالدىدىكى ئېگىلگەن قىسمى «تىز» دەپ ئاتىلىدىغان بولۇپ، ئاساسلىقى ئىككى تەرەپ پېشانە قىسمىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدۇ.

تاجىسىمان كەسمە يۈزىنىڭ كلىنىكىلىق ۋە تەتقىقاتتىكى قىممىتى

مېڭىنىڭ تاجىسىمان كەسمە يۈزىنى چۈشىنىش نېرۋا ئىلمى ساھەسىدىكى ھەر قانداق ئوقۇغۇچى، تەتقىقاتچى ۋە كلىنىكىلىق خادىم ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم. ئۇ بىزگە مېڭىنىڭ ئۈچ ئۆلچەملىك قۇرۇلمىسىنى تەسەۋۋۇر قىلىشقا ياردەم بېرىپلا قالماي، يەنە ھەر بىر قۇرۇلمىنىڭ فۇنكسىيەسىنى ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى قۇرۇلمىلار بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى ئىچىدە چۈشىنىشكە ئىمكانىيەت يارىتىدۇ. مەسىلەن، ئاساسىي گانگلىيانىڭ ئاساسلىق فۇنكسىيەسى ھەرىكەتنى كونترول قىلىش بولۇپ، تاجىسىمان كەسمە يۈزىدە ئۇنىڭ پوستلاق قەۋىتى، تالامۇس ۋە مېڭە غولى بىلەن قانداق زىچ باغلانغانلىقىنى كۆرەلەيمىز. پاركىنسون كېسەللىكىدە قارا ماددىدىكى دوپامىن نېرۋونلىرىنىڭ ئۆلۈشى دەل مۇشۇ مۇرەككەپ ھەرىكەت كونترول ھالقىسىنىڭ بۇزۇلۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

بۇ كەسمە يۈزىنىڭ يەنە بىر مۇھىم ئەھمىيىتى شۇكى، ئۇ مېڭىنىڭ چوڭقۇر قىسمىدىكى نېرۋا يوللىرىنىڭ زەخىملىنىشىنى باھالاشتا ئۆزگىچە ئەۋزەللىككە ئىگە. مەسىلەن، ئىچكى خالتىغا تەسىر قىلغان كىچىك دائىرىلىك سەكتە، نېرۋا تالالىرىنىڭ زىچلىقى يۇقىرى بولغانلىقى ئۈچۈن، بەدەننىڭ بىر تەرىپىدە ئېغىر دەرىجىدىكى پالەچلىك ۋە سېزىم توسالغۇسىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن. تاجىسىمان كۆرۈنۈش بۇ خىل زەخىملىنىشنىڭ ئورنى ۋە دائىرىسىنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىپ، كېسەللىكنىڭ ئاقىۋىتىنى مۆلچەرلەش ۋە داۋالاش پىلانى تۈزۈشكە ياردەم بېرىدۇ.

تۆۋەندىكى نۇقتىلار بۇ كەسمە يۈزىنىڭ مۇھىملىقىنى تېخىمۇ چوڭقۇر چۈشەندۈرۈپ بېرەلەيدۇ:

• قۇرۇلما مۇناسىۋىتى: چوڭقۇر يادرولار (ئاساسىي گانگلىيا، تالامۇس)، ئاق ماددا يوللىرى (ئىچكى خالتا) ۋە مېڭە قېرىنچىلىرىنىڭ ئۆزئارا ئورۇنلىشىشىنى ئەڭ بىۋاسىتە كۆرسىتىپ بېرىدۇ.
• كلىنىكىلىق دىئاگنوز: MRI ۋە CT دىكى بۇ خىل كۆرۈنۈشلەر ئۆسمە، قاناش، ياللۇغلىنىش ۋە زەخىملىنىشنىڭ ئورنىنى ئېنىقلاشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.
• فۇنكسىيەنى چۈشىنىش: ھەرىكەت، سېزىم، خاتىرە ۋە ھېسسىياتقا چېتىشلىق نېرۋا يوللىرىنىڭ قانداق تۇتاشقانلىقىنى ۋە بىرلىكتە ئىشلەيدىغانلىقىنى چۈشىنىشكە ياردەم بېرىدۇ.
• كرانىئال نېرۋىلار: بۇ كەسمە يۈزىدە مېڭە غولىدىن چىقىدىغان مۇھىم كرانىئال نېرۋىلارنىڭ يىلتىزىنى ۋە ئۇلارنىڭ ئەتراپىدىكى قۇرۇلمىلار بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى كۆرگىلى بولىدۇ.

يىغىپ ئېيتقاندا، مېڭىنىڭ تاجىسىمان كەسمە يۈزى بىر پارچە ئاددىي ئاناتومىيەلىك رەسىم بولۇپلا قالماستىن، بەلكى ئىنسان مېڭىسىنىڭ مۇرەككەپ لايىھىسىنى ۋە ئۇنىڭ ساغلام ۋە كېسەللىك ھالىتىدىكى فۇنكسىيەسىنى چۈشىنىشتىكى قۇدرەتلىك قورالدۇر. بۇ بىلىملەر نېرۋا ئىلمىنىڭ تەرەققىياتىغا تۈرتكە بولۇپ، نېرۋا سىستېمىسى كېسەللىكلىرىنى داۋالاشتا يېڭى ئىمكانىيەتلەرنى يارىتىدۇ.