تېرىنىڭ ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

تېرە قۇرۇلمىسىنىڭ سىرى

كىرىش سۆز

تېرە ئادەم بەدىنىدىكى ئەڭ كەڭ تارقالغان ئەزا بولۇپ، ئۇ بەدەننى تاشقى مۇھىتتىكى زىيانلىق ئامىللاردىن قوغدايدىغان بىرىنچى مۇداپىئە سېپى ھېسابلىنىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق رولى پەقەت قوغداش بىلەنلا چەكلەنمەيدۇ، بەلكى بەدەن تېمپېراتۇرىسىنى تەڭشەش، سېزىم-تۇيغۇ ئۇچۇرلىرىنى مېڭىگە يەتكۈزۈش ۋە ۋىتامىن D قاتارلىق مۇھىم ماددىلارنى سىنتېزلاش قاتارلىق كۆپ خىل ھاياتىي پائالىيەتلەرگە قاتنىشىدۇ. تېرىنىڭ ساغلاملىقى پۈتكۈل بەدەننىڭ ساغلاملىق ئەھۋالىنى ئەكىس ئەتتۈرىدىغان مۇھىم بىر كۆزنەك بولغاچقا، ئۇنىڭ قۇرۇلمىسىنى چۈشىنىش ئىنتايىن مۇھىم.

بۇ ماقالىدە، بىز تېرە قۇرۇلمىسىنىڭ ئىنچىكە بۆلەكلىرىنى رەسىملىك چۈشەندۈرۈش ئارقىلىق تونۇشتۇرىمىز. تېرىنىڭ يۈزە قەۋىتىدىن تارتىپ، تېرە ئاستىدىكى قان تومۇر ۋە نېرۋىلارغىچە بولغان ھەر بىر تەركىبىي قىسمىنىڭ فۇنكسىيەسىنى ۋە ئۆز-ئارا ماسلىشىپ ئىشلەش جەريانىنى تەپسىلىي يورۇتۇپ بېرىمىز. بۇ ئارقىلىق، ئوقۇرمەنلەرنىڭ تېرە ئىلمىگە بولغان چۈشەنچىسىنى چوڭقۇرلاشتۇرۇپ، ئۆز تېرىسىنى تېخىمۇ ياخشى ئاسراشقا ياردەم قىلىشنى مەقسەت قىلىمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

تېرە قۇرۇلمىسىنىڭ تەپسىلىي چۈشەندۈرۈلۈشى

• تېرە (Skin, 皮肤)
  ئادەم بەدىنىدىكى ئەڭ كەڭ تارقالغان ئەزا تېرە، بەدەننى تاشقى مۇھىتتىكى زىيانلىق ماددىلار، كېسەللىك پەيدا قىلغۇچى مىكروبلار ۋە ئۇلترا بىنەپشە نۇرلاردىن قوغدايدىغان ھاياتىي مۇھىم توسۇق. ئۇ يەنە بەدەن تېمپېراتۇرىسىنى تەڭشەش، سۇيۇقلۇق تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلاش ۋە سېزىم-تۇيغۇ ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزۈشتە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. تېرە ئاساسلىقى يۈزە تېرە، ھەقىقىي تېرە ۋە تېرە ئاستى توقۇلمىسىدىن ئىبارەت ئۈچ قەۋەتتىن تەركىب تاپقان. بۇ قەۋەتلەر ئۆز-ئارا ماسلىشىپ ئىشلەش ئارقىلىق، تېرىنىڭ مۇرەككەپ ۋە كۆپ خىل فۇنكسىيەلىرىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ.
• تېرە ئېرىقچىسى (Dermal groove, 皮沟)
  تېرە ئېرىقچىسى تېرە يۈزىدىكى ئىنچىكە ئويمانلىقلار بولۇپ، تېرە قىرلىرى بىلەن بىرلىشىپ، بارماق ئىزلىرىنى شەكىللەندۈرىدۇ. بۇ قۇرۇلمىلار تېرىنىڭ ئىلاستىكىلىقىنى ئاشۇرۇپ، ھەرىكەت ئەركىنلىكىنى يۇقىرى كۆتۈرىدۇ.
• يۈزە تېرە (Epidermis, 表皮)
  بۇ تېرىنىڭ ئەڭ سىرتقى قەۋىتى بولۇپ، بەدەننى باكتېرىيە، ۋىرۇس ۋە باشقا زىيانلىق ماددىلاردىن قوغدايدىغان بىرىنچى مۇداپىئە لىنىيەسىدۇر. ئۇ يەنە تېرىنىڭ رەڭگىنى بەلگىلەيدىغان مېلانىن ھۈجەيرىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
• تېگىش سېزىم تەنچىسى (Tactile corpuscle / Meissner’s corpuscle, 触觉小体)
  بۇ تەنچىلەر يېنىك تېگىش ۋە تۆۋەن چاستوتىلىق تەۋرىنىشنى سەزۈش ئۈچۈن مەخسۇسلاشتۇرۇلغان نېرۋا ئۇچلىرىدۇر. ئۇلار بولۇپمۇ بارماق ئۇچى، كالپۇك قاتارلىق سەزگۈر جايلاردا كۆپ ئۇچرايدۇ.
• شورىغۇچى ئاستى قان تومۇر چىگىشى (Subpapillary vascular plexus, 乳头下血管丛)
  بۇ قان تومۇر تورى ھەقىقىي تېرىنىڭ يۇقىرى قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، يۈزە تېرىنى ئوكسىگېن ۋە ئوزۇقلۇق ماددىلار بىلەن تەمىنلەيدۇ. يۈزە تېرىدە قان تومۇر بولمىغاچقا، ئۇنىڭ ئوزۇقلىنىشى پۈتۈنلەي بۇ قان تومۇر تورىغا تايىنىدۇ.
• ھەقىقىي تېرە (Dermis, 真皮)
  ھەقىقىي تېرە يۈزە تېرىنىڭ ئاستىغا جايلاشقان بولۇپ، تېرىنىڭ مۇستەھكەملىكى ۋە ئېلاستىكىلىقىنى بەلگىلەيدۇ. ئۇنىڭدا تۈك خالتىلىرى، تەر بەزلىرى، ياغ بەزلىرى، قان تومۇرلار ۋە نېرۋىلار مول.
• ئەركىن نېرۋا ئۇچلىرى (Free nerve endings, 游离末梢)
  بۇلار ھەقىقىي تېرە ۋە يۈزە تېرىگە تارقالغان سەزگۈ نېرۋىلىرىنىڭ ئۇچلىرى بولۇپ، ئاغرىق، تېمپېراتۇرا ۋە يېنىك تېگىش قاتارلىق سېزىملەرنى بايقايدۇ. ئۇلار بەدەننىڭ مۇھىت ئۆزگىرىشىگە تېز ئىنكاس قايتۇرۇشىغا ياردەم بېرىدۇ.
• تەر بېزى نەيچىسى (Sweat duct, 汗腺导管)
  بۇ نەيچىلەر تەر بەزلىرىدە ئىشلەپچىقىرىلغان تەرنى تېرە يۈزىدىكى تەر تۆشۈكچىلىرىگە يەتكۈزىدۇ. بۇ ئارقىلىق بەدەن تېمپېراتۇرىسىنى تەڭشەشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• تەر بېزى (Sweat gland, 汗腺)
  تەر بەزلىرى تەر ئىشلەپچىقىرىش ئارقىلىق بەدەن تېمپېراتۇرىسىنى تەڭشەيدۇ. تەرنىڭ پارلىنىشى بەدەننى سوۋۇتۇشقا ياردەم بېرىدۇ.
• تېرە ئاستى توقۇلمىسى (Subcutaneous tissue / Hypodermis, 皮下组织)
  بۇ تېرىنىڭ ئەڭ ئىچكى قەۋىتى بولۇپ، ئاساسلىقى ياغ ۋە بىرىكتۈرگۈچى توقۇلمىدىن تەركىب تاپقان. ئۇ بەدەننى ئىسسىق ساقلاش، ئېنېرگىيە زاپاسلاش ۋە تېرىنى مۇسكۇل ۋە سۆڭەكلەرگە تۇتاشتۇرۇش فۇنكسىيەسىنى ئۆتەيدۇ.
• تېرە نېرۋىسى (Cutaneous nerve, 皮神经)
  تېرە نېرۋىلىرى تېگىش، بېسىم، ئاغرىق ۋە تېمپېراتۇرا قاتارلىق سېزىملەرنى مېڭىگە يەتكۈزىدۇ. بۇ نېرۋىلار تېرىنىڭ ھەرقايسى قەۋەتلىرىگە كەڭ تارقالغان.
• تېرە ئاستى قان تومۇرلىرى (Subcutaneous blood vessels, 皮下血管)
  بۇ قان تومۇرلار تېرە ئاستى توقۇلمىسىغا جايلاشقان بولۇپ، تېرە ھۈجەيرىلىرىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇلار يەنە بەدەن تېمپېراتۇرىسىنى تەڭشەشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• تېرە قىرى (Epidermal ridge, 皮嵴)
  تېرە قىرى تېرە يۈزىدىكى كۆتۈرۈلگەن قىسىملار بولۇپ، تۇتۇش ئىقتىدارىنى ئاشۇرىدۇ. بۇ قۇرۇلمىلار ئالقان ۋە تاپاندا تېخىمۇ روشەن بولىدۇ.
• تەر تۆشۈكى (Sweat pore, 汗孔)
  تەر تۆشۈكچىلىرى تېرە يۈزىدىكى كىچىك ئېغىزلار بولۇپ، تەرنىڭ بەدەندىن چىقىشىغا يول ئاچىدۇ. ئۇلار بەدەن تېمپېراتۇرىسىنى تەڭشەش جەريانىدا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.
• تۈك (Hair, 毛)
  تۈكلەر تېرە يۈزىدىن ئۆسۈپ چىقىدىغان كېراتىن تالالىرى بولۇپ، بەدەننى ئىسسىق ساقلايدۇ ۋە سېزىم-تۇيغۇنى ئاشۇرىدۇ. ئۇلار يەنە بەدەننى كىچىك زەخىملىنىشلەردىن قوغدايدۇ.
• تېرە ياغ بېزى (Sebaceous gland, 皮脂腺)
  بۇ بەزلەر تۈك خالتىلىرىغا تۇتىشىدىغان بولۇپ، تېرە يېغى ئىشلەپچىقىرىدۇ. بۇ ياغ تېرە ۋە تۈكنى نەملەپ، سۇ ئۆتۈپ كېتىشتىن ساقلايدۇ.
• تۈك تىكلىگۈچى مۇسكۇلى (Arrector pili muscle, 立毛肌)
  بۇ كىچىك مۇسكۇللار سوغۇق ياكى ھېسسىيات جىددىيلەشكەندە قىسقىراپ، تۈكنى تىك قىلىدۇ. بۇ ھادىسە «تۇخەت» دەپ ئاتىلىدۇ.
• تۈك خالتىسى (Hair follicle, 毛囊)
  تۈك خالتىسى تۈكنىڭ يىلتىزىنى ئوراپ تۇرىدىغان تېرە قۇرۇلمىسىدۇر. ئۇ تۈكنىڭ ئۆسۈشى ۋە ئوزۇقلىنىشىنى كونترول قىلىدۇ.
• تۈك يىلتىزى (Hair root, 毛根)
  تۈك يىلتىزى تۈكنىڭ تېرە ئىچىدىكى قىسمى بولۇپ، تۈك خالتىسى ئىچىگە جايلاشقان. ئۇ تۈكنىڭ ئۆسۈشىگە كېرەكلىك ھۈجەيرىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
• تۈك شورىغۇچى (Hair papilla / Dermal papilla, 毛乳头)
  بۇ قۇرۇلما تۈك يىلتىزىنىڭ ئاستىغا جايلاشقان بولۇپ، قان تومۇرلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇ تۈكنىڭ ئۆسۈشىگە كېرەكلىك ئوزۇقلۇق ماددىلارنى يەتكۈزۈپ بېرىدۇ.
• قەۋەتلىك تەنچە (Lamellar corpuscle / Pacinian corpuscle, 环层小体)
  بۇ تەنچىلەر چوڭقۇر بېسىم ۋە يۇقىرى چاستوتىلىق تەۋرىنىشنى سەزۈشكە مەسئۇل. ئۇلار ھەقىقىي تېرە ۋە تېرە ئاستى توقۇلمىسىنىڭ چوڭقۇر قەۋەتلىرىگە جايلاشقان.

تېرە ساغلاملىقىنى قوغداشنىڭ مۇھىملىقى

تېرە ئادەم بەدىنىنىڭ بىر پۈتۈنلۈكىنى قوغدايدىغان ھاياتىي مۇھىم ئەزا. ئۇنىڭ مۇرەككەپ قۇرۇلمىسى ۋە كۆپ خىل فۇنكسىيەلىرى بىزنى ھەر ۋاقىت تاشقى دۇنيانىڭ خەۋپ-خەتىرىدىن ساقلاپ تۇرىدۇ. تېرىنىڭ ساغلاملىقى پەقەت گۈزەللىك مەسىلىسى بولۇپلا قالماي، بەلكى ئومۇمىي ساغلاملىقنىڭ ئاساسىدۇر.

تېرىنىڭ ئاساسلىق ئىقتىدارلىرىنى تۆۋەندىكىدەك خۇلاسىلەشكە بولىدۇ:

• قوغداش توسۇقى: تېرە بەدەننى باكتېرىيە، ۋىرۇس، خىمىيىلىك بۇلغىمىلار ۋە فىزىكىلىق زەخىملىنىشتىن ساقلايدۇ. بولۇپمۇ يۈزە تېرە قەۋىتى سۇنىڭ يوقىلىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىپ، بەدەننىڭ سۇ تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلايدۇ.
• تېمپېراتۇرا تەڭشەش: تەر بەزلىرى ۋە قان تومۇرلارنىڭ كېڭىيىشى ۋە تارىيىشى ئارقىلىق، تېرە بەدەن تېمپېراتۇرىسىنى مۇقىم دائىرىدە ساقلايدۇ.
• سېزىم-تۇيغۇ: تېرىدىكى مول نېرۋا ئۇچلىرى تېگىش، بېسىم، ئاغرىق ۋە تېمپېراتۇرا قاتارلىق سېزىملەرنى ھېس قىلىپ، بىزنى مۇھىتتىكى خەتەرلەردىن ئاگاھلاندۇرىدۇ.
• مېتابولىزم: تېرە قۇياش نۇرىنىڭ تەسىرىدە ۋىتامىن D نى سىنتاخلايدۇ، بۇ سۆڭەكنىڭ ساغلاملىقى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم.

تېرىنىڭ بۇ مۇھىم فۇنكسىيەلىرىنى نورمال ئىجرا قىلىشى ئۈچۈن، ئۇنى كۈندىلىك تۇرمۇشتا ياخشى ئاسراش كېرەك. يېتەرلىك سۇ ئىچىش، تەڭپۇڭ ئوزۇقلىنىش، قۇياش نۇرىدىن مۇۋاپىق ساقلىنىش ۋە تېرىنى تازا تۇتۇش قاتارلىقلار تېرىنىڭ ساغلاملىقىنى قوغداشنىڭ ئاساسىي ئامىللىرىدۇر. تېرە كېسەللىكلىرىنىڭ ئالامەتلىرى كۆرۈلگەندە، ۋاقتىدا دوختۇرغا كۆرۈنۈپ، كەسپىي داۋالاشنى قوبۇل قىلىش كېرەك.

خۇلاسىلىگەندە، تېرە قۇرۇلمىسىنى ۋە ئۇنىڭ ئىقتىدارىنى چۈشىنىش، بىزنىڭ ئۆزىمىزنى ۋە ساغلاملىقىمىزنى تېخىمۇ ياخشى قوغدىشىمىزغا ياردەم بېرىدۇ. ھەر بىر ئادەم ئۆز تېرىسىنى قەدىرلەپ، ئۇنىڭغا ياخشى غەمخورلۇق قىلىشى كېرەك، چۈنكى ساغلام تېرە – ساغلام تۇرمۇشنىڭ كاپالىتىدۇر.