جۇشقۇن ھاياتلىقنىڭ ئاچقۇچى: چوڭ-كىچىك قان ئايلىنىش سىستېمىسىنىڭ سىرى

كىرىش سۆز

ئىنسان بەدىنى مۇرەككەپ ۋە ئاجايىپ بىر سىستېما بولۇپ، ھەر بىر ھۈجەيرىسىنىڭ خىزمىتى ئۈچۈن توختىماي ئوزۇقلۇق ۋە ئوكسىگېن بىلەن تەمىنلىنىشىگە موھتاجدۇر. بۇ مۇھىم فۇنكسىيەنى قان ئايلىنىش سىستېمىسى ئىجرا قىلىدۇ. قان ئايلىنىش سىستېمىسى، يۈرەك، قان تومۇرلار ۋە قاننى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولۇپ، ئوزۇقلۇق ماددىلار، ئوكسىگېن، ھورمونلار ۋە باشقا مۇھىم ماددىلارنى بەدەننىڭ ھەرقايسى جايلىرىغا توشۇيدۇ، شۇنداقلا ھۈجەيرىلەردىن چىققان تاشلاندۇق ماددىلارنى يىغىپ چىقىرىش ئورگانلىرىغا يەتكۈزۈپ بېرىدۇ. بۇ سىستېما ئىچىدە، چوڭ ۋە كىچىك قان ئايلىنىش دەۋرىيلىكى ھاياتلىقنىڭ ئەڭ ئاساسلىق ئىككى مېخانىزمى بولۇپ، ئۇلارنىڭ رەتلىك ۋە ماسلاشقان ھەرىكىتى ئارقىلىق بەدىنىمىز ساغلام ھالدا فۇنكسىيە قىلىدۇ.

بۇ ماقالىدە، بىز ئىنسان بەدىنىدىكى چوڭ ۋە كىچىك قان ئايلىنىش سىستېمىسىنى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇپ، ئۇنىڭ ھەربىر مۇھىم تەركىبىي قىسمىنىڭ فۇنكسىيەسىگە چوڭقۇر چۆكىمىز. رەسىمدىكى دىئاگراممىنى ئاساس قىلىپ، ھەربىر قان تومۇر، يۈرەك بۆلۈمى ۋە مۇناسىۋەتلىك ئەزالارنىڭ رولىنى ئايدىڭلاشتۇرىمىز. مەقسەت شۇكى، ئوقۇرمەنلەرنىڭ قان ئايلىنىش سىستېمىسى ھەققىدىكى چۈشەنچىسىنى چوڭقۇرلاشتۇرۇش بىلەن بىرگە، ئۇنىڭ ھاياتلىقىمىزدىكى ئەھمىيىتىنىمۇ تەكىتلەش.

قان ئايلىنىش سىستېمىسىنىڭ تەركىبىي قىسىملىرى ۋە فۇنكسىيەسى

1. چوڭ – كىچىك قان ئايلىنىش سىخىمىسى (大，小循环示意图)
بۇ رەسىم ئىنسان بەدىنىدىكى قان ئايلىنىش سىستېمىسىنىڭ ئومۇمىي قۇرۇلمىسىنى ئەكىس ئەتتۈرىدۇ. چوڭ قان ئايلىنىش (سىستېمىلىق قان ئايلىنىش) ئوكسىگېن بىلەن تولغان قاننى يۈرەكتىن بەدەننىڭ ھەرقايسى جايلىرىغا يەتكۈزۈپ، كاربون تۆت ئوكسىد بىلەن تولغان قاننى يۈرەككە قايتۇرىدۇ. كىچىك قان ئايلىنىش (ئۆپكە قان ئايلىنىش) كاربون تۆت ئوكسىد بىلەن تولغان قاننى يۈرەكتىن ئۆپكىگە يەتكۈزۈپ، ئوكسىگېن بىلەن تولغاندىن كېيىن يۈرەككە قايتۇرىدۇ.

2. بەدەن يۇقىرىقى قىسىم قىل قان تومۇرى (Upper body capillary, 身体上部周围毛细血管)
بۇ قىل قان تومۇرلىرى بەدەننىڭ يۇقىرىقى قىسمىدىكى توقۇلمىلارغا ئوكسىگېن ۋە ئوزۇقلۇق يەتكۈزۈش بىلەن بىرگە، كاربون تۆت ئوكسىد قاتارلىق تاشلاندۇق ماددىلارنى يىغىپ، ۋېنا قان ئايلىنىشىغا قوشۇۋېتىدۇ. ئۇلار قان بىلەن توقۇلما ئوتتۇرىسىدىكى ماددا ئالماشتۇرۇشنىڭ ئاساسلىق ئورنى.

3. ئۆپكە قىل قان تومۇرى (Pulmonary capillary, 肺毛细血管)
ئۆپكە كىچىك قان تومۇرلىرى ئۆپكە پۈۋەكچىلىرى ئەتراپىنى ئوراپ تۇرىدۇ. بۇ يەردە قان بىلەن ھاۋا ئوتتۇرىسىدا گاز ئالماشتۇرۇش يۈز بېرىدۇ: قان كاربون تۆت ئوكسىدنى قويۇپ بېرىپ، ھاۋادىن ئوكسىگېننى سۈمۈرىدۇ.

4. ئۆپكە ئارتېرىيە غولى (Pulmonary artery trunk, 肺动脉干)
بۇ قان تومۇر ئوڭ يۈرەك قېرىنچىسىدىن كېلىپ، كاربون تۆت ئوكسىدقا مول قاننى ئۆپكىگە توشۇيدۇ. ئۇ ئوكسىگېنسىز قاننى يۈرەكتىن ئۆپكىگە يەتكۈزىدىغان ئاساسلىق تومۇر.

5. ئۆپكە سول ۋېناسى (Left pulmonary vein, 左肺静脉)
ئۆپكىدە ئوكسىگېن بىلەن تولغان قاننى سول يۈرەك دالانچىسىغا قايتۇرىدىغان تومۇر. بۇ ۋېنا بەدەندىكى بىردىنبىر ئوكسىگېنلىق قاننى توشۇيدىغان ۋېنا.

6. يۈرەك سول دالانچىسى (Left atrium, 左心房)
بۇ يۈرەكنىڭ ئۈستۈنكى سول تەرىپىدىكى بىر بۆلۈمچە بولۇپ، ئۆپكە ۋېنالىرى ئارقىلىق ئوكسىگېن بىلەن تولغان قاننى قوبۇل قىلىدۇ. ئۇ قاننى سول يۈرەك قېرىنچىسىغا پومپىلاشقا (ئېتىپ چىقىرىشقا)تەييارلىق قىلىدۇ.

7. يۈرەك سول قېرىنچىسى (Left ventricle, 左心室)
بۇ يۈرەكنىڭ ئەڭ چوڭ ۋە ئەڭ كۈچلۈك بۆلۈمى بولۇپ، ئوكسىگېن بىلەن تولغان قاننى ئائورتا ئارقىلىق پۈتۈن بەدەن توقۇلمىلىرىغا پومپىلايدۇ. ئۇنىڭ قېلىن مۇسكۇل قەۋىتى قاننى يۇقىرى بېسىم بىلەن توشۇشقا ياردەم بېرىدۇ.

8. قورساق بوشلۇق غولى (Celiac trunk, 腹腔干)
ئائورتا دىئافراگمىدىن ئۆتكەندىن كېيىن ئۈچ چوڭ شاخقا ئايرىلىدۇ: ئاشقازان، جىگەر ۋە تالغا قان يەتكۈزۈپ بېرىدىغان ئارتېرىيەلەر. بۇ شاخچە قورساق بوشلۇقىدىكى ئاساسلىق ئەزالارنىڭ قان بىلەن تەمىنلىنىشىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ.

9. ئاشقازان قىل قان تومۇرى (Gastric capillary, 胃毛细血管)
ئاشقازاننىڭ توقۇلمىلىرىغا قان يەتكۈزۈپ بېرىدىغان ۋە ئوزۇقلۇق ماددىلارنى سۈمۈرۈشكە ياردەم بېرىدىغان ئىنچىكە قان تومۇرلار تورى. ئۇ يېمەكلىكلەرنى ھەزىم قىلىش جەريانىدا ئاشقازاننىڭ ئىقتىدارىنى ساقلايدۇ.

10. تال قىل قان تومۇرى (Splenic capillary, 脾毛细血管)
تالنىڭ ئىچىدىكى قىل قان تومۇرلار. تال ئىممۇنىتېت سىستېمىسىدا مۇھىم رول ئوينايدۇ، كونا ياكى بۇزۇلغان قىزىل قان ھۈجەيرىلىرىنى سۈزۈش ۋە قان ساقلاش قاتارلىق ئىقتىدارلارنى ئۆتەيدۇ.

11. بۆرەك ئارتېرىيەسى (Renal artery, 肾动脉)
ئائورتادىن ئايرىلىپ، ئوكسىگېن بىلەن تولغان قاننى بۆرەككە يەتكۈزىدىغان ئارتېرىيە. بۆرەك قاننى سۈزۈپ، تاشلاندۇق ماددىلارنى چىقىرىپ تاشلايدۇ ھەم سۇ ۋە تۇز تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلايدۇ.

12. ئۈچەي بېغىش پەردە يۇقىرىقى ئارتېرىيەسى (Superior mesenteric artery, 肠系膜上动脉)
بۇ ئارتېرىيە ئىنچىكە ئۈچەي ۋە يوغۇن ئۈچەينىڭ بىر قىسمىغا قان يەتكۈزىدۇ. ئۇ ھەزىم قىلىش ۋە ئوزۇقلۇق سۈمۈرۈش جەريانلىرى ئۈچۈن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.

13. ئۈچەي قىل قان تومۇرى (Intestinal capillary, 肠毛细血管)
ئۈچەي دىۋارلىرىدىكى قىل قان تومۇرلار تورى بولۇپ، ھەزىم بولغان ئوزۇقلۇق ماددىلارنى سۈمۈرۈپ، ئۇلارنى قان ئېقىمىغا قوشىدۇ.

14. لىمفا نەيچىسى (Lymphatic vessel, 淋巴管)
لىمفا سىستېمىسىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، توقۇلما سۇيۇقلۇقىنى يىغىپ، لىمفا دەپ ئاتىلىدىغان سۇيۇقلۇقنى لىمفا تۈگۈنلىرى ئارقىلىق قايتا قان ئېقىمىغا قوشىدۇ. ئۇ ئىممۇنىتېت سىستېمىسىدا مۇھىم رول ئوينايدۇ.

15. لىمفا تۈگۈنى (Lymph node, 淋巴结)
بۇلار كىچىك، پۇرچاق شەكلىدىكى ئەزالار بولۇپ، لىمفا سۇيۇقلۇقىنى سۈزۈش ۋە باكتېرىيە، ۋىرۇس قاتارلىق زىيانلىق ماددىلارنى تۇتۇش ۋە يوقىتىش فۇنكسىيەسىنى ئۆتەيدۇ. ئىممۇنىتېت ھۈجەيرىلىرىنى ساقلايدۇ.

16. ئۆپكە ۋېناسى (Pulmonary vein, 右肺静脉)
ئوڭ ئۆپكىدىن ئوكسىگېن بىلەن تولغان قاننى ئوڭ يۈرەك دالانچىسىغا قايتۇرىدىغان قان تومۇرلار. (رەسىمدە ئوڭ ئۆپكە ۋېناسىنى كۆرسىتىپ بېرىلگەن.)

17. ئائورتا (Aorta, 主动脉)
ئائورتا يۈرەك سول قېرىنچىسىدىن چىقىدىغان ئەڭ چوڭ ئارتېرىيە بولۇپ، ئوكسىگېن بىلەن تولغان قاننى بەدەننىڭ ھەرقايسى جايلىرىغا توشۇيدۇ. ئۇ بەدەننى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان ئاساسلىق تومۇرلارنىڭ ئانا تومۇرى. ئۇنىڭ شاخچىلىرى باش، بويۇن، قول، بەدەنگە ۋە ئىچكى ئەزالارغا قان يەتكۈزۈپ بېرىدۇ. ئائورتا بېسىمى قان بېسىمىنىڭ ئەڭ مۇھىم كۆرسەتكۈچلىرىنىڭ بىرى.

18. يۇقىرىقى كاۋاك ۋېناسى (Superior vena cava, 上腔静脉)
بەدەننىڭ يۇقىرىقى قىسمىدىن (باش، بويۇن، قول) كاربون تۆت ئوكسىدقا تويۇنغان قاننى يىغىپ، يۈرەكنىڭ ئوڭ دالانچىسىغا قايتۇرىدىغان چوڭ ۋېنا.

19. يۈرەك ئوڭ دالانچىسى (Right atrium, 右心房)
بۇ يۈرەكنىڭ ئۈستۈنكى ئوڭ بۆلۈمچىسى بولۇپ، يۇقىرىقى ۋە تۆۋەنكى كاۋاك ۋېنالىرى ئارقىلىق بەدەننىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن كەلگەن ئوكسىگېنسىز قاننى قوبۇل قىلىدۇ. ئۇ قاننى ئوڭ يۈرەك قېرىنچىسىغا يېتەكلەيدۇ.

20. كۆكرەك كانىلى (Thoracic duct, 胸导管)
لىمفا سىستېمىسىدىكى ئەڭ چوڭ لىمفا كانىلى. ئۇ بەدەننىڭ كۆپ قىسىم لىمفا سۇيۇقلۇقىنى يىغىپ، يۇقىرىقى كاۋاك ۋېنا سىستېمىسىغا قوشۇۋېتىدۇ. ئۇ ياغلارنى سۈمۈرۈش ۋە ئىممۇنىتېت فۇنكسىيەسىدە رول ئوينايدۇ.

21. يۈرەك ئوڭ قېرىنچىسى (Right ventricle, 右心室)
بۇ يۈرەكنىڭ تۆۋەنكى ئوڭ بۆلۈمى بولۇپ، ئوكسىگېنسىز قاننى ئوڭ دالانچىدىن قوبۇل قىلىپ، ئۆپكە ئارتېرىيەسى ئارقىلىق ئۆپكىگە پومپىلايدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى قاننى ئۆپكە ئايلىنىشىغا يەتكۈزۈش.

22. تۆۋەنكى كاۋاك ۋېناسى (Inferior vena cava, 下腔静脉)
بەدەننىڭ تۆۋەنكى قىسمىدىن (مەسىلەن، پۇت-قول، قورساق ئەزالىرى) كاربون تۆت ئوكسىدقا تويۇنغان قاننى يىغىپ، يۈرەكنىڭ ئوڭ دالانچىسىغا قايتۇرىدىغان ئەڭ چوڭ ۋېنا.

23. جىگەر قىل قان تومۇرى (Hepatic capillary, 肝毛细血管)
جىگەرنىڭ ئىچىدىكى ئىنچىكە قان تومۇرلار تورى. جىگەر بەدەندىكى ئەڭ چوڭ ئىچكى ئەزا بولۇپ، قاننى سۈزۈش، زەھەر تازىلاش، ئوزۇقلۇق ساقلاش ۋە ئۆت سۇيۇقلۇقى ئىشلەپچىقىرىش قاتارلىق نۇرغۇن مۇھىم فۇنكسىيەلەرنى ئۆتەيدۇ.

24. قاپقاق ۋېناسى (Portal vein, 门静脉)
ھەزىم قىلىش سىستېمىسىدىكى ئاشقازان، ئۈچەي ۋە تال قاتارلىق ئەزالاردىن ئوزۇقلۇق ماددىلارغا باي قاننى جىگەرگە توشۇيدىغان ئالاھىدە ۋېنا. بۇ قان جىگەر تەرىپىدىن پىششىقلاپ ئىشلەنگەندىن كېيىن ئاندىن ئومۇمىي قان ئايلىنىشىغا قوشۇلىدۇ.

25. بۆرەك قىل قان تومۇرى (Renal capillary, 肾毛细血管)
بۆرەك كىچىك تەنچىلىرى (نېفرون nefron )  ئەتراپىدىكى قىل قان تومۇرلار تورى بولۇپ، قاننى سۈزۈش ۋە سۈيدۈك ھاسىل قىلىش جەريانىدا مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئۇلارنىڭ فۇنكسىيەسى بەدەننىڭ سۇ ۋە ئېلېكترولىت تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلاشتا ئىنتايىن مۇھىم.

26. بەدەن تۆۋەن قىسمى قىل قان تومۇرى (Lower body capillary, 身体下部周围毛细血管)
بۇ قىل قان تومۇرلىرى بەدەننىڭ تۆۋەنكى قىسمىدىكى (پۇت، قورساقنىڭ تۆۋەنكى قىسمى) توقۇلمىلارغا ئوكسىگېن ۋە ئوزۇقلۇق يەتكۈزىدۇ، شۇنداقلا تاشلاندۇق ماددىلارنى يىغىپ، تۆۋەنكى كاۋاك ۋېناسى ئارقىلىق قان ئايلىنىشىغا قايتۇرىدۇ.

قان ئايلىنىش سىستېمىسى: ھاياتلىقنىڭ توختىماس ئېقىمى

قان ئايلىنىش سىستېمىسى ئىنسان بەدىنىنىڭ ئەڭ مۇھىم ۋە ئاساسلىق سىستېمىلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ھاياتلىقنىڭ توختىماي داۋام قىلىشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ. ئۇ ئاددىي بىر نەيچە سىستېمىسى ئەمەس، بەلكى ئىنتايىن مۇرەككەپ ۋە ماسلاشقان بىر تور بولۇپ، ھەربىر ئەزانىڭ ئۆزگىچە رولى بار.

• ئاساسلىق فۇنكسىيەسى: قان ئايلىنىش سىستېمىسىنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى ئوكسىگېن، ئوزۇقلۇق ماددىلار، ھورمونلار ۋە ئىممۇنىتېت ھۈجەيرىلىرىنى بەدەننىڭ ھەرقايسى جايلىرىغا توشۇش، شۇنداقلا مېتابولىزم نەتىجىسىدە ھاسىل بولغان كاربون تۆت ئوكسىد ۋە باشقا تاشلاندۇق ماددىلارنى چىقىرىۋېتىش ئورگانلىرىغا يەتكۈزۈپ بېرىش. بۇ جەريان ھۈجەيرىلەرنىڭ نورمال خىزمەت قىلىشى ئۈچۈن ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.

• چوڭ ۋە كىچىك قان ئايلىنىش: سىستېما ئىككى ئاساسلىق دەۋرىيلىكتىن تەركىب تاپىدۇ:

  • چوڭ قان ئايلىنىش (Systemic Circulation): يۈرەكنىڭ سول قېرىنچىسىدىن باشلىنىپ، ئوكسىگېن بىلەن تولغان قاننى ئائورتا ئارقىلىق پۈتۈن بەدەن توقۇلمىلىرىغا يەتكۈزۈپ بېرىدۇ. قىل قان تومۇرلاردا گاز ۋە ئوزۇقلۇق ئالماشتۇرۇش يۈز بېرىپ، ئوكسىگېنسىز قان كاۋاك ۋېنالار ئارقىلىق يۈرەكنىڭ ئوڭ دالانچىسىغا قايتىپ كېلىدۇ.

  • كىچىك قان ئايلىنىش (Pulmonary Circulation): يۈرەكنىڭ ئوڭ قېرىنچىسىدىن باشلىنىپ، ئوكسىگېنسىز قاننى ئۆپكە ئارتېرىيەسى ئارقىلىق ئۆپكىگە يەتكۈزىدۇ. ئۆپكىدە قان ئوكسىگېن بىلەن تولۇپ، كاربون تۆت ئوكسىدنى چىقىرىپ، ئۆپكە ۋېناسى ئارقىلىق يۈرەكنىڭ سول دالانچىسىغا قايتىپ كېلىدۇ.

• مۇھىم ئەزالارنىڭ رولى:

  • يۈرەك: قان ئايلىنىش سىستېمىسىنىڭ ئاساسلىق پومپىسى بولۇپ، توختىماي سوقۇپ، قاننى بەدەندە ئايلاندۇرىدۇ. ئۇ تۆت بۆلۈمچىدىن تەركىب تاپقان: ئىككى دالانچا ۋە ئىككى قېرىنچا.

  • قان تومۇرلار: ئارتېرىيە، ۋېنا ۋە قىل قان تومۇرلاردىن تەركىب تاپىدۇ. ئارتېرىيەلەر قاننى يۈرەكتىن بەدەن توقۇلمىلىرىغا توشۇسا، ۋېنالار قاننى توقۇلمىلاردىن يۈرەككە قايتۇرىدۇ. قىل قان تومۇرلار بولسا قان بىلەن توقۇلما ئوتتۇرىسىدىكى ماددا ئالماشتۇرۇشنىڭ ئاساسلىق ئورنى.

  • قان: ئوكسىگېن، ئوزۇقلۇق، ھورمون ۋە ئىممۇنىتېت ھۈجەيرىلىرىنى توشۇيدىغان، شۇنداقلا تاشلاندۇق ماددىلارنى يىغىپ چىقىرىدىغان سۇيۇقلۇق توقۇلما.

• لىمفا سىستېمىسى بىلەن مۇناسىۋىتى: لىمفا سىستېمىسى قان ئايلىنىش سىستېمىسىغا ياردەمچى بولۇپ، توقۇلما سۇيۇقلۇقىنى يىغىپ، قان ئېقىمىغا قايتۇرىدۇ. شۇنداقلا ئىممۇنىتېت فۇنكسىيەسىدە مۇھىم رول ئوينايدۇ. لىمفا تۈگۈنلىرى ۋە لىمفا نەيچىسى زىيانلىق ماددىلارنى سۈزۈپ، كېسەللىكلەرگە قارشى تۇرۇشقا ياردەم بېرىدۇ.

• ساغلاملىق ئەھمىيىتى: قان ئايلىنىش سىستېمىسىنىڭ ساغلاملىقى ئومۇمىي بەدەن ساغلاملىقى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم. يۈرەك كېسەللىكلىرى، يۇقىرى قان بېسىمى، قان تومۇرلارنىڭ قاتتىقلىشىشى قاتارلىق مەسىلىلەر ئېغىر ساغلاملىق خەۋپىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. تۇرمۇش ئۇسۇلىنى ساغلام تۇتۇش، قەرەللىك چېنىقىش ۋە توغرا يېمەك-ئىچمەك ئادىتى قان ئايلىنىش سىستېمىسىنى قوغداشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.

قىسقىسى، قان ئايلىنىش سىستېمىسى بەدەننىڭ ھاياتلىق فۇنكسىيەسىنى ساقلايدىغان ئاساسىي مېخانىزم بولۇپ، ئۇنىڭ ھەربىر ئەزانىڭ ماسلاشقان ھەرىكىتى بىزنىڭ ساغلام ۋە ھايات بولۇشىمىزنى كاپالەتلەندۈرىدۇ. بۇ مۇرەككەپ، ئەمما ئاجايىپ سىستېمىنى چۈشىنىش بەدىنىمىزنى تېخىمۇ ياخشى چۈشىنىشىمىزگە ياردەم بېرىدۇ.