دۇنيا ئەيدىز كۈنى: 1-دېكابىر

ھەر يىلى 12-ئاينىڭ 1-كۈنى «دۇنيا ئەيدىز كۈنى» بولۇپ، بۇ دۇنيا بويىچە تۇنجى قېتىم تەسىس قىلىنغان يەرشارىۋى ساغلاملىق كۈنى ھېسابلىنىدۇ. 1988-يىلى دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتى تەرىپىدىن يولغا قويۇلغان بۇ كۈننىڭ ئاساسلىق مەقسىتى ئادەم بەدىنى ئىممۇنىتېت كەملىك ۋىرۇسى (HIV) بىلەن يۇقۇملانغۇچىلارغا ۋە ئەيدىز (AIDS) سەۋەبىدىن قازا قىلغانلارغا ھۆرمەت بىلدۈرۈش، ئۇلارغا بولغان ھەمدەم-ھېسداشلىقنى ئىپادىلەش، شۇنداقلا دۇنيا جامائەتچىلىكىنىڭ بۇ كېسەلگە بولغان تونۇشىنى چوڭقۇرلاشتۇرۇپ، ئۇنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە كەمسىتىشكە قارشى تۇرۇش يولىدىكى ھەرىكىتىنى بىرلىككە كەلتۈرۈشتىن ئىبارەت. بۇ كۈننىڭ خەلقئارالىق سىمۋولى «قىزىل لېنتا» بولۇپ، ئۇ ئەيدىزگە قارشى تۇرۇش كۈرىشىگە بولغان قوللاشنى، يۇقۇملانغۇچىلارغا بولغان كۆيۈنۈشنى ۋە بۇ كېسەللىك بىلەن ھاياتىدىن ئايرىلغانلارغا بولغان خاتىرىنى ئىپادىلەيدۇ.

دۇنيا ئەيدىز كۈنى
World AIDS Day
世界艾滋病日

HIV ۋە AIDS دېگەن نېمە؟

كۆپىنچە كىشىلەر HIV بىلەن AIDS نى ئارىلاشتۇرۇپ قويىدۇ، ئەمما بۇ ئىككىسى ئوخشىمايدىغان ئىككى ئۇقۇم. HIV (Human Immunodeficiency Virus) يەنى «ئادەم بەدىنى ئىممۇنىتېت كەملىك ۋىرۇسى» بولۇپ، ئۇ ئىنسان بەدىنىنىڭ ئىممۇنىتېت سىستېمىسىغا، بولۇپمۇ CD4 ھۈجەيرىلىرىگە ھۇجۇم قىلىدىغان بىر خىل ۋىرۇستۇر. ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشىگە ئەگىشىپ، ئەگەر داۋالانمىسا، بۇ ۋىرۇس ئىممۇنىتېت سىستېمىسىنى ئېغىر دەرىجىدە بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىتىدۇ. AIDS (Acquired Immunodeficiency Syndrome) يەنى «كېيىن پەيدا بولغان ئىممۇنىتېت كەملىك ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى» بولسا، HIV يۇقۇمىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى باسقۇچىدۇر. بۇ باسقۇچتا بەدەننىڭ ئىممۇنىتېت ئىقتىدارى ناھايىتى تۆۋەنلەپ كەتكەنلىكتىن، ئادەتتە ساغلام كىشىلەرگە تەسىر قىلمايدىغان ھەر خىل يۇقۇملىنىشلار ۋە راك كېسەللىكلىرى (پۇرسەتپەرەس يۇقۇملىنىشلار دەپمۇ ئاتىلىدۇ) ئاسانلا پەيدا بولىدۇ.

HIV نىڭ تارقىلىش يوللىرى

HIV نىڭ تارقىلىش يوللىرى ئېنىق ۋە چەكلىك. بۇ تارقىلىش يوللىرىنى بىلىش ۋە چۈشىنىش ئارتۇقچە ۋەھىمە ۋە كەمسىتىشنىڭ ئالدىنى ئېلىشتىكى مۇھىم بىر قەدەم. HIV پەقەت يۇقۇملانغۇچىنىڭ بەدەن سۇيۇقلۇقلىرى (قان، مەنىي، ئاياللار جىنسىي يولى سۇيۇقلۇقى ۋە ئانا سۈتى) ئارقىلىقلا يۇقىدۇ. ئاساسلىق تارقىلىش يوللىرى: قوغدانمىغان جىنسىي مۇناسىۋەت (جىنسىي مۇناسىۋەت ئەڭ ئاساسلىق تارقىلىش يولى)؛ يۇقۇملانغان قان ياكى قان مەھسۇلاتلىرىنى قوبۇل قىلىش؛ يۇقۇملانغان ئوكۇل، تېمىيەتكۈر قاتارلىق ئەسۋابلارنى ئورتاق ئىشلىتىش؛ يۇقۇملانغان ئانىدىن تۇغۇت جەريانىدا ياكى ئېمىتىش ئارقىلىق بالىغا يۇقۇش قاتارلىقلاردۇر. شۇنى ئالاھىدە تەكىتلەش كېرەككى، HIV ئادەتتىكى تۇرمۇش ئالاقىسى، مەسىلەن بىللە تاماق يېيىش، قۇچاقلىشىش، سۆيۈشۈش (ئاغزىدا جاراھەت بولمىسا)، ھاجەتخانا، كۆل ياكى ھاشاراتلارنىڭ چېقىشى ئارقىلىق يۇقمايدۇ.

ئالدىنى ئېلىش – ئەڭ ياخشى مۇداپىئە

ھازىرغىچە ئەيدىزنى تۈپتىن داۋالاپ ساقايتىدىغان دورا يوق، شۇڭا ئۇنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئىنتايىن مۇھىم. ئالدىنى ئېلىشنىڭ ئەڭ ئۈنۈملۈك ئۇسۇللىرى: جىنسىي مۇناسىۋەتتە بىخەتەرلىك گالىنى توغرا ئىشلىتىش؛ زەھەر چېكىشتىن ۋە ئوكۇلنى ئورتاق ئىشلىتىشتىن قەتئىي ساقلىنىش؛ قەرەللىك ھالدا HIV تەكشۈرتۈپ تۇرۇش؛ ئەگەر ھامىلىدار بولۇشنى پىلانلىسا، ئالدىن تەكشۈرتۈش ئارقىلىق ئانا-بالا يۇقۇشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش تەدبىرلىرىنى قوللىنىش قاتارلىقلاردۇر.

داۋالاشتىكى زور ئىلگىرىلەشلەر

گەرچە ئەيدىزنى تۈپتىن داۋالىغىلى بولمىسىمۇ، 1990-يىللارنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن باشلاپ، ۋىرۇسقا قارشى داۋالاش (Antiretroviral Therapy, ART) ئۇسۇلىنىڭ قوللىنىلىشى زور ئۆزگىرىش ئېلىپ كەلدى. ART دورىلىرى بەدەندىكى HIV نىڭ كۆپىيىشىنى ئۈنۈملۈك ھالدا باستۇرۇپ، ئىممۇنىتېت سىستېمىسىنىڭ قايتا ئەسلىگە كېلىشىگە ياردەم بېرىدۇ. قەرەللىك داۋالىنىشنى داۋاملاشتۇرغان يۇقۇملانغۇچىلارنىڭ قېنىدىكى ۋىرۇس مىقدارى «تەكشۈرگىلى بولمايدىغان» (Undetectable) سەۋىيەگە چۈشىدۇ. بۇ ھەم يۇقۇملانغۇچىنىڭ ئۆزىنىڭ ساغلاملىقىنى ساقلاپ، نورمال ئۆمۈر كۆرۈشىگە شارائىت يارىتىدۇ، ھەم ۋىرۇسنى جىنسىي يول بىلەن باشقىلارغا يۇقتۇرمايدىغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ (U=U: Undetectable = Untransmittable). بۇ، داۋالاشنىڭ ئۆزى ئەڭ ياخشى ئالدىنى ئېلىش ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

كەمسىتىش ۋە بېسىمغا قارشى تۇرۇش

ئەيدىز ۋىرۇسىدىن قورقۇنچلۇق بولغىنى – ئۇنىڭغا باغلانغان كەمسىتىش ۋە خاتا چۈشەنچىلەردۇر. نۇرغۇن يۇقۇملانغۇچىلار كېسەللىكنىڭ ئازابىدىن باشقا، جەمئىيەتنىڭ، ھەتتا ئائىلىسىدىكىلەرنىڭ كەمسىتىشى ۋە چەتكە قېقىشىغا دۇچ كېلىدۇ. بۇ خىل روھىي بېسىم ئۇلارنىڭ ۋاقتىدا تەكشۈرتۈش ۋە داۋالىنىشتىن ئۆزىنى قاچۇرۇشىغا سەۋەب بولۇپ، كېسەللىكنىڭ تېخىمۇ تارقىلىشىغا يول ئاچىدۇ. دۇنيا ئەيدىز كۈنى بىزگە شۇنى ئەسكەرتىدۇكى، HIV يۇقۇملانغۇچىلارغا كۆيۈنۈش، ئۇلارنى قوللاش ۋە ئۇلارنىڭ ھوقۇقىنى قوغداش – بۇ كېسەلگە قارشى تۇرۇش كۈرىشىنىڭ ئايرىلماس بىر قىسمى.

خۇلاسە

دۇنيا ئەيدىز كۈنى پەقەت بىر خاتىرە كۈنى بولۇپلا قالماي, بەلكى ھەرىكەتكە چاقىرىق كۈنىدۇر. بىز توغرا بىلىم ئارقىلىق خاتا چۈشەنچىلەرنى تۈگىتىشىمىز، ئۆزىمىزنى ۋە باشقىلارنى قوغداشنى ئۆگىنىشىمىز، يۇقۇملانغۇچىلارغا بولغان ھېسداشلىق ۋە ھۆرمەت بىلەن مۇئامىلە قىلىشىمىز كېرەك. ھەممىمىز بىرلىشىپ، ئىلىم-پەن، مائارىپ ۋە كۆيۈنۈش ئارقىلىق، كەمسىتىشسىز، باراۋەر داۋالاش پۇرسىتىگە ئىگە بولغان، ئەيدىزنىڭ ئاخىرلىشىشىنى كۆزلەيدىغان بىر كەلگۈسىنى يارىتىش ئۈچۈن تىرىشايلى.

تېخىمۇ كۆپ تىببىي ساغلاملىق خاتىرە كۈنلىرى ۋە بايراملارنى چۈشەنمەكچى بولسىڭىز، تۆۋەندىكى ئادرىسنى زىيارەت قىلىڭ:

دۇنيا ساغلام كېسەل خاتىرە كۈنلىرى بايراملار تىزىملىكى

دۇنيا ساغلام كېسەل خاتىرە كۈنلىرى بايراملار تىزىملىكى

https://dohturlar.com/dunya-saghlam-kesel-xatire-kunliri-tizimliki