كىچىك بالىلاردىمۇ دىئابېت كېسىلى كۆرۈلەمدۇ؟
دىئابېت كېسىلى ئۇزۇندىن بۇيان چوڭلارغا خاس كېسەللىك دەپ قارىلىپ كەلگەن بولسىمۇ، ئەمما يېقىنقى يىللاردىن بۇيان كىچىك بالىلار ۋە ئۆسمۈرلەر ئارىسىدا بۇ كېسەللىكنىڭ كۆرۈلۈش نىسبىتى كۆرۈنەرلىك دەرىجىدە ئاشتى. بۇ ئەھۋال نۇرغۇن ئاتا-ئانىلارنىڭ ئەندىشىسىنى قوزغىدى. ئۇنداقتا، بالىلاردىكى دىئابېت كېسىلى زادى نېمە؟ ئۇنىڭ قانداق تۈرلىرى بار؟ ئالامەتلىرى، سەۋەبلىرى ۋە داۋالاش ئۇسۇللىرى قايسىلار؟ بۇ ماقالىدە بۇ ھەقتە تەپسىلىي توختىلىمىز.
ئۇيغۇرچە ئىسىم : دىئابېت كېسىلى، شېكەر كېسىلى، قەنت سىيىش كېسىلى، دىئابىت
ئىنگىلىزچە ئىسىم : diabetes
تۈركچە ئىسىم : diyabet
خەنزۇچە ئىسىم : 糖尿病
بالىلاردىكى دىئابېت كېسىلىنىڭ تۈرلىرى
بالىلاردا ئاساسلىقى ئىككى خىل تىپتىكى دىئابېت كېسىلى كۆپ كۆرۈلىدۇ:
1-تىپلىق دىئابېت كېسىلى: بۇ تىپ بالىلار ۋە ياشلاردا ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان دىئابېت تۈرى ھېسابلىنىدۇ. ئۇ ئادەتتە ئىممۇنىتېت سىستېمىسىدىكى قالايمىقانچىلىق سەۋەبىدىن كېلىپ چىقىدۇ. بەدەننىڭ ئىممۇنىتېت سىستېمىسى ئاشقازان ئاستى بېزىدىكى ئىنسۇلىن ئىشلەپچىقىرىدىغان ھۈجەيرىلەرنى خاتا ھالدا يوقىتىۋېتىدۇ. نەتىجىدە، بەدەن يېتەرلىك ئىنسۇلىن ئىشلەپچىقىرالمايدۇ ياكى پۈتۈنلەي ئىشلەپچىقىرالمايدۇ. ئىنسۇلىن بولمىغان ئەھۋالدا، قاندىكى قەنت (گلۇكوزا) ھۈجەيرىلەرگە كىرەلمەي، قاندا يىغىلىپ قېلىپ، قاندىكى قەنت مىقدارىنىڭ ئۆرلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. 1-تىپلىق دىئابېت كېسىلىگە گىرىپتار بولغان بالىلار ھاياتىنى داۋاملاشتۇرۇش ئۈچۈن كۈندە ئىنسۇلىن ئوكۇلى ئۇرغۇزۇشقا ياكى ئىنسۇلىن پومپىسى ئىشلىتىشكە موھتاج.
2-تىپلىق دىئابېت كېسىلى: بۇ تىپ ئىلگىرى «چوڭلار دىئابېتى» دەپ ئاتالغان بولسىمۇ، ھازىرقى كۈندە بالىلار ۋە ئۆسمۈرلەر، بولۇپمۇ ئارتۇق ئېغىرلىقتىكى بالىلار ئارىسىدا كۆرۈلۈش نىسبىتى تېز سۈرئەتتە ئېشىۋاتىدۇ. 2-تىپلىق دىئابېتتا، بەدەن يەنىلا ئىنسۇلىن ئىشلەپچىقىرالايدۇ، ئەمما ئۇنىڭ مىقدارى يېتەرلىك بولمايدۇ ياكى بەدەن ھۈجەيرىلىرى ئىنسۇلىنغا قارىتا سەزگۈرلۈكىنى يوقىتىپ، ئۇنى ئۈنۈملۈك ئىشلىتەلمەيدۇ. بۇ خىل ئەھۋال «ئىنسۇلىنغا قارشى تۇرۇش , ئىنسۇلىن تىركىشىشى» دەپ ئاتىلىدۇ.
بالىلاردىكى دىئابېت كېسىلىنىڭ ئالامەتلىرى
بالىلاردىكى دىئابىت كېسىلىنىڭ ئالامەتلىرى بەزىدە تۇيۇقسىز پەيدا بولىدۇ، بولۇپمۇ 1-تىپلىق دىئابېتتا. بەزىدە زۇكامغا ئوخشاپ كېتىشى مۇمكىن. ئاتا-ئانىلار تۆۋەندىكى ئالامەتلەرگە ئالاھىدە دىققەت قىلىشى كېرەك:
- ھەددىدىن زىيادە ئۇسساش ۋە كۆپ سۈيدۈك قىلىش: بالا ھەپتە 10 كۈن ئىچىدە توختىماي سۇ ئىچىشى ۋە بۇرۇنقىغا قارىغاندا كۆپ سۈيدۈك قىلىشى، ھەتتا كېچىسى ئورنىغا سىيىۋېتىش ئەھۋاللىرى كۆرۈلۈشى مۇمكىن. بوۋاقلاردا زاكىسىنى ئالماشتۇرۇش قېتىم سانىنىڭ كۆپىيىشىمۇ بىر ئالامەت بولالايدۇ.
- ئىشتىھاسى ياخشى تۇرۇپ ئورۇقلاپ كېتىش: بالا كۆپ تاماق يېسىمۇ، ئېغىرلىقى كۆرۈنەرلىك دەرىجىدە تۆۋەنلەيدۇ.
- چارچاش ۋە ھارغىنلىق: بالا دائىم ھارغىن ۋە روھسىز كۆرۈنىدۇ، ئويناشقا قىزىقمايدۇ.
- كۆرۈش قۇۋۋىتىنىڭ خىرەلىشىشى: قاندىكى قەنت مىقدارىنىڭ يۇقىرى بولۇشى كۆزگە تەسىر قىلىپ، كۆرۈش قۇۋۋىتىنى ئاجىزلاشتۇرىدۇ.
- مىجەزىنىڭ ئۆزگىرىشى: بالا سەۋەبسىزلا جىددىيلىشىدىغان، ئاسان ئاچچىقلىنىدىغان بولۇپ قالىدۇ.
- نەپىسىدە سېسىق ئالما پۇرىقىنىڭ كېلىشى: بۇ كېتوننىڭ يىغىلىپ قالغانلىقىنىڭ ئالامىتى بولۇپ، جىددىي داۋالاشنى تەلەپ قىلىدىغان ئەھۋال.
- قورساق ئاغرىش، كۆڭلى ئاينىش ۋە قۇسۇش: بۇ ئالامەتلەر بەزىدە باشقا كېسەللىكلەر بىلەن ئارىلاشتۇرۇپ قويۇلىدۇ.
2-تىپلىق دىئابېتنىڭ ئالامەتلىرى ئاستا-ئاستا پەيدا بولىدىغان بولغاچقا، بەزىدە ئاسان بايقالمايدۇ. يۇقىرىدىكى ئالامەتلەردىن باشقا، بويۇن ۋە قولتۇق ئاستى قاتارلىق جايلاردا تېرىنىڭ قارىيىپ قېلىشى (diabetes nigricans) مۇ 2-تىپلىق دىئابېتنىڭ بىر ئالامىتى بولۇشى مۇمكىن.
بالىلاردىكى دىئابېت كېسىلى قانچە ياشلاردا باشلىنىش ئېھتىماللىقى بولىدۇ؟
بالىلاردىكى دىئابېت كېسىلى ھەر قانداق ياشتا باشلىنىشى مۇمكىن. 1-تىپلىق دىئابېت كېسىلى كۆپىنچە بالىلار ۋە ئۆسمۈرلەردە كۆرۈلىدىغان بولۇپ، ئۇنىڭ يۇقىرى پەللىگە چىقىدىغان ئىككى مەزگىلى بار: بىرى 4 ياشتىن 7 ياشقىچە بولغان ئارىلىق، يەنە بىرى بولسا 10 ياشتىن 14 ياشقىچە بولغان بالىياتقۇ دەۋرى. بۇ دېگەنلىك، 1-تىپلىق دىئابېت كىچىك ياشتىكى بالىلاردا تۇيۇقسىز پەيدا بولۇشى مۇمكىن.
2-تىپلىق دىئابېت كېسىلى ئىلگىرى ئاساسەن چوڭلاردا كۆرۈلەتتى، ئەمما ھازىر سېمىزلىكنىڭ كۆپىيىشىگە ئەگىشىپ، بالىلار ۋە ئۆسمۈرلەردىمۇ كۆپىيىشكە باشلىدى. 2-تىپلىق دىئابېت ئادەتتە بالىياتقۇ دەۋرىدىكى ياكى ئۇنىڭدىن چوڭراق بالىلاردا كۆپ ئۇچرايدۇ. ئۇنىڭ ئالامەتلىرى 1-تىپقا قارىغاندا ئاستا-ئاستا پەيدا بولىدىغان بولغاچقا، بەزىدە نەچچە ئاي، ھەتتا يىللاپمۇ بايقالماي قېلىشى مۇمكىن.
بالىلاردىكى دىئابېت كېسىلىنىڭ سەۋەبلىرى ۋە خەتەرلىك ئامىللىرى
1-تىپلىق دىئابېت كېسىلىنىڭ سەۋەبى: بۇ تىپنىڭ كونكرېت سەۋەبى تېخى ئېنىق ئەمەس، ئەمما ئىرسىيەت ۋە مۇھىت ئامىللىرىنىڭ بىرلىكتە تەسىر كۆرسىتىشىدىن كېلىپ چىقىدىغانلىقى قارىلىدۇ. ئەگەر ئائىلىدە دىئابېت كېسىلى تارىخى بولسا، بالىنىڭ بۇ كېسەلگە گىرىپتار بولۇش خەۋپى يۇقىرى بولىدۇ.
2-تىپلىق دىئابىت كېسىلىنىڭ خەتەرلىك ئامىللىرى:
- بەدەن ئېغىرلىقى ئېشىپ كېتىش ۋە سېمىزلىك: بۇ بالىلاردىكى 2-تىپلىق دىئابېتنىڭ ئەڭ مۇھىم خەتەرلىك ئامىلى.
- ھەرىكەتنىڭ ئاز بولۇشى: ھەرىكەتنىڭ ئازلىقى ئېغىرلىقنىڭ ئېشىشىغا ۋە ئىنسۇلىنغا قارشى تۇرۇشقا سەۋەب بولىدۇ.
- ناچار يېمەك-ئىچمەك ئادىتى: قەنت مىقدارى يۇقىرى ئىچىملىكلەر ۋە پىششىقلاپ ئىشلەنگەن دۇكاننىڭ يېمەكلىكلەرنى كۆپ ئىستېمال قىلىش خەتەرنى ئاشۇرىدۇ.
- ئائىلە تارىخى: ئاتا-ئانىسى ياكى قېرىنداشلىرىدا 2-تىپلىق دىئابېت بولسا، بالىنىڭ كېسەلگە گىرىپتار بولۇش ئېھتىماللىقى يۇقىرىلايدۇ.
- ئانىنىڭ ھامىلىدارلىق مەزگىلىدىكى دىئابېتى: ھامىلىدارلىق مەزگىلىدە دىئابېت كېسىلىگە گىرىپتار بولغان ئانىدىن تۇغۇلغان بالىلاردا خەتەر يۇقىرى بولىدۇ.
دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاش
ئەگەر بالىڭىزدا يۇقىرىدىكى ئالامەتلەر كۆرۈلسە، دەرھال دوختۇرغا ئاپىرىپ تەكشۈرتۈش كېرەك. دوختۇر ئادەتتە تۆۋەندىكى قان تەكشۈرۈشلىرى ئارقىلىق دىئاگنوز قويىدۇ:
- خالىغان ۋاقىتتىكى قان قەنتى تەكشۈرۈشى: بىر كۈننىڭ ئىچىدە خالىغان بىر ۋاقىىتا بارماق ئۇچىدىن قان ئېلىپ شىكەر تەكشۈرۈلىدۇ. ≥200 mg/dL دىن (11.1 mmol/L) يۇقىرى بولسا ، دىئابېت دىئاگنوزى قويۇلۇپ ئىنچىكىلەپ تەكشۈرىلىدۇ.
- ئاچ قورساق قان قەنتى تەكشۈرۈشى: بالا كەم دېگەندە 8 سائەت ھېچنېمە يېمىگەندىن كېيىن قان تەكشۈرۈلىدۇ. ≥126 mg/dL دىن (7.0 mmol/L) يۇقىرى بولسا ، دىئابېت دىئاگنوزى قويۇلۇپ ئىنچىكىلەپ تەكشۈرىلىدۇ.
- گلۇكوزىلانغان گېموگلوبىن A1C تەكشۈرۈشى HbA1C : بۇ تەكشۈرۈش ئاخىرقى 2-3 ئايدىكى ئوتتۇرىچە قان قەنتى سەۋىيىسىنى ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرىدۇ. بۇ ئارقىلىق 2-3 ئاي جەريانىدا شۇ كىشىنىڭ قانچىلىك قەنت ئىستىمال قىلغانلىقىنى بىلگىلى بولىدۇ. ≥6.5% دىن يۇقىرى بولسا، دىئابېت دىئاگنوزى قويۇلۇپ ئىنچىكىلەپ تەكشۈرىلىدۇ.
دىئاگنوز ئېنىق بولغاندىن كېيىن، داۋالاش پىلانى بالىنىڭ دىئابېت تىپى، يېشى ۋە ئومۇمىي ئەھۋالىغا قاراپ بېكىتىلىدۇ.
- 1-تىپلىق دىئابېتنى داۋالاش: بۇ تىپتىكى بالىلار چوقۇم ئىنسۇلىن بىلەن داۋالىنىشى كېرەك. داۋالاشتا يەنە مۇۋاپىق يېمەك-ئىچمەك، قەرەللىك چېنىقىش ۋە قان قەنتىنى دائىم نازارەت قىلىش مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ.
- 2-تىپلىق دىئابېتنى داۋالاش: داۋالاشنىڭ ئاساسىي مەقسىتى ساغلام تۇرمۇش ئادىتىنى يېتىلدۈرۈش، يەنى يېمەك-ئىچمەكنى كونترول قىلىش ۋە چېنىقىشنى كۈچەيتىش. ئەگەر بۇلار ئارقىلىق قان قەنتىنى كونترول قىلغىلى بولمىسا، دوختۇر مېتفورمىن (Metformin) قاتارلىق دورىلارنى ياكى ئىنسۇلىننى ئىشلىتىشنى تەۋسىيە قىلىشى مۇمكىن.
بالىلار ئۈچۈن نورمال قان شېكەر قىممىتى ئارىلىقى (دىئابېت كېسىلى بولمىغان بالىلار ئۈچۈن)
| ۋاقىت ئارىلىقى | نورمال قىممەت دائىرىسى (mg/dL) | نورمال قىممەت دائىرىسى (mmol/L) |
| ئاچ قورساق (تاماق يېيىشتىن بۇرۇن) | 70 دىن 100 mg/dL غىچە | 3.9 دىن 5.5 mmol/L غىچە |
| تاماق يېيىپ 1-2 سائەتتىن كېيىن (توق قورساق) | 140 mg/dL دىن تۆۋەن | 7.8 mmol/L دىن تۆۋەن |
| ئۇخلاشتىن بۇرۇن | 80 دىن 140 mg/dL غىچە | 4.4 دىن 7.8 mmol/L غىچە |
مۇھىم ئىزاھاتلار:
- دىئابېت كېسىلى بار بالىلار: دىئابېت كېسىلىگە گىرىپتار بولغان بالىلار ئۈچۈن، دوختۇر قان شېكىرىنى كونترول قىلىش ئۈچۈن كونكرېت نىشان بەلگىلەيدۇ. بۇ نىشان بالىنىڭ يېشى، دىئابېت تىپى ۋە ئومۇمىي ئەھۋالىغا ئاساسەن ئوخشىماسلىقى مۇمكىن. ئادەتتە، تاماق يېيىشتىن بۇرۇنقى قان شېكىرى 80-130 mg/dL (4.4-7.2 mmol/L) ئارىلىقىدا، ئۇخلاشتىن بۇرۇنقى قان شېكىرى 90-150 mg/dL (5.0-8.3 mmol/L) ئارىلىقىدا كونترول قىلىنىدۇ.
- ئاچ قورساق: «ئاچ قورساق» دېگىنىمىز كەم دېگەندە 8 سائەت ھېچقانداق يېمەكلىك ياكى ئىچىملىك (سۇدىن باشقا) ئىستېمال قىلمىغانلىقنى كۆرسىتىدۇ.
- توق قورساق: «توق قورساق» قىممىتى تاماق يېيىشكە باشلىغان ۋاقىتتىن تارتىپ 1-2 سائەتتىن كېيىنكى قان شېكىرىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ قىممەت تاماق يەپ بولغاندىن كېيىن قان شېكىرىنىڭ ئەڭ يۇقىرى چەككە يەتكەندىكى ئەھۋالىنى ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرىدۇ.
- دوختۇر بىلەن مەسلىھەتلىشىڭ: بۇ جەدۋەل پەقەت ئومۇمىي مەلۇمات ئۈچۈنلا ئىشلىتىلىدۇ. بالىڭىزنىڭ قان شېكىرى قىممىتى ھەققىدە ھەر قانداق سوئالىڭىز ياكى ئەندىشىڭىز بولسا، چوقۇم دوختۇر بىلەن مەسلىھەتلىشىڭ.
ئالدىنى ئېلىش ۋە كەلگۈسى
1-تىپلىق دىئابىت كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئالغىلى بولمايدۇ. ئەمما، 2-تىپلىق دىئابىت كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ياكى كېچىكتۈرۈش پۈتۈنلەي مۇمكىن. بۇنىڭ ئۈچۈن پۈتۈن ئائىلە بىرلىكتە ھەرىكەت قىلىشى كېرەك:
- ساغلام يېمەك-ئىچمەك: كۆكتات، مېۋە ۋە دانلىق زىرائەتلەرنى كۆپرەك ئىستېمال قىلىپ، مايلىق، شېكەرلىك يېمەكلىكلەردىن ۋە تاتلىق ئىچىملىكلەردىن يىراق تۇرۇش.
- قەرەللىك ھەرىكەت: بالىلار ھەر كۈنى كەم دېگەندە 60 مىنۇت ئاكتىپ ھەرىكەت قىلىشى كېرەك.
- ئېكران ۋاقتىنى چەكلەش: كومپيۇتېر، تېلېۋىزور ۋە يانفون ئىشلىتىش ۋاقتىنى كۈنىگە ئىككى سائەتتىن ئاشۇرماسلىق.
يېڭى تۇغۇلغان بوۋاقلاردا دىئابېت بولامدۇ؟
شۇنداق، يېڭى تۇغۇلغان بوۋاقلاردىمۇ دىئابېت كېسىلى كۆرۈلۈشى مۇمكىن، ئەمما بۇ ناھايىتى ئاز ئۇچرايدىغان ئەھۋال. بۇ «يېڭى تۇغۇلغان بوۋاقلار دىئابېتى» (Neonatal Diabetes Mellitus) دەپ ئاتىلىدىغان ئالاھىدە بىر تۈر بولۇپ، ئادەتتە بوۋاق تۇغۇلۇپ ئالدىنقى 6 ئاي ئىچىدە دىئاگنوز قويۇلىدۇ. ئۇ كۆپ ئۇچرايدىغان 1-تىپلىق دىئابېتتىن پەرىقلىنىدۇ، 1-تىپلىق دىئابېت ئىممۇنىتېت سىستېمىسىنىڭ ئۆز بەدىنىگە ھۇجۇم قىلىشىدىن كېلىپ چىقسا، يېڭى تۇغۇلغان بوۋاقلار دىئابېتى ئىنسۇلىن ئىشلەپچىقىرىشنى كونترول قىلىدىغان گېندىكى ئۆزگىرىش سەۋەبىدىن كېلىپ چىقىدۇ.
يېڭى تۇغۇلغان بوۋاقلار دىئابېتىنىڭ ئىككى خىل شەكلى بار: بىرى «ۋاقىتلىق» بولۇپ، بوۋاقلىق دەۋرىدە يوقاپ كېتىپ، كېيىنچە قايتا پەيدا بولۇشى مۇمكىن. يەنە بىرى «مۇقىم» بولۇپ، بۇ ئۆمۈرلۈك داۋاملىشىدۇ. بۇ بوۋاقلاردا ئادەتتە يۇقىرى قان قەنتى، بەدەن سۈيىنىڭ يېتىشمەسلىكى ۋە ئېغىرلىقىنىڭ ئاستا ئېشىشى قاتارلىق ئالامەتلەر كۆرۈلىدۇ. شۇڭا، بۇ خىل ئەھۋالغا يولۇققاندا دەرھال دوختۇرنىڭ ياردىمىگە ئېھتىياجلىق بولىدۇ.
دىئابېت كېسىلىگە گىرىپتار بولغان بالىلار ياخشى باشقۇرۇلسا ۋە داۋالانسا، پۈتۈنلەي نورمال، ساغلام ۋە ئاكتىپ تۇرمۇش كەچۈرەلەيدۇ. قان قەنتىنى ياخشى كونترول قىلىش يۈرەك، بۆرەك، كۆز ۋە نېرۋا كېسەللىكلىرى قاتارلىق ئۇزۇن مۇددەتلىك ئەگەشمە كېسەللىكلەرنىڭ خەۋپىنى زور دەرىجىدە تۆۋەنلىتىدۇ. ئاتا-ئانىلار، دوختۇرلار ۋە مەكتەپ بىرلىكتە ھەمكارلىشىپ، بالىغا ياخشى پىسخىكىلىق ۋە جىسمانىي قوللاش كۆرسىتىشى ئىنتايىن مۇھىم.
