كىچىك مېڭە ياپراقلىرى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

كىچىك مېڭە ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇش، تەڭپۇڭلۇقنى ساقلاش ۋە ھەرىكەتنى ئۆگىنىشتىكى ھالقىلىق رولى بىلەن «ھاياتلىق دەرىخى» دەپ تەرىپلىنىدۇ. ئۇنىڭ يۈزىدە چوڭ مېڭىنىڭ بۈدرىلىرىگە ئوخشىمايدىغان، تېخىمۇ ئىنچىكە ۋە زىچ بولغان قاتلىنىشلار بار بولۇپ، بۇ قاتلىنىشلار «ياپراقچىلار» (lobules) دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ مۇرەككەپ يۈز قۇرۇلمىسى كىچىك مېڭىنىڭ چەكلىك بوشلۇقتا غايەت زور مىقداردىكى نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنى سىغدۇرۇشىغا شارائىت يارىتىپ، ئۇنىڭ ئۇچۇر بىر تەرەپ قىلىش ئىقتىدارىنى زور دەرىجىدە ئاشۇرىدۇ.

كىچىك مېڭىنىڭ ئىقتىدارىنى چۈشىنىش ئۈچۈن، ئۇنىڭ ئاناتومىيەلىك بۆلۈنۈشىنى بىلىش ئىنتايىن مۇھىم. ئاناتوملار ۋە نېرۋا پەنلىرى مۇتەخەسسىسلىرى كىچىك مېڭىنى تېخىمۇ ئاسان چۈشىنىش ۋە تەتقىق قىلىش ئۈچۈن، ئۇنىڭ مۇرەككەپ ئۈچ ئۆلچەملىك قۇرۇلمىسىنى خۇددى خەرىتىگە ئوخشاش ئىككى ئۆلچەملىك يۈزگە يېيىپ چىققان. بۇ رەسىمدە دەل كىچىك مېڭىنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى «سازاڭ» (Vermis) ۋە ئىككى يېنىدىكى «يېرىم شارلار» (Hemispheres) نىڭ ياپراقچىلارغا قانداق بۆلۈنىدىغانلىقى ۋە ئۇلارنىڭ ئۆزئارا مۇناسىۋىتى ئۈلگە شەكلىدە كۆرسىتىلگەن.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

كىچىك مېڭىنىڭ ياپراقلارغا بۆلۈنۈش ئۈلگە رەسىمى (Schematic diagram of cerebellar lobules, 小脑分叶模式图)

بۇ رەسىم كىچىك مېڭىنى ئوتتۇرىدىن كېسىپ ئىككى تەرەپكە يېيىپ قويغانغا ئوخشاش بىر ئۈلگە بولۇپ، ئۇنىڭ ئاناتومىيەلىك بۆلۈنۈشىنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ. رەسىمنىڭ ئوتتۇرا سىزىقى كىچىك مېڭىنىڭ «سازاڭ» قىسمىغا، ئىككى يېنى بولسا «يېرىم شار» قىسمىغا ۋەكىللىك قىلىدۇ. چوڭقۇر يېرىقچىلار (fissures) كىچىك مېڭىنى ئوخشىمىغان ياپراقچىلارغا ئايرىغان بولۇپ، بۇ ياپراقچىلارنىڭ ھەر بىرى ئۆزىگە خاس ئىقتىدارغا ئىگە. مەسىلەن، ئەڭ قەدىمكى قىسمى بولغان تىۋىتلىق-تۈگۈنچە بۆلىكى تەڭپۇڭلۇقنى، سازاڭ قىسمى بەدەن غولىنىڭ ھەرىكىتىنى، يېرىم شارلار بولسا قول-پۇتنىڭ ئىنچىكە ھەرىكەتلىرىنى ماسلاشتۇرۇشقا مەسئۇل.

• مەركىزىي كىچىك ياپراق قانىتى (Ala of central lobule, 中央小叶翼)
  مەركىزىي كىچىك ياپراقنىڭ يېرىم شاردىكى ماس قىسمى بولۇپ، ئۇنىڭ بىلەن بىرلىكتە پۇت ھەرىكىتىنى كونترول قىلىشقا قاتنىشىدۇ.
• چاسا كىچىك ياپراق (Quadrangular lobule, 方形小叶)
  كىچىك مېڭە يېرىم شارىنىڭ ئالدىنقى-يۇقىرى قىسمىغا جايلاشقان. ئۇ ئىپتىدائىي يېرىقچە ئارقىلىق ئالدىنقى ۋە ئارقا ئىككى قىسىمغا بۆلۈنىدۇ.
• يۇقارىقى يېرىم ئايسىمان كىچىك ياپراق (Superior semilunar lobule, 上半月小叶)
  كىچىك مېڭە يېرىم شارىنىڭ يۇقىرىقى-ئارقا قىسمىغا جايلاشقان چوڭ بىر ياپراقچە. ئۇ قول ھەرىكىتىنى ئىنچىكە ماسلاشتۇرۇش ۋە پىلانلاشقا قاتنىشىدۇ.
• تۆۋەنكى يېرىم ئايسىمان كىچىك ياپراق (Inferior semilunar lobule, 下半月小叶)
  گورىزونتال يېرىقچىنىڭ ئاستىغا جايلاشقان. ئۇ يۇقىرىقى يېرىم ئايسىمان ياپراقچە بىلەن بىرلىكتە مۇرەككەپ، ماھارەت تەلەپ قىلىدىغان ھەرىكەتلەرنى كونترول قىلىشقا قاتنىشىدۇ.
• ئىككى قورساقلىق كىچىك ياپراق (Biventer lobule, 二腹小叶)
  كىچىك مېڭە يېرىم شارىنىڭ تۆۋەنكى قىسمىغا جايلاشقان. ئۇ ئاساسلىقى چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن كەلگەن ئۇچۇرلارنى بىر تەرەپ قىلىپ، ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرىدۇ.
• كىچىك مېڭە بادام تېنى (Cerebellar tonsil, 小脑扁桃体)
  كىچىك مېڭە يېرىم شارىنىڭ ئەڭ تۆۋەنكى قىسمى بولۇپ، چوڭ مېڭە تۆشۈكىگە يېقىن جايلاشقان. مېڭە ئىچى بېسىمى ئېشىپ كەتكەندە، ئۇ تۆۋەنگە بېسىلىپ، ھاياتقا خەۋپ ئېلىپ كېلىشى مۇمكىن.
• تىۋىتلىق شارچە (Flocculus, 绒球)
  كىچىك مېڭىنىڭ ئەڭ قەدىمكى قىسمى بولۇپ، سازاڭدىكى تۈگۈن بىلەن بىرلىشىپ تىۋىتلىق-تۈگۈنچە بۆلىكىنى ھاسىل قىلىدۇ. بۇ بۆلەك تەڭپۇڭلۇقنى ساقلاش ۋە كۆز ھەرىكىتىنى ماسلاشتۇرۇشقا مەسئۇل.
• كىچىك تۈگۈن (Nodule, 小结)
  بۇ سازاڭ تۈگۈنىنى كۆرسىتىدۇ، سازاڭنىڭ ئەڭ ئالدىنقى-تۆۋەنكى قىسمى بولۇپ، تىۋىتلىق شارچە بىلەن بىرلىكتە تەڭپۇڭلۇقنى كونترول قىلىدۇ.
• ئارقا سىرتقى تەرەپ يېرىق (Posterolateral fissure, 后外侧裂)
  كىچىك مېڭىنى تەرەققىيات جەھەتتە ئەڭ قەدىمكى قىسمى بولغان تىۋىتلىق-تۈگۈنچە بۆلىكى بىلەن قالغان قىسمىدىن ئايرىپ تۇرىدىغان مۇھىم يېرىقچە.
• ئىككىنچى يېرىق (Secondary fissure, 次裂)
  سازاڭدىكى پىرامىدا بىلەن تىك قىسمىنى ئايرىپ تۇرىدىغان يېرىقچە.
• سازاڭ تىك قىسمى (Uvula of vermis, 蚓垂)
  سازاڭنىڭ تۆۋەنكى قىسمى بولۇپ، كىچىك مېڭە بادام تېنى بىلەن يېقىن مۇناسىۋەتتە.
• سازاڭ پىرامىداسى (Pyramid of vermis, 蚓锥体)
  سازاڭنىڭ تۆۋەنكى يۈزىدىكى پىرامىدا شەكىللىك قۇرۇلما. ئۇ بەدەننىڭ تۇرۇش ھالىتىنى تەڭشەشكە قاتنىشىدۇ.
• سازاڭ تۈگۈنى (Nodule of vermis, 蚓结节)
  (يۇقىرىدا «كىچىك تۈگۈن» دەپ تونۇشتۇرۇلدى) سازاڭنىڭ ئەڭ ئاخىرقى قىسمى.
• گورىزونتال يېرىق (Horizontal fissure, 水平裂)
  كىچىك مېڭىنىڭ يان تەرىپىنى بويلاپ سوزۇلغان چوڭقۇر يېرىقچە. ئۇ كىچىك مېڭىنى يۇقىرىقى ۋە تۆۋەنكى ئىككى قىسىمغا ئايرىيدۇ.
• سازاڭ ياپراق (Folium of vermis, 蚓叶)
  سازاڭنىڭ يۇقىرىقى-ئارقا قىسمىغا جايلاشقان كىچىك بىر ياپراقچە.
• تاغ باغرى (Declive, 山坡)
  سازاڭنىڭ يۇقىرىقى يۈزىدىكى بىر قىسمى بولۇپ، ئىپتىدائىي يېرىقچىنىڭ كەينىگە جايلاشقان.
• تاچ چوققىسى (Culmen, 山顶)
  سازاڭنىڭ ئەڭ ئېگىز نۇقتىسى بولۇپ، ئالدىنقى بۆلەكنىڭ ئاساسلىق قىسمىنى تەشكىل قىلىدۇ.
• ئىپتىدائىي يېرىق (Primary fissure, 原裂)
  كىچىك مېڭىنىڭ يۇقىرىقى يۈزىدىكى ئەڭ چوڭقۇر يېرىقچە. ئۇ كىچىك مېڭىنى ئالدىنقى ۋە ئارقا ئىككى چوڭ بۆلەككە ئايرىيدۇ.
• مەركىزىي كىچىك ياپراق (Central lobule, 中央小叶)
  سازاڭنىڭ ئالدىنقى قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، پۇتنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىش بىلەن مۇناسىۋەتلىك.
• كىچىك تىل (Lingula, 小舌)
  سازاڭنىڭ ئەڭ ئالدىنقى ۋە ئەڭ تۆۋەنكى قىسمى. ئۇ ئالدى يۇلۇنلۇق يەلكەنگە چاپلىشىپ تۇرىدۇ.

كىچىك مېڭە بۆلەكلىرىنىڭ ئىقتىدار جەھەتتىن ئايرىلىشى

گەرچە كىچىك مېڭىنىڭ ئاناتومىيەلىك بۆلۈنۈشى مۇرەككەپ بولسىمۇ، ئۇنى ئىقتىدارىغا ئاساسەن ئۈچ چوڭ سىستېمىغا ئايرىش ئۇنى چۈشىنىشنى ئاسانلاشتۇرىدۇ. بۇ ئۈچ سىستېما ھەم تەرەققىيات جەھەتتە، ھەم ئىقتىدار جەھەتتە ئۆزئارا پەرقلىنىدۇ:

• قەدىمكى كىچىك مېڭە (Archicerebellum): بۇ كىچىك مېڭىنىڭ تەرەققىيات جەھەتتە ئەڭ قەدىمكى قىسمى بولۇپ، ئاساسلىقى تىۋىتلىق-تۈگۈنچە بۆلىكىنى (flocculonodular lobe) ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇ دەلىز سىستېمىسى (vestibular system) بىلەن زىچ باغلانغان بولغاچقا، «دەلىز-كىچىك مېڭە» (Vestibulocerebellum) دەپمۇ ئاتىلىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى بەدەننىڭ تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلاش ۋە باش ھەرىكىتىگە ماس ھالدا كۆز ھەرىكىتىنى كونترول قىلىش. بۇ قىسمى زەخىملەنگەن بىمارلاردا تىك تۇرۇش ۋە مېڭىشتا قىيىنچىلىق، يەنى «غول قىسىم ئاتاكسىيەسى» كۆرۈلىدۇ.
• كونا كىچىك مېڭە (Paleocerebellum): بۇ قەدىمكى كىچىك مېڭىدىن كېيىن تەرەققىي قىلغان قىسمى بولۇپ، ئاساسلىقى سازاڭ ۋە ئۇنىڭغا قوشنا يېرىم شار قىسىملىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇ ھارغۇچ يىلىكتىن كەلگەن سېزىم ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىدىغان بولغاچقا، «يۇلۇن-كىچىك مېڭە» (Spinocerebellum) دەپمۇ ئاتىلىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى مۇسكۇللارنىڭ جىددىيلىكىنى تەڭشەش ۋە ھەرىكەت جەريانىدا بەدەننىڭ تۇرۇش ھالىتىنى كونترول قىلىش. بۇ قىسمى زەخىملەنگەن بىمارلاردا مېڭىش شەكلى ھاراقكەشكە ئوخشاش تەڭپۇڭسىز بولۇپ قالىدۇ.
• يېڭى كىچىك مېڭە (Neocerebellum): بۇ تەرەققىيات جەھەتتە ئەڭ يېڭى ۋە ئەڭ چوڭ قىسمى بولۇپ، كىچىك مېڭە يېرىم شارلىرىنىڭ كۆپ قىسمىنى ئىگىلەيدۇ. ئۇ چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى بىلەن زىچ باغلانغان بولغاچقا، «مېڭە-كىچىك مېڭە» (Cerebrocerebellum) دەپمۇ ئاتىلىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى ئىرادىلىك، بولۇپمۇ ماھارەت تەلەپ قىلىدىغان ئىنچىكە ھەرىكەتلەرنى پىلانلاش، قوزغىتىش ۋە ماسلاشتۇرۇش. بۇ قىسمى زەخىملەنگەندە، قول-پۇت ھەرىكەتلىرى قالايمىقانلىشىدۇ، نىشانغا توغرا يەتەلمەسلىك، تىترەش ۋە سۆزلەشتە قىينىلىش قاتارلىق ئالامەتلەر كۆرۈلىدۇ.

خۇلاسىلىغاندا، كىچىك مېڭىنىڭ بۇ ئۈلگە رەسىمى بىزگە ئۇنىڭ ئاناتومىيەلىك بۆلۈنۈشىنىڭ ئىقتىدارلىق بۆلۈنۈشى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ھەر بىر ياپراقچا، ھەر بىر يېرىقچە ئۆز ئالدىغا ئالاھىدە ۋەزىپىلەرنى ئۆتەپ، ئۆزئارا ھەمكارلىشىپ، بىزنىڭ ھەر بىر ھەرىكىتىمىزنىڭ سىلىق، ماس ۋە رىتىملىق بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ.