كۆۋرۈك مېڭە ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى توغرا كەسمە يۈزى

كۆۋرۈك مېڭىنىڭ توغرا كەسمە يۈزى: قۇرۇلمىسى ۋە ئىقتىدارىنى چوڭقۇر ئانالىز قىلىش

كۆۋرۈك مېڭە (Pons) باش مېڭە غولىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، يۇقىرىدىن ئوتتۇرا مېڭە (Midbrain) بىلەن، تۆۋەندىن ئۇزۇنچاق مېڭە (Medulla Oblongata) بىلەن تۇتىشىدۇ، ئارقا تەرىپى بولسا كىچىك مېڭە (Cerebellum) بىلەن چېگرىلىنىدۇ. ئۇ چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى بىلەن كىچىك مېڭە ئوتتۇرىسىدىكى ئۇچۇر يەتكۈزۈشتە مۇھىم كۆۋرۈكلۈك رول ئوينايدۇ، شۇڭا «كۆۋرۈك مېڭە» دەپ ئاتالغان. كۆۋرۈك مېڭە نەپەس ئېلىش، ئۇيقۇ، سېزىم ئانالىزى ۋە ھەرىكەتنى كونترول قىلىش قاتارلىق نۇرغۇنلىغان ھاياتىي مۇھىم فىزىئولوگىيىلىك پائالىيەتلەرگە قاتنىشىدۇ.

كۆۋرۈك مېڭىنىڭ ئىچكى قۇرۇلمىسى ئىنتايىن مۇرەككەپ بولۇپ، نۇرغۇنلىغان نېرۋا يادرولىرى، ئۆرلەيدىغان ۋە تۆۋەنلەيدىغان نېرۋا تالاسى يوللىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇنىڭ قۇرۇلمىسىنى تەپسىلىي چۈشىنىش ئۈچۈن، ئاناتومىيەلىك تەتقىقاتلاردا دائىم توغرا كەسمە يۈزىدىن پايدىلىنىلىدۇ. بۇ رەسىملەردە كۆۋرۈك مېڭىنىڭ ئىككى ئوخشىمىغان سەۋىيەدىكى توغرا كەسمە يۈزى كۆرسىتىلگەن: بىرى يۈز دۆڭچىسىدىن ئۆتكەن كەسمە يۈزى، يەنە بىرى ئۈچ ئاچا نېرۋا ھەرىكەت يادروسىدىن ئۆتكەن كەسمە يۈزى. بۇ كەسمە يۈزلەر ئارقىلىق، كۆۋرۈك مېڭىنىڭ ئىچكى قۇرۇلمىسىنى ۋە ئۇنىڭ نېرۋا سىستېمىسىدىكى مۇھىم رولىنى تېخىمۇ چوڭقۇر چۈشىنەلەيمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

1. كۆۋرۈك مېڭە يۈز دۆڭچىسىدىن ئۆتكەن توغرا كەسمە يۈزى
(Transverse section of the pons at the level of the facial colliculus, 脑桥经面丘横切面)

بۇ كەسمە يۈزى كۆۋرۈك مېڭىنىڭ تۆۋەنكى قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، ئۇنىڭ ئەڭ كۆرۈنەرلىك ئالاھىدىلىكى تۆتىنچى مېڭە قوۋزىقىنىڭ ئاستىدىكى «يۈز دۆڭچىسى» (Facial colliculus) دۇر. بۇ دۆڭچە كەرگۈچى نېرۋا يادروسى (VI) ۋە ئۇنى ئايلىنىپ ئۆتىدىغان يۈز نېرۋا تالالىرى (VII) تەرىپىدىن ھاسىل بولىدۇ. بۇ سەۋىيە كۆز قارىچۇقىنىڭ تاشقى تەرەپكە ھەرىكەتلىنىشىنى ۋە يۈز مۇسكۇللىرىنىڭ ئىپادىلىرىنى كونترول قىلىدىغان مۇھىم نېرۋا مەركەزلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. شۇڭا، بۇ رايوننىڭ زەخىملىنىشى كۆز ھەرىكىتىنىڭ توسقۇنلۇققا ئۇچرىشى ۋە يۈز پالەچلىكى قاتارلىق ئېغىر كىلىنىكىلىق ئالامەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

• كىچىك مېڭە ئوتتۇرا پۇتى (Middle cerebellar peduncle, 小脑中脚)
  كۆۋرۈك مېڭە بىلەن كىچىك مېڭىنى تۇتاشتۇرىدىغان ئەڭ چوڭ نېرۋا تالاسى يولى. ئۇ چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن كەلگەن ھەرىكەت پىلانى ئۇچۇرلىرىنى كىچىك مېڭىگە يەتكۈزۈپ، ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇشقا ياردەم بېرىدۇ.
• كىچىك مېڭە تۆۋەنكى پۇتى (Inferior cerebellar peduncle, 小脑下尾侧脚)
  ئاساسلىقى ھارغۇچ يىلىك ۋە ئۇزۇنچاق مېڭىدىن كەلگەن بەدەن ھالىتى ۋە تەڭپۇڭلۇق ئۇچۇرلىرىنى كىچىك مېڭىگە يەتكۈزىدۇ. ئۇ بەدەننىڭ تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلاشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• ئىچكى تەرەپ تىك تۇتام (Medial longitudinal fasciculus, 内侧纵束)
  كۆز ھەرىكىتى، باش ۋە بويۇن ھەرىكىتىنى ماسلاشتۇرىدىغان مۇھىم نېرۋا يولى. ئۇ كۆز ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدىغان نېرۋا يادرولىرىنى (III, IV, VI) ۋە تەڭپۇڭلۇق يادرولىرىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدۇ.
• ئۈچ ئاچا نېرۋا – يۇلۇن تۇتامى ۋە يۇلۇن تۇتام يادروسى (Spinal trigeminal tract and nucleus, 三叉神经棘束和棘束核)
  يۈز قىسمىدىن كەلگەن ئاغرىق، تېمپېراتۇرا ۋە ئاددىي تېگىشىش سېزىمى ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىدۇ. بۇ قۇرۇلما ئۇزۇنچاق مېڭىدىن كۆۋرۈك مېڭىگە قەدەر سوزۇلغان بولىدۇ.
• يېپىنچە – مەركەز تۇتامى (Central tegmental tract, 被盖中央束)
  ئوتتۇرا مېڭىدىكى قىزىل يادرو بىلەن تۆۋەنكى زەيتۇن يادروسىنى تۇتاشتۇرىدىغان مۇرەككەپ نېرۋا يولى. ئۇ ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇش ۋە ئاڭ سەۋىيەسىنى ساقلاشقا قاتنىشىدۇ.
• تورسىمان تۈزۈلۈش (Reticular formation, 网状结构)
  باش مېڭە غولىغا كەڭ تارقالغان نېرۋا تورى بولۇپ، ئويغىنىش، ئۇيقۇ، ئاڭ ۋە ئاپتوماتىك ئىقتىدارلارنى تەڭشەيدۇ. كۆۋرۈك مېڭىدىكى قىسمى نەپەس ئېلىشنى تەڭشەشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• ئىچكى تەرەپ دۆڭچە يولى ۋە قىيپاش چاسا تەنچە (Medial lemniscus and trapezoid body, 内侧丘系和斜方体)
  ئىچكى تەرەپ دۆڭچە يولى بەدەندىن كەلگەن ئىنچىكە سېزىملەرنى يەتكۈزسە، قىيپاش چاسا تەنچە ئاڭلاش يولىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنى يۇقىرىغا يەتكۈزىدۇ.
• پىرامىدا تۇتامى (Pyramidal tract/Corticospinal tract, 锥体束)
  چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن چىققan ئاڭلىق ھەرىكەت بۇيرۇقلىرىنى ھارغۇچ يىلىككە يەتكۈزىدىغان ئاساسلىق تۆۋەنلەيدىغان يول. ئۇ ئىختىيارىي ھەرىكەتلەرنى كونترول قىلىدۇ.
• كۆۋرۈك مېڭە توغرا تالالىرى (Transverse pontine fibers, 脑桥横纤维)
  بۇ تالالار كۆۋرۈك مېڭە يادرولىرىدىن چىقىپ، ئوتتۇرا سىزىقنى كېسىپ ئۆتۈپ كىچىك مېڭە ئوتتۇرا پۇتىنى ھاسىل قىلىدۇ. ئۇلار چوڭ مېڭە بىلەن كىچىك مېڭە ئوتتۇرىسىدىكى ئۇچۇر ئالماشتۇرۇشنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ.
• كۆۋرۈك مېڭە يادروسى (Pontine nuclei, 脑桥核)
  كۆۋرۈك مېڭىنىڭ ئاساسىي قىسمىغا كەڭ تارقالغان كۈل رەڭ ماددا توپلىمى. ئۇلار چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن كەلگەن ھەرىكەت ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىپ، كىچىك مېڭىگە يەتكۈزىدۇ.
• تۆپە قاپقان – يۇلۇن تۇتامى (Tectospinal tract, 顶盖脊髓束)
  كۆرۈش ۋە ئاڭلاش سىگناللىرىغا قارىتا باشنىڭ رېفلېكىسلىق ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ. ئۇ ئوتتۇرا مېڭىنىڭ تۆپە قىسمىدىن باشلىنىدۇ.
• كەرگۈچى نېرۋا (Abducens nerve, 展神经)
  بۇ 6-جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولۇپ، كۆز قارىچۇقىنى تاشقى تەرەپكە ھەرىكەتلەندۈرىدىغان مۇسكۇلنى كونترول قىلىدۇ. ئۇنىڭ يادروسى مۇشۇ سەۋىيەدە يەرلىك ئورۇنلىشىدۇ.
• يۇقىرىقى زەيتۇن يادروسى (Superior olivary nucleus, 上颅侧橄榄核)
  ئاڭلاش يولىدىكى مۇھىم بىر يادرو توپلىمى بولۇپ، ئىككى قۇلاقتىن كەلگەن ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنى سېلىشتۇرۇپ، ئاۋاز مەنبەسىنىڭ ئورنىنى ئېنىقلاشقا ياردەم بېرىدۇ.
• سىرتقى تەرەپ دۆڭچە يولى (Lateral lemniscus, 外侧丘系)
  ئاڭلاش يولىنىڭ ئاساسلىق ئۆرلەيدىغان قىسمى بولۇپ، قۇلۇلە نېرۋا يادروسى ۋە يۇقىرىقى زەيتۇن يادروسىدىن كەلگەن ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنى ئوتتۇرا مېڭىگە يەتكۈزىدۇ.
• يۈز نېرۋا يادروسى (Facial nucleus, 面神经核)
  يۈزدىكى ئىپادە مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىدىغان ھەرىكەت نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ توپلىمى. بۇ يادرو زەخىملەنگەندە يۈز پالەچلىكى كېلىپ چىقىدۇ.
• كەرگۈچى نېرۋا يادروسى (Abducens nucleus, 展神经核)
  كەرگۈچى نېرۋىنى (VI) ھاسىل قىلىدىغان ھەرىكەت نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ توپلىمى. ئۇ يۈز دۆڭچىسىنىڭ ئاستىغا چوڭقۇر جايلاشقان.
• دەلىز ئىچكى تەرەپ يادروسى (Medial vestibular nucleus, 前庭神经内侧核)
  تەڭپۇڭلۇق ئەزاسىدىن كەلگەن ئۇچۇرلارنى قوبۇل قىلىپ، باش ۋە كۆز ھەرىكىتىنى ماسلاشتۇرۇشقا ياردەم بېرىدۇ. ئۇ ئىچكى تەرەپ تىك تۇتام بىلەن زىچ باغلانغان.
• دەلىز سىرتقى تەرەپ يادروسى (Lateral vestibular nucleus, 前庭神经外侧核)
  بۇ يادرو يەنە Deiters يادروسى دەپمۇ ئاتىلىدۇ، ئۇ بەدەننىڭ تىك تۇرۇش ھالىتىنى ساقلاشقا مەسئۇل. ئۇ ھارغۇچ يىلىككە تۆۋەنلەيدىغان يول ئەۋەتىپ، بەدەننى تىرەيدىغان مۇسكۇللارنى كونترول قىلىدۇ.
• دەلىز يۇقىرىقى يادروسى (Superior vestibular nucleus, 前庭神经上颅侧核)
  تەڭپۇڭلۇق ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىپ، ئۇنى كۆز ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدىغان يادرولارغا يەتكۈزۈپ، دەلىز-كۆز رېفلېكسىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• يۈز نېرۋا (Facial nerve, 面神经)
  7-جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولۇپ، ئۇنىڭ ھەرىكەت تالالىرى كەرگۈچى نېرۋا يادروسىنى ئايلىنىپ ئۆتۈپ، مېڭە غولىدىن چىقىدۇ.
• yۈز نېرۋا تېزىسى (Genu of facial nerve, 面神经膝)
  يۈز نېرۋا تالالىرىنىڭ كەرگۈچى نېرۋا يادروسىنى ئايلىنىپ ئۆتكەندە ھاسىل قىلغان «تىز» غا ئوخشاش ئېگىلىشى. بۇ قۇرۇلما يۈز دۆڭچىسىنى ھاسىل قىلىدۇ.

2. كۆۋرۈك مېڭە ئۈچ ئاچا نېرۋا ھەرىكەت يادروسىدىن ئۆتكەن توغرا كەسمە يۈزى
(Transverse section of the pons at the level of the trigeminal motor nucleus, 脑桥经三叉神经运动核横切面)

بۇ كەسمە يۈزى ئالدىنقىسىغا قارىغاندا كۆۋرۈك مېڭىنىڭ سەل يۇقىرىراق قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، بۇ سەۋىيەدىكى ئەڭ مۇھىم ئالاھىدىلىك ئۈچ ئاچا نېرۋىنىڭ (V) مېڭە غولىغا كىرىپ-چىقىشى ۋە ئۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك يادرولارنىڭ ئورنىدۇر. ئۈچ ئاچا نېرۋا يۈز قىسمىنىڭ ئاساسلىق سېزىم نېرۋىسى ۋە چاينەش مۇسكۇللىرىنىڭ ھەرىكەت نېرۋىسى بولۇپ، بۇ سەۋىيەدە ئۇنىڭ ھەرىكەت يادروسى ۋە ئاساسلىق سېزىم يادروسى ئېنىق كۆرۈنىدۇ. بۇ سەۋىيە چاينەش ھەرىكىتىنى كونترول قىلىش ۋە يۈزدىكى تېگىشىش، بېسىم سېزىمى قاتارلىق ئۇچۇرلارنى بىر تەرەپ قىلىشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.

• كىچىك مېڭە يۇقىرىقى پۇتى (Superior cerebellar peduncle, 小脑上脚)
  ئاساسلىقى كىچىك مېڭىدىن چىققان نېرۋا تالالىرىنى ئوتتۇرا مېڭە ۋە دۆڭچە مېڭىگە يەتكۈزىدىغان ئاساسلىق چىقىش يولى. ئۇ ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇش ئۇچۇرلىرىنى يۇقىرى دەرىجىلىك مەركەزلەرگە يەتكۈزىدۇ.
• ئۈچ ئاچا نېرۋا ئوتتۇرا مېڭە يادروسى (Mesencephalic trigeminal nucleus, 三叉神经中脑核)
  ئۈچ ئاچا نېرۋا يادرولىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ئاساسلىقى چاينەش مۇسكۇللىرى ۋە چىش ئەتراپىدىكى ھەرىكەت سېزىمى ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىدۇ. ئۇ چاينەش رېفلېكسىنى كونترول قىلىشتا مۇھىم.
• ئۈچ ئاچا نېرۋا ھەرىكەت يادروسى (Motor nucleus of trigeminal nerve, 三叉神经运动核)
  ئۈچ ئاچا نېرۋىنىڭ ھەرىكەت تالالىرىنى ھاسىل قىلىدىغان يادرو. ئۇ چاينەش، قۇلاق پەردىسىنى جىددىيلەشتۈرۈش قاتارلىق مۇسكۇللارنى كونترول قىلىدۇ.
• ئۈچ ئاچا نېرۋا كۆۋرۈك مېڭە يادروسى (Pontine trigeminal nucleus/Principal sensory nucleus, 三叉神经脑桥核)
  يۈز قىسمىدىن كەلگەن ئىنچىكە تېگىشىش ۋە بېسىم سېزىمى ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىدىغان ئاساسلىق سېزىم يادروسى. بۇ ئۇچۇرلار ئاندىن دۆڭچە مېڭىگە يەتكۈزۈلىدۇ.
• ئۈچ ئاچا نېرۋا (Trigeminal nerve, 三叉神经)
  5-جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولۇپ، بۇ سەۋىيەدە ئۇنىڭ چوڭ سېزىم يىلتىزى ۋە كىچىك ھەرىكەت يىلتىزى كۆۋرۈك مېڭىنىڭ يان تەرىپىدىن كىرىپ چىقىدۇ.
• يۇلۇن -تۆپە قاپقىقى تۇتامى (Tectospinal tract, 顶盖脊髓束)
  كۆرۈش-ئاڭلاش رېفلېكسىگە قاتنىشىدۇ.

كۆۋرۈك مېڭىنىڭ كىلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

كۆۋرۈك مېڭە باش مېڭە غولىنىڭ مەركىزىگە جايلاشقان بولۇپ، ئۇنىڭ ساغلاملىقى پۈتۈن بەدەننىڭ نورمال ئىقتىدارى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم. ئۇنىڭ مۇرەككەپ قۇرۇلمىسى ۋە كۆپ خىل ئىقتىدارى سەۋەبىدىن، بۇ رايوندا يۈز بەرگەن ھەر قانداق كېسەللىك ئۆزگىرىشى (مەسىلەن، قان تومۇر توسۇلۇش، قاناش، ئۆسمە ياكى ياللۇغلىنىش) ئېغىر ۋە كۆپ خىل نېرۋا سىستېمىسى ئالامەتلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

كۆۋرۈك مېڭىنىڭ ئىقتىدارى ۋە كىلىنىكىلىق ئەھمىيىتىنى تۆۋەندىكى نۇقتىلاردىن خۇلاسىلەشكە بولىدۇ:

• ھەرىكەت ۋە سېزىم يوللىرىنىڭ تۈگۈنى: چوڭ مېڭىدىن چىققان ھەرىكەت يوللىرى (Corticospinal tracts) ۋە بەدەندىن ئۆرلەيدىغان سېزىم يوللىرى (Medial lemniscus, Spinothalamic tract) كۆۋرۈك مېڭىدىن ئۆتىدۇ. شۇڭا، كۆۋرۈك مېڭە زەخىملەنگەندە، بەدەننىڭ قارشى تەرىپىدە پالەچلىك ۋە سېزىم توسقۇنلۇقى كېلىپ چىقىدۇ.
• باش سۆڭەك نېرۋا مەركەزلىرى: كۆۋرۈك مېڭە 5- (ئۈچ ئاچا)، 6- (كەرگۈچى)، 7- (يۈز) ۋە 8- (دەلىز-قۇلۇلە) جۈپ باش سۆڭەك نېرۋا يادرولىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ رايوننىڭ زەخىملىنىشى قوش كۆرۈش، يۈز پالەچلىكى، چاينىيالماسلىق، باش قېيىش ۋە ئاڭلاش ئىقتىدارىنىڭ تۆۋەنلىشى قاتارلىق ئالامەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• نەپەسنى تەڭشەش: كۆۋرۈك مېڭىدە نەپەسنى تەڭشەيدىغان ئىككى مۇھىم مەركەز — نەپەسنى توختىتىش مەركىزى (Apneustic center) ۋە نەپەسنى تەڭشەش مەركىزى (Pneumotaxic center) بار. بۇ مەركەزلەر نەپەسنىڭ چوڭقۇرلۇقى ۋە چاستوتىسىنى ئىنچىكە تەڭشەيدۇ.
• ئاڭ ۋە تەڭپۇڭلۇق: ئاڭلاش يولىدىكى قىيپاش چاسا تەنچە، سىرتقى تەرەپ دۆڭچە يولى ۋە يۇقىرىقى زەيتۇن يادروسى؛ شۇنداقلا تەڭپۇڭلۇقنى كونترول قىلىدىغان دەلىز نېرۋا يادرولىرى كۆۋرۈك مېڭىگە جايلاشقان.

خۇلاسىلىغاندا، كۆۋرۈك مېڭىنىڭ توغرا كەسمە يۈزىنى ئۆگىنىش ئارقىلىق، نېرۋا سىستېمىسىنىڭ ئۇچۇر بىر تەرەپ قىلىش ۋە يەتكۈزۈش مېخانىزىمىنى چوڭقۇر چۈشىنەلەيمىز. بۇ ئاناتومىيەلىك بىلىملەر نېرۋا كېسەللىكلىرى مۇتەخەسسىسلىرى ئۈچۈن كېسەللىك ئالامەتلىرىگە ئاساسەن زەخىملەнгەن ئورۇننى توغرا ئانالىز قىلىش ۋە دىئاگنوز قويۇشتا ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.