كۆز ئالمىسى سىرتىدىكى مۇسكۇللار ئاناتومىيەسى

كۆز ھەرىكىتىنىڭ سىرى: كۆز ئالمىسى سىرتىدىكى مۇسكۇللارنىڭ ئاناتومىيەسى

كۆز ئالمىسىنىڭ ھەرىكىتى ئىنسانلارنىڭ كۆرۈش سىستېمىسىدىكى ئەڭ نازۇك ۋە ئەڭ ماسلاشقان ھەرىكەتلەرنىڭ بىرى. بىز ئەتراپىمىزدىكى دۇنيانى كۆزىتىۋاتقاندا، كۆزىمىز ئۈزلۈكسىز ھالدا تېز ۋە توغرا ھەرىكەت قىلىپ، نىشاندىكى جىسىمنى كۆرۈش تور پەردىمىزنىڭ مەركىزىگە توغرىلايدۇ. بۇ مۇرەككەپ ھەرىكەتلەرنى كۆز ئالمىسىغا چاپلىشىپ تۇرىدىغان بىر گۇرۇپپا ئالاھىدە مۇسكۇللار، يەنى كۆز ئالمىسى سىرتىدىكى مۇسكۇللار (Extraocular Muscles) كونترول قىلىدۇ. بۇ مۇسكۇللار خۇددى بىر ماھىر قورچاقچىنىڭ قولىدىكى يىپلارغا ئوخشاش، كۆز ئالمىسىنى ھەر تەرەپكە ئەركىن ھەرىكەتكە كەلتۈرىدۇ.

بۇ ماقالىدە، بىز كۆز ئالمىسى سىرتىدىكى مۇسكۇللارنىڭ ئاناتومىيەلىك تۈزۈلۈشىنى ئىككى خىل كۆزىتىش نۇقتىسىدىن، يەنى سىرتقى تەرەپ ۋە ئۈستى تەرەپتىن كۆزىتىش ئارقىلىق تەپسىلىي تونۇشتۇرىمىز. 

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

1. كۆز ئالمىسى سىرتىدىكى مۇسكۇللار: سىرتقى تەرەپتىن كۈزىتىش
(Extraocular Muscles: Lateral View, 眼球外肌外侧观)

كۆز ئالمىسى سىرتىدىكى مۇسكۇللارنى سىرتقى تەرەپتىن كۆزىتىش بىزگە كۆز ئالمىسىنىڭ يان تەرىپىدىكى مۇسكۇللارنىڭ ئورنى ۋە مۇناسىۋىتىنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ. بۇ كۆرۈنۈشتە، كۆزنى سىرتقا قاراتىدىغان سىرتقى تۈز مۇسكۇلنىڭ ئورنى ئالاھىدە گەۋدىلىنىدۇ، شۇنداقلا يۇقىرىقى ۋە تۆۋەنكى قىيپاش مۇسكۇللارنىڭ كۆز ئالمىسىغا قانداق چاپلىشىدىغانلىقىنى كۆرگىلى بولىدۇ. بۇ نۇقتىدىن قارىغاندا، مۇسكۇللارنىڭ كۆز ئالمىسىنى قانداق قىلىپ مۇرەككەپ ئايلانما ھەرىكەتلەرگە كەلتۈرىدىغانلىقىنى تېخىمۇ چوڭقۇر چۈشىنىشكە بولىدۇ.

• يۇقارىقى قىيپاش مۇسكۇل (Superior Oblique Muscle, 上斜肌)
  بۇ مۇسكۇل كۆز ئالمىسىنى تۆۋەنگە ۋە سىرتقا قارايدىغان قىلىپ ھەرىكەتلەندۈرىدۇ. ئۇ يەنە كۆز ئالمىسىنى ئىچىگە قارىتىپ ئايلاندۇرۇش رولىنى ئوينايدۇ.

• يۇقارىقى تۈز مۇسكۇل (Superior Rectus Muscle, 上直肌)
  بۇ مۇسكۇلنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى كۆز ئالمىسىنى يۇقىرىغا كۆتۈرۈش. ئۇ يەنە كۆزنى ئىچكىرىگە يېقىنلاشتۇرۇش ۋە ئىچىگە ئايلاندۇرۇشقىمۇ ياردەم بېرىدۇ.

• يۇقارىقى قاپاقنى كۆتەرگۈچى مۇسكۇل (Levator Palpebrae Superioris Muscle, 提上睑肌)
  بۇ مۇسكۇل كۆز ئالمىسىنى بىۋاسىتە ھەرىكەتلەندۈرمەيدۇ، بەلكى يۇقىرىقى قاپاقنى يۇقىرىغا كۆتۈرۈپ، كۆزنى ئېچىشقا مەسئۇل. ئۇ يۇقىرىقى تۈز مۇسكۇلنىڭ ئۈستىگە جايلاشقان.

• ئىچكى تۈز مۇسكۇل (Medial Rectus Muscle, 内直肌)
  بۇ مۇسكۇل كۆز ئالمىسىنى ئىچكىرىگە (بۇرۇن تەرەپكە) قاراتىدۇ. ئۇ كۆزنىڭ يىغىلىش ھەرىكىتىدىكى ئاساسلىق مۇسكۇل ھېسابلىنىدۇ.

• سىرتقى تۈز مۇسكۇل (Lateral Rectus Muscle, 外直肌)
  بۇ مۇسكۇل كۆز ئالمىسىنى سىرتقا (چەككە تەرەپكە) قاراتىدۇ. ئۇ كۆزنىڭ تاشقىغا قاراش ھەرىكىتىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ.

• كۆرۈش نېرۋىسى (Optic Nerve, 视神经)
  بۇ كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى كۆرۈش تور پەردىسىدىن چوڭ مېڭىگە يەتكۈزىدىغان نېرۋا تومۇرى. ئۇ كۆز ئالمىسىنىڭ ئارقا تەرىپىدىن چىقىپ، مۇسكۇللارنىڭ ئوتتۇرىسىدىن ئۆتىدۇ.

• تۆۋەنكى تۈز مۇسكۇل (Inferior Rectus Muscle, 下直肌)
  بۇ مۇسكۇلنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى كۆز ئالمىسىنى تۆۋەنگە چۈشۈرۈش. ئۇ يەنە كۆزنى ئىچكىرىگە يېقىنلاشتۇرۇش ۋە سىرتقا ئايلاندۇرۇشقىمۇ ياردەم بېرىدۇ.

• تۆۋەنكى قىيپاش مۇسكۇل (Inferior Oblique Muscle, 下斜肌)
  بۇ مۇسكۇل كۆز ئالمىسىنى يۇقىرىغا ۋە سىرتقا قارايدىغان قىلىپ ھەرىكەتلەندۈرىدۇ. ئۇ يەنە كۆز ئالمىسىنى سىرتقا قارىتىپ ئايلاندۇرۇش رولىنى ئوينايدۇ.

• يۇقارىقى قىيپاش مۇسكۇل پېيى (Tendon of Superior Oblique Muscle, 上斜肌腱)
  بۇ يۇقىرىقى قىيپاش مۇسكۇلنىڭ غالتەكتىن ئۆتكەندىن كېيىنكى پەي قىسمى. بۇ پەي كۆز ئالمىسىنىڭ يۇقىرى-ئارقا قىسمىغا چاپلىشىپ، مۇسكۇلنىڭ كۈچىنى يەتكۈزىدۇ.

• غالتەك (Trochlea, 滑车)
  بۇ كۆز چاناچىقىنىڭ يۇقىرى-ئىچكى تەرىپىگە جايلاشقان كىكىردەك ھالقىسى. يۇقىرىقى قىيپاش مۇسكۇلنىڭ پېيى بۇ ھالقىدىن ئۆتۈپ يۆنىلىشىنى ئۆزگەرتىدۇ، خۇددى بىر چاققا ئوخشاش رول ئوينايدۇ.

• پىشانە كاۋىكى (Frontal Sinus, 额窦)
  بۇ پىشانە سۆڭىكى ئىچىدىكى ھاۋا بىلەن تولغان بوشلۇق. ئۇ كۆز چاناچىقىنىڭ يۇقىرىسىغا جايلاشقان بولۇپ، كۆز مۇسكۇللىرى بىلەن بىۋاسىتە مۇناسىۋىتى يوق، ئەمما يېقىن قوشنا.

2. كۆز ئالماس سىرتىدىكى مۇسكۇللار: ئۈستىدىن كۆزىتىش
(Extraocular Muscles: Superior View, 眼球外肌上面观)

كۆز ئالمىسىنى يۇقىرىدىن تۆۋەنگە قاراپ كۆزىتىش، مۇسكۇللارنىڭ كۆز چاناچىقىنىڭ چوڭقۇر قىسمىدىن قانداق باشلىنىدىغانلىقىنى ۋە كۆز ئالمىسىنى قانداق قاپلاپ تۇرىدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدىغان ئەڭ ياخشى نۇقتىدۇر. بۇ كۆرۈنۈشتە، يۇقىرىقى قاپاقنى كۆتەرگۈچى مۇسكۇلنىڭ ئەڭ ئۈستىدە، ئۇنىڭ ئاستىدا يۇقىرىقى تۈز مۇسكۇلنىڭ بارلىقىنى ئېنىق كۆرگىلى بولىدۇ. شۇنداقلا، بارلىق تۈز مۇسكۇللارنىڭ كۆرۈش نېرۋىسىنى چۆرىدەپ تۇرغان ھالقىسىمان ئومۇمىي پەيدىن باشلىنىدىغانلىقىنى كۆرۈۋېلىش مۇمكىن.

• غالتەك (Trochlea, 滑车)
  بۇ كۆز چاناچىقىنىڭ يۇقىرى-ئىچكى بۇرجىكىدىكى كىكىردەك قۇرۇلمىسى. يۇقىرىقى قىيپاش مۇسكۇلنىڭ پېيى بۇ غالتەكتىن ئۆتۈپ، كۈچ يەتكۈزۈش يۆنىلىشىنى ئۆزگەرتىدۇ.

• غەلۋىر كاتەكچە (Ethmoidal Air Cells, 筛小房)
  بۇ غەلۋىر سۆڭىكى ئىچىدىكى كىچىك ھاۋا بوشلۇقلىرى بولۇپ، كۆز چاناچىقىنىڭ ئىچكى تېمىنى ھاسىل قىلىدۇ. ئۇلار كۆز مۇسكۇللىرى بىلەن قوشنا ئەزا ھېسابلىنىدۇ.

• يۇقارىقى قىيپاش مۇسكۇل (Superior Oblique Muscle, 上斜肌)
  بۇ مۇسكۇل كۆز چاناچىقىنىڭ ئارقا تەرىپىدىن باشلىنىپ، غالتەكتىن ئۆتۈپ، كۆز ئالمىسىنىڭ يۇقىرى-سىرتقى قىسمىغا چاپلىشىدۇ. ئۇ كۆزنى تۆۋەنگە ۋە سىرتقا قاراتىدۇ.

• ئىچكى تۈز مۇسكۇل (Medial Rectus Muscle, 内直肌)
  بۇ كۆز ئالمىسىنىڭ ئىچكى تەرىپىگە جايلاشقان مۇسكۇل بولۇپ، كۆزنى ئىچكىرىگە يېقىنلاشتۇرىدۇ. ئۇ تۈز مۇسكۇللار ئىچىدىكى ئەڭ چوڭى ۋە ئەڭ كۈچلۈكى.

• تۆۋەنكى تۈز مۇسكۇل (Inferior Rectus Muscle, 下直肌)
  بۇ كۆز ئالمىسىنىڭ ئاستىغا جايلاشقان مۇسكۇل بولۇپ، كۆزنى تۆۋەنگە چۈشۈرىدۇ.

• يۇقارىقى قاپاقنى كۆتەرگۈچى مۇسكۇل (Levator Palpebrae Superioris Muscle, 提上睑肌)
  بۇ مۇسكۇل ئەڭ ئۈستىگە جايلاشقان بولۇپ، ئۇنىڭ قىسقىرىشى يۇقىرىقى قاپاقنى كۆتۈرىدۇ. ئۇنىڭ زەخىملىنىشى قاپاقنىڭ تۆۋەنگە چۈشۈپ قېلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

• ھالقىسىمان ئومۇمىي پەي (Common Tendinous Ring / Annulus of Zinn, 总腱环)
  بۇ كۆز چاناچىقىنىڭ ئۇچىدا، كۆرۈش نېرۋىسى تۆشۈكىنى چۆرىدەپ تۇرىدىغان تالالىق ھالقا. تۆت تۈز مۇسكۇلنىڭ ھەممىسى مۇشۇ ھالقىدىن باشلىنىدۇ.

• سىرتقى تۈز مۇسكۇل (Lateral Rectus Muscle, 外直肌)
  بۇ كۆز ئالمىسىنىڭ سىرتقى تەرىپىگە جايلاشقان مۇسكۇل بولۇپ، كۆزنى سىرتقا قاراتىدۇ.

• كۆرۈش نېرۋىسى (Optic Nerve, 视神经)
  ئۈستىدىن كۆزەتكەندە، كۆرۈش نېرۋىسىنىڭ كۆز ئالمىسىنىڭ ئارقىسىدىن چىقىپ، مۇسكۇللار قورشاۋىنىڭ مەركىزىدىن ئۆتۈپ چوڭ مېڭىگە قاراپ كەتكەنلىكىنى كۆرگىلى بولىدۇ.

• يۇقارىقى تۈز مۇسكۇل (Superior Rectus Muscle, 上直肌)
  بۇ مۇسكۇل يۇقىرىقى قاپاقنى كۆتەرگۈچى مۇسكۇلنىڭ ئاستىدا ياتىدۇ. ئۇ كۆز ئالمىسىنى يۇقىرىغا كۆتۈرۈشكە مەسئۇل.

• يۇقارىقى قىيپاش مۇسكۇل پېيى (Tendon of Superior Oblique Muscle, 上斜肌腱)
  بۇ يۇقىرىقى قىيپاش مۇسكۇلنىڭ غالتەكتىن ئۆتكەندىن كېيىن كۆز ئالمىسىغا چاپلىشىدىغان پەي قىسمى.

كۆز مۇسكۇللىرىنىڭ ماسلىشىشى ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

كۆز ئالمىسى سىرتىدىكى ئالتە مۇسكۇل (تۆت تۈز مۇسكۇل ۋە ئىككى قىيپاش مۇسكۇل) بىر-بىرى بىلەن ئىنتايىن يۇقىرى دەرىجىدە ماسلىشىپ ئىشلەيدۇ. بىر مۇسكۇل قىسقارعاندا (agonist)، ئۇنىڭ قارشى تەرىپىدىكى مۇسكۇل بوشىشى كېرەك (antagonist)، بۇنداق بولغاندىلا كۆز ھەرىكىتى سىلىق ۋە توغرا بولىدۇ. بۇ مۇرەككەپ جەرياننى مېڭىدىكى ئۈچ جۈپ نېرۋا (كۆز ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋا – III، غالتەك نېرۋىسى – IV، تاشقىغا كېڭەيتكۈچى نېرۋا – VI) باشقۇرىدۇ.

بۇ نازۇك تەڭپۇڭلۇق بۇزۇلغاندا، ھەر خىل كۆز كېسەللىكلىرى كېلىپ چىقىشى مۇمكىن. بۇلارنىڭ ئىچىدە ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغانلىرى:

• قىيىق قاراش (Strabismus): ئىككى كۆزنىڭ بىرلا ۋاقىتتا بىر نۇقتىغا توغرىلىنالماسلىقى. بۇ مۇسكۇل كۈچىنىڭ تەڭپۇڭسىزلىقى ياكى نېرۋا كونتروللۇقىنىڭ نورمالسىزلىقىدىن كېلىپ چىقىدۇ.

• قوش كۆرۈش (Diplopia): بىر جىسىمنى ئىككى قىلىپ كۆرۈش. بۇ كۆپىنچە بىر ياكى بىر نەچچە كۆز مۇسكۇلىنىڭ پالەچلىنىشى ياكى زەئىپلىشىشىدىن بولىدۇ.

• كۆز تىترەش (Nystagmus): كۆز ئالمىسىنىڭ ئىختىيارسىز، رېتىملىق ھالدا تىترەپ تۇرۇشى. بۇ مېڭە ياكى ئىچكى قۇلاقتىكى مەسىلىلەر بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇشى مۇمكىن.

• نېرۋا پالەچلىكى (Nerve Palsy): كۆز مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىدىغان نېرۋىلارنىڭ زەخىملىنىشىدىن كېلىپ چىقىدىغان ھەرىكەت توسالغۇلىرى. مەسىلەن، تاشقىغا كېڭەيتكۈچى نېرۋا (VI) پالەچلەنگەندە، كۆز سىرتقا قارىيالماي ئىچىگە قىيىق بولۇپ قالىدۇ.

شۇڭلاشقا، كۆز ئالمىسى سىرتىدىكى مۇسكۇللارنىڭ ئاناتومىيەسى ۋە فۇنكسىيەسىنى چۈشىنىش، كۆز كېسەللىكلىرىگە دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاشتا ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. ئەگەر قىيىق قاراش، قوش كۆرۈش ياكى كۆز ھەرىكىتىدە نورمالسىزلىق سېزىلسە، ۋاقتىدا دوختۇرغا كۆرۈنۈش كېرەك.