كۆز ياش ئەزالىرى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

كۆز ياش ئەزالىرىنىڭ تۈزۈلۈشى ۋە فۇنكسىيەسى: ئوڭ تەرەپ ياش ئەزالىرىنى چوڭقۇر چۈشىنىش

كۆز ياش ئەزالىرى كۆزىمىزنىڭ ساغلاملىقى ۋە نورمال فۇنكسىيەسىنى قوغدايدىغان ئىنتايىن مۇھىم ۋە مۇرەككەپ بىر سىستېما. ئۇ پەقەت ھېسسىياتىمىزنى ئىپادىلەيدىغان كۆز ياشلىرىنى ئىشلەپچىقىرىپلا قالماي، بەلكى كۆز يۈزىنى سىلىقلاش، نەملەشتۈرۈش، تازىلاش ۋە تاشقى مۇھىتتىكى كېرەكسىز ماددىلار ۋە مىكروبلاردىن مۇداپىئە قىلىشتەك كەم بولسا بولمايدىغان روللارنى ئوينايدۇ. بۇ سىستېما كۆز يېشىنى ئىشلەپچىقىرىدىغان ياش بەزلىرى، كۆز يېشىنى كۆز يۈزىگە تارقىتىدىغان قاپاقلار ۋە ئارتۇق كۆز يېشىنى بۇرۇن بوشلۇقىغا ئېقىتىپ چىقىرىدىغان ياش يوللىرىدىن تەركىب تاپقان. بۇ ماقالىدە، بىز ئوڭ تەرەپتىكى كۆز ياش ئەزالىرىنىڭ ئاناتومىيەلىك تۈزۈلۈشىنى تەپسىلىي تونۇشتۇرىمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

ئوڭ تەرەپ ياش ئەزالىرى
(Right Lacrimal Apparatus, 右侧泪器)

ئوڭ تەرەپ ياش ئەزالىرى كۆز يېشىنى ئىشلەپچىقىرىش، تارقىتىش ۋە چىقىرىپ تاشلاشقا مەسئۇل بولغان بارلىق ئەزالارنىڭ ئومۇمىي ئاتىلىشىدۇر. بۇ سىستېما ياش بېزى، ياش قانالچىلىرى، ياش خالتىسى ۋە بۇرۇن-ياش قانىلى قاتارلىق بىر قانچە مۇھىم قىسىمنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى كۆز يۈزىنىڭ ھەمىشە نەم ۋە پاكىز بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلىش ئارقىلىق، كۆرۈش قۇۋۋىتىنى قوغداش ۋە كۆزنى يۇقۇملىنىشتىن ساقلاشتۇر. بۇ سىستېمىنىڭ ھەر قانداق بىر ھالقىسىدا مەسىلە كۆرۈلسە، كۆز قۇرغاقلىشىش ياكى ھەددىدىن زىيادە ياش ئېقىش قاتارلىق ئەھۋاللارنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

يۇقارىقى قاپاقنى كۆتۈرگۈچى پەي مۇسكۇلى (Tendon of Levator Palpebrae Superioris Muscle, 提上眼睑肌腱)
بۇ يۇقىرىقى قاپاقنى يۇقىرىغا كۆتۈرۈپ، كۆزنى ئېچىشقا مەسئۇل بولغان مۇسكۇلنىڭ پەي قىسمىدۇر. ئۇ ياش بېزىنى ئوربىتا ۋە قاپاق قىسمى دەپ ئىككىگە ئايرىپ تۇرىدۇ.

ياش بېزى: چاناق قىسمى (Orbital part of Lacrimal Gland, 泪腺眶部)
بۇ ياش بېزىنىڭ چوڭراق ۋە ئۈستۈنكى قىسمى بولۇپ، كۆز چاناچىقىنىڭ يۇقىرى-سىرتقى تەرىپىگە جايلاشقان. ئۇ كۆز يېشىنىڭ كۆپ قىسمىنى ئىشلەپچىقىرىشقا مەسئۇل.

ياش بېزى: قاپاق قىسمى (Palpebral part of Lacrimal Gland, 泪腺睑部)
بۇ ياش بېزىنىڭ كىچىكرەك ۋە تۆۋەنكى قىسمى بولۇپ، يۇقىرىقى قاپاقنىڭ ئىچكى يۈزىگە يېقىن جايلاشقان. ئۇ ئىشلەپچىقارغان كۆز يېشى بىر نەچچە كىچىك نەيچە ئارقىلىق بىۋاسىتە بىرىكتۈرگۈچى پەردە خالتىسىغا قويۇپ بېرىلىدۇ.

قاپاق بىرىكتۈرگۈچى پەردىسى (Palpebral Conjunctiva, 睑结膜)
بۇ قاپاقنىڭ ئىچكى يۈزىنى قاپلاپ تۇرىدىغان نېپىز، سۈزۈك پەردە. ئۇ كۆز يېشىدىكى مۇھىم تەركىبلەرنى ئىشلەپچىقىرىشقا ياردەم بېرىپ، كۆز ئالمىنىڭ سىلىق ھەرىكەت قىلىشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ.

چاناق ئاستى نېرۋا (Infraorbital Nerve, 眶下神经)
بۇ ئۈچ شاخلىق نېرۋىنىڭ بىر تارمىقى بولۇپ، ياش ئەزالىرىنىڭ بىۋاسىتە بىر قىسمى ئەمەس، لېكىن ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى توقۇلمىلارنىڭ سېزىمىنى باشقۇرىدۇ. ئۇ تۆۋەنكى قاپاق، بۇرۇننىڭ يان تەرىپى ۋە يۇقىرىقى كالپۇكنىڭ تېرىسىگە سېزىم تارماقلىرىنى ئەۋەتىدۇ.

ياش قانالچە ئامپۇلى (Ampulla of Lacrimal Canaliculus, 泪小管壶腹)
بۇ ياش قانالچىسىنىڭ ياش خالتىسىغا ئۇلىنىشتىن بۇرۇنقى كىچىك كېڭەيگەن قىسمىدۇر. ئۇ كۆز يېشىنىڭ ياش خالتىسىغا ئوڭۇشلۇق ئېقىشىغا ياردەم بېرىدۇ.

چاناق پاسىلى (Orbital Septum, 眶隔)
بۇ كۆز چاناچىقىنىڭ ئالدى تەرىپىنى قاپلاپ تۇرىدىغان تالالىق پەردە. ئۇ كۆز چاناچىقى ئىچىدىكى ماي توقۇلمىلىرىنىڭ ئالدىغا چىقىپ قېلىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.

ياش قانالچىسى (Lacrimal Canaliculus, 泪小管)
بۇ يۇقىرىقى ۋە تۆۋەنكى قاپاق گىرۋىكىدىكى ياش توچكىسىدىن باشلىنىپ ياش خالتىسىغا تۇتىشىدىغان ئىككى ئىنچىكە نەيچە. ئۇلار كۆز يېشىنى ياش كۆلچىكىدىن ياش خالتىسىغا يەتكۈزۈش ۋەزىپىسىنى ئۆتەيدۇ.

ياش خالتىسى (Lacrimal Sac, 泪囊)
بۇ ياش يولىنىڭ يۇقىرىقى كېڭەيگەن قىسمى بولۇپ، ياش قانالچىلىرىدىن كەلگەن كۆز ياشلىرىنى يىغىدۇ. ئۇ يىغىلغان كۆز ياشلىرىنى بۇرۇن-ياش قانىلىغا يەتكۈزۈپ بېرىشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.

بىرىكتۈرگۈچى پەردە يېرىم ئايسىمان قاتلاق (Plica Semilunaris of Conjunctiva, 结膜半月襞)
بۇ كۆزنىڭ ئىچكى بۇرجىكىگە جايلاشقان بىرىكتۈرگۈچى پەردىنىڭ تىك شەكىلدىكى قاتلىمى. ئۇ كۆز ئالمىنىڭ ھەرىكىتىنى چەكلىمەستىن، يان تەرەپكە ھەرىكەت قىلىشىغا ياردەم بېرىدۇ.

ياش دىلچىقى (Lacrimal Caruncle, 泪阜)
بۇ كۆزنىڭ ئىچكى بۇرجىكىدىكى كىچىك، ھال رەڭ گۆشلۈك ئۆسۈكچە. ئۇنىڭدا تۈك خالتىلىرى ۋە ماي بەزلىرى بولۇپ، كۆز يۈزىنى سىلىقلاشقا ياردەم بېرىدىغان ماددىلارنى ئاجرىتىپ چىقىرىدۇ.

ياش كۆلچىكى (Lacrimal Lake, 泪湖)
بۇ كۆزنىڭ ئىچكى بۇرجىكىدە، ياش دىلچىقى ئەتراپىدا كۆز يېشى يىغىلىپ تۇرىدىغان كىچىك بوشلۇق. كۆز يېشى مۇشۇ يەردىن ياش توچكىلىرى ئارقىلىق ياش يولىغا كىرىدۇ.

ياش شورىغۇچىسى (Lacrimal Papilla, 泪乳头)
بۇ يۇقىرىقى ۋە تۆۋەنكى قاپاق گىرۋىكىنىڭ ئىچكى تەرىپىگە جايلاشقان كىچىك دۆڭچە. ھەر بىر ياش شورىغۇچىسىنىڭ مەركىزىدە بىر ياش توچكىسى بار.

ياش توچكىسى (Lacrimal Punctum, 泪点)
بۇ ياش شورىغۇچىسىنىڭ ئۈستىدىكى كىچىككىنە تۆشۈكچە بولۇپ، كۆز يېشىنىڭ ياش قانالچىسىغا كىرىدىغان ئىشىكى ھېسابلىنىدۇ. ئۇ كۆز يېشىنى سۈمۈرۈپ، ياش يولى سىستېمىسىغا باشلايدۇ.

بۇرۇن ئوتتۇرا قالقىنى (Middle Nasal Concha, 中鼻甲)
بۇ بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ يان تېمىدىكى سۆڭەك ئۆسۈكچە بولۇپ، ياش ئەزالىرىنىڭ بىۋاسىتە قىسمى ئەمەس. لېكىن بۇرۇن-ياش قانىلىنىڭ ئېغىزى ئۇنىڭ تۆۋەنكى قىسمىغا يېقىن جايلاشقان بولىدۇ.

بۇرۇن – ياش قانىلى (Nasolacrimal Duct, 泪鼻管)
بۇ ياش خالتىسىنى بۇرۇن بوشلۇقى بىلەن تۇتاشتۇرىدىغان قانال. ئۇنىڭ ۋەزىپىسى ياش خالتىسىدىكى كۆز ياشلىرىنى بۇرۇن بوشلۇقىغا ئېقىتىپ چىقىرىش، شۇڭلاشقا بىز يىغلىغاندا بۇرنىمىزدىن سۇ ئاقىدۇ.

ياش قاتلىقى (Lacrimal Fold / Valve of Hasner, 泪襞)
بۇ بۇرۇن-ياش قانىلىنىڭ تۆۋەنكى ئۇچىدىكى، بۇرۇن بوشلۇقىغا ئېچىلىدىغان يېرىدىكى بىر مۇسكۇل پەردە قاتلىمى. ئۇ ھاۋا ۋە باشقا ماددىلارنىڭ بۇرۇن بوشلۇقىدىن ياش يولىغا قايتا ئېقىپ كىرىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.

بۇرۇن تۆۋەنكى قالقىنى (Inferior Nasal Concha, 下鼻甲)
بۇ بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ يان تېمىدىكى مۇستەقىل سۆڭەك بولۇپ، بۇرۇن-ياش قانىلىنىڭ ئېغىزى دەل مۇشۇ سۆڭەكنىڭ ئاستىغا ئېچىلىدۇ.

كۆز ياش ئەزالىرى سىستېمىسىنىڭ ئومۇمىي ئىقتىدارى ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

كۆز ياش ئەزالىرى بىر-بىرىگە زىچ ماسلاشقان بىر گەۋدە بولۇپ، ئۇنىڭ ھەر بىر قىسمىنىڭ ئۆزىگە خاس، ئورنىنى باسقىلى بولمايدىغان فۇنكسىيەسى بار. كۆز يېشى پەقەت سۇدىنلا تەركىب تاپقان بولماستىن، ئۇنىڭدا يەنە ئېلېكترولىتلار، ئاقسىللار، فېرمېنتلار (مەسىلەن، لىزوسوم فېرمېنتى) ۋە ئوكسىگېن قاتارلىق كۆز ساغلاملىقى ئۈچۈن زۆرۈر بولغان ماددىلارمۇ بار. لىزوسوم فېرمېنتى باكتېرىيەلەرنى ئۆلتۈرۈش رولىغا ئىگە بولۇپ، كۆزنى يۇقۇملىنىشتىن ساقلايدۇ.

كۆز يېشىنىڭ ئېقىش مېخانىزمى ئىنتايىن ئەقىللىق لايىھەلەنگەن. ھەر قېتىم كۆز يۇمۇپ ئاچقاندا، قاپاقلار كۆز يېشىنى كۆز يۈزىگە تەكشى سۈركەپ، خۇددى ماشىنىنىڭ ئەينەك تازىلىغۇچىسىغا ئوخشاش رول ئوينايدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، قاپاق مۇسكۇللىرىنىڭ قىسىلىشى ياش خالتىسىدا پاسسىپ بېسىم ھاسىل قىلىپ، ياش توچكىلىرىنىڭ كۆز يېشىنى سۈمۈرۈشىگە ياردەم بېرىدۇ. بۇ جەريان كۆز يۈزىدىكى كونا كۆز ياشلىرى ۋە كېرەكسىز ماددىلارنىڭ ئۈزلۈكسىز تازىلىنىپ، يېڭى كۆز يېشى بىلەن ئالماشتۇرۇلۇشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ.

كۆز ياش ئەزالىرى سىستېمىسىدا دائىم ئۇچرايدىغان بىر قىسىم كېسەللىكلەر بار. بۇلارنىڭ ئىچىدە:

• قۇرۇق كۆز كېسەللىكى (Dry Eye Syndrome): ياش بېزىنىڭ ياش ئىشلەپچىقىرىشى يېتەرلىك بولماسلىق ياكى كۆز يېشىنىڭ تەركىبى نورمالسىز بولۇپ، تېز پارلىنىپ كېتىش سەۋەبىدىن كېلىپ چىقىدۇ. بۇ كۆزنىڭ قىچىشىشى، قىزىرىشى ۋە بىئارام بولۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• ياش يولىنىڭ توسۇلۇپ قېلىشى (Nasolacrimal Duct Obstruction): كۆپىنچە بوۋاقلاردا تۇغما توسۇلۇش، چوڭلاردا يۇقۇملىنىش ياكى زەخىملىنىش سەۋەبىدىن يۈز بېرىدۇ. بۇ كۆز يېشىنىڭ نورمال چىقىپ كېتەلمەي، توختاۋسىز ياش ئېقىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• ياش خالتىسى ياللۇغى (Dacryocystitis): ياش يولى توسۇلۇپ، ياش خالتىسىدا كۆز يېشى يىغىلىپ قېلىپ، باكتېرىيە كۆپىيىپ يۇقۇملىنىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بۇ كۆزنىڭ ئىچكى بۇرجىكىدە ئاغرىق، قىزىرىش ۋە ئىششىق پەيدا قىلىدۇ.

شۇڭلاشقا، كۆز ياش ئەزالىرىنىڭ نورمال فۇنكسىيەسىنى قوغداش كۆز ساغلاملىقى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم. ئەگەر كۆزىڭىزدە قۇرغاقلىشىش، دائىم ياش ئېقىش ياكى باشقا بىئاراملىقلار كۆرۈلسە، ۋاقتىدا كۆز كېسەللىكلىرى دوختۇرىغا مۇراجىئەت قىلىپ، سەۋەبىنى ئېنىقلاپ داۋالىنىش كېرەك.

خۇلاسىلىگەندە، ئوڭ تەرەپ ياش ئەزالىرى گەرچە كىچىك بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭ فۇنكسىيەسى ئىنتايىن مۇرەككەپ ۋە مۇھىم. ياش ئىشلەپچىقىرىشتىن تارتىپ ئېقىتىپ چىقىرىشقىچە بولغان ھەر بىر ھالقا بىر-بىرىگە زىچ باغلانغان. بۇ سىستېمىنى چۈشىنىش ئارقىلىق، بىز كۆزىمىزنى قانداق قىلىپ تېخىمۇ ياخشى ئاسراشنى بىلىۋالالايمىز.